Luận án Nghiên cứu chuỗi giá trị thịt bò trên địa bàn tỉnh Điện Biên

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM BÙI VĂN QUANG NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ THỊT BÒ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP – 2024 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM BÙI VĂN QUANG NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ THỊT BÒ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐIỆN BIÊN Ngành : Kinh tế Phát triển Mã số : 9 31 01 05 Người hướng dẫn : PGS.TS. Nguyễn Thị Dương Nga HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận án Bùi Văn Quang ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị Dương Nga, đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Phân tích định lượng, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện thuận lợi, tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn dự án “Chăn nuôi thâm canh bò thịt trong các hệ thống canh tác đất dốc vùng miền núi Tây Bắc Việt Nam”, mã dự án LPS/2015/037 đã tạo điều kiện cho tôi được tham gia nghiên cứu và sử dụng một phần số liệu của dự án trong viết luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn học bổng SEACA đã hỗ trợ tài chính cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, các nhà khoa học, cán bộ, chuyên viên thuộc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chi cục Thú y, Liên minh Hợp tác xã tỉnh Điện Biên và UBND huyện, Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn các huyện Điện Biên Đông, Điện Biên và Tuần Giáo, UBND các xã Pú Nhung, Chiềng Sinh, Quài Nưa, Sam Mứn, Pom Lót, Núa Ngam, Keo Lôm, Mường Luân, và Phì Nhừ, cùng với đó là lãnh đạo, nhân viên của siêu thị Hoa Ba, Tâm Đỏ; chuyên gia, nhà khoa học và các tác nhân khác chuỗi giá trị thịt bò mà tôi đã có điều kiện gặp gỡ, khảo sát và các chuyên gia trong các lĩnh vực liên quan, đã đóng góp những thông tin vô cùng quý báu và những ý kiến xác đáng, và đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Cuối cùng, xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận án Bùi Văn Quang iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục đồ thị .............................................................................................................. vii Danh mục sơ đồ, hình, bản đồ .......................................................................................... x Danh mục hộp .................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Abstract .......................................................................................................................... xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................ 3 1.2.1. Mục tiêu chung .................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể .................................................................................................... 3 1.3. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................... 4 1.3.2. Phạm vi không gian ............................................................................................. 4 1.3.3. Phạm vi thời gian ................................................................................................. 4 1.3.4. Phạm vi nội dung ................................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của luận án ........................................................................ 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án .......................................................... 5 Phần 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị thịt bò .......................................... 7 2.1. Cơ sở lý luận về chuỗi giá trị thịt bò ................................................................... 7 2.1.1. Các khái niệm cơ bản .......................................................................................... 7 2.1.2. Đặc điểm của chuỗi giá trị thịt bò...................................................................... 14 2.1.3. Nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị thịt bò .......................................................... 17 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị thịt bò.................................................. 23 iv 2.2. Cơ sở thực tiễn về nghiên cứu chuỗi giá trị thịt bò ........................................... 30 2.2.1. Kinh nghiệm phát triển chuỗi giá trị thịt bò ...................................................... 30 2.2.2. Bài học kinh nghiệm về xây dựng chuỗi giá trị thịt bò đối với tỉnh Điện Biên ........... 35 2.2.3. Tình hình nghiên cứu chuỗi giá trị bò thịt ......................................................... 36 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 40 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 42 3.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích ......................................................... 42 3.1.1. Phương pháp tiếp cận ........................................................................................ 42 3.1.2. Khung phân tích ................................................................................................ 44 3.2. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ............................................................................ 46 3.3. Chọn điểm nghiên cứu ....................................................................................... 51 3.4. Thu thập thông tin ............................................................................................. 52 3.4.1. Thu thập thông tin thứ cấp ................................................................................. 52 3.4.2. Thu thập thông tin sơ cấp .................................................................................. 52 3.4.3. Phương pháp xử lý số liệu ................................................................................. 55 3.4.4. Phương pháp phân tích số liệu ........................................................................... 55 3.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................. 61 3.5.1. Nhóm chỉ tiêu phản ánh kết quả và hiệu quả kinh tế ......................................... 61 3.5.2. Nhóm chỉ tiêu thể hiện tình hình sản xuất kinh doanh của các tác nhân trong chuỗi giá trị .............................................................................................. 61 3.5.3. Nhóm chỉ tiêu thể hiện liên kết trong chuỗi ...................................................... 63 3.5.4. Nhóm chỉ tiêu thể hiện các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển chăn nuôi bò và chuỗi giá trị thịt bò ........................................................................................ 63 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 64 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 65 4.1. Thực trạng chuỗi giá trị thịt bò tại Điện Biên .................................................... 65 4.1.1. Tổng quan tình hình chăn nuôi bò tại Điện Biên ............................................... 65 4.1.2. Bản đồ chuỗi giá trị thịt bò tại tỉnh Điện Biên .................................................. 69 4.1.3. Các tác nhân tham gia chuỗi giá trị thịt bò ........................................................ 72 4.1.4. Phân tích liên kết trong chuỗi giá trị ................................................................. 88 4.1.5. Phân tích tài chính trong chuỗi giá trị thịt bò tỉnh Điện Biên ............................ 93 v 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị thịt bò trên địa bàn tỉnh Điện Biên ............ 99 4.2.1. Điều kiện vùng sản xuất .................................................................................... 99 4.2.2. Các chính sách phát triển chăn nuôi bò và phát triển chuỗi giá trị thịt bò .............. 103 4.2.3. Nguồn lực phát triển chăn nuôi bò thịt ............................................................ 105 4.2.4. Ứng dụng khoa học kỹ thuật trong chăn nuôi, giết mổ ................................... 112 4.2.5. Thị trường tiêu thụ ........................................................................................... 117 4.2.6. Phân tích các cản trở và cơ hội nâng cấp trong chuỗi giá trị thịt bò................ 123 4.3. Định hướng và giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị thịt bò tỉnh Điện Biên .......... 128 4.3.1. Định hướng nâng cấp chuỗi giá trị thịt bò tỉnh Điện Biên .............................. 128 4.3.2. Giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị thịt bò tỉnh Điện Biên .................................. 129 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 136 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 138 5.1. Kết luận ........................................................................................................... 138 5.2. Kiến nghị ......................................................................................................... 141 Danh mục các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến luận án .................... 142 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 143 Phụ lục ......................................................................................................................... 152 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt AEV Giá trị tương đương hàng năm AV Giá trị trung bình CC, VC Công chức, viên chức CTV TY Cộng tác viên thú y ĐVT Đơn vị tính FGD Thảo luận nhóm GO Giá trị sản xuất HTX Hợp tác xã IC Chi phí trung gian KN-GCTVN Khuyến nông – Giống cây trồng vật nuôi NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NPV Giá trị hiên tại dòng NSTW Ngân sách Trung ương NTM Nông thôn mới NVTY Nhân viên thú y NGOs Tổ chức phi chính phủ Max Số lớn nhất Min Số nhỏ nhất OCOP Chương trình mỗi xã một sản phẩm PTNT Phát triển nông thôn QĐ Quyết định SXKD Sản xuất kinh doanh TĐPTBQ Tốc độ phát triển bình quân TNHH Trách nhiệm hữu hạn TP Thành phố TX Thị xã Tr.đ Triệu đồng UBND Ủy ban nhân dân VA Giá trị gia tăng vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Sự khác biệt giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng .......................................... 12 2.2. Bảng các khó khăn, cản trở trong chuỗi giá trị chăn nuôi cơ bản ................... 23 3.1. Tình hình phát triển kinh tế của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2020-2022 (theo giá hiện hành) ........................................................................................ 48 3.2. Số lượng gia súc ăn cỏ của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2020 – 2022 ................ 50 3.3. Cơ cấu mẫu điều tra hộ chăn nuôi ................................................................... 53 3.4. Số lượng mẫu điều tra ..................................................................................... 55 3.5. Ma trận SWOT ................................................................................................ 59 4.1. Tình hình chăn nuôi bò của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2018 – 2022 ............... 66 4.2. Sản lượng thịt bò của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2019 – 2021 ......................... 67 4.3. Thực trạng về phương thức chăn nuôi bò thịt năm 2022 tại tỉnh Điện Biên ................................................................................................................. 69 4.4. Tỷ lệ nguồn giống của các hộ chăn nuôi bò tại tỉnh Điện Biên (%) ............... 73 4.5. Cơ sở sản xuất, kinh doanh giống và số lượng giống cung cấp hàng năm tại tỉnh Điện Biên .................................................................................... 74 4.6. Tình hình nhân lực cung ứng dịch vụ thú y cho chăn nuôi tại tỉnh Điện Biên ......... 75 4.7. Thông tin chung về người chăn nuôi .............................................................. 76 4.8. Số lượng bò bán trung bình qua của các hộ qua 3 năm .................................. 77 4.9. Tỷ lệ bán bò cho các tác nhân trong chuỗi của hộ qua 3 năm ........................ 77 4.10. Thông tin chung về người thu gom ................................................................. 78 4.11. Đặc điểm về tần suất thu gom ......................................................................... 79 4.12. Tài sản phục vụ thu gom ................................................................................. 79 4.13. Số lượng cơ sở giết mổ và sơ chế thịt trên địa bàn tỉnh Điện Biên năm 2021 ....... 81 4.14. Thông tin chung của các hộ giết mổ ............................................................... 81 4.15. Tài sản phục vụ hoạt động giết mổ ................................................................. 82 4.16. Thông tin chung về người bán lẻ .................................................................... 83 4.17. Tài sản phục vụ hoạt động bán lẻ .................................................................... 83 4.18. Đặc điểm của hộ tiêu dùng thịt bò tại tỉnh Điện Biên ..................................... 84 4.19. Thông tin về chủ nhà hàng, quán ăn tại tỉnh Điện Biên .................................. 85 4.20. Địa điểm mua hàng của người tiêu dùng tại tỉnh Điện Biên ........................... 85 viii 4.21. Các loại thịt bò tiêu thụ lần gần nhất .............................................................. 86 4.22. Tiêu chí lựa chọn người bán và đặc điểm thịt khi mua ................................... 87 4.23. Tình hình liên kết ngang trong chăn nuôi bò trên địa bàn tỉnh Điện Biên ............. 88 4.24. Quy mô chăn nuôi của các Hợp tác xã ............................................................ 89 4.25. Yêu cầu của các tác nhân trong liên kết dọc tại tỉnh Điện Biên ..................... 93 4.26. Phân tích tài chính của hộ chăn nuôi bò thịt tại tỉnh Điện Biên ...................... 94 4.27. Phân phối giá trị gia tăng của các tác nhân trong chuỗi giá trị thịt bò tỉnh Điện Biên ................................................................................................. 95 4.28. Phân phối giá trị gia tăng của các tác nhân trong chuỗi giá trị thịt bò theo hướng hiện đại tại tỉnh Điện Biên ........................................................... 97 4.29. Đặc điểm của chuỗi giá trị thịt bò tại tỉnh Điện Biên ..................................... 98 4.30. Tình hình đất đai, giao thông của tỉnh Điện Biên đến năm 2021 ................... 99 4.31. Kết quả thực hiện các chương trình hỗ trợ chăn nuôi đại gia súc của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2016 – 2020 .......................................................... 104 4.32. Ảnh hưởng của trồng cỏ tới số lượng bò nuôi và bán của các hộ ................. 107 4.33. Ảnh hưởng của trồng cỏ đến doanh thu bán bò của các hộ .......................... 108 4.34. Loại chuồng và diện tích chuồng nuôi của các hộ ........................................ 108 4.35. Ảnh hưởng của loại chuồng tới số lượng bò bán qua 3 năm của hộ ............. 109 4.36. Tình hình dịch bệnh đối với trâu, bò của tỉnh giai đoạn 2016-2020 ............. 110 4.37. Tình hình tham gia tập huấn về chăn nuôi bò của người điều tra ................. 111 4.38. Giống và mục đích của các hộ nuôi bò tại tỉnh Điện Biên ........................... 112 4.39. Tiêu chí chọn bò nuôi thịt của hộ .................................................................. 113 4.40. Đánh giá về chất lượng giống của hộ ........................................................... 114 4.41. Khó khăn về giống của hộ chăn nuôi bò thịt tại tỉnh Điện Biên ................... 114 4.42. Tỷ lệ hộ sử dụng thức ăn tinh trong chăn nuôi bò thịt tại tỉnh Điện Biên .... 116 4.43. Thức ăn và nhu cầu đáp ứng thức ăn của hộ theo quy mô ............................ 116 4.44. Số lượng các cơ sở chế biến thịt trên địa bàn tỉnh Điện Biên năm 2021 ...... 119 4.45. Khả năng phân biệt thịt bò theo giống bò của các chủ nhà hàng, quán ăn tại tỉnh Điện Biên ..................................................................................... 120 4.46. Đặc điểm của các biến sử dụng trong mô hình ............................................. 121 4.47. Kết quả ước lượng các yếu tố ảnh hưởng tới lượng tiêu thụ thịt bò tại tỉnh Điện Biên ............................................................................................... 122 4.48. Phân tích SWOT cho chuỗi giá trị thịt bò tại tỉnh Điện Biên ....................... 127 ix DANH MỤC ĐỒ THỊ TT Tên đồ thị Trang 3.1. Diện tích lúa gieo trồng cả năm của các huyện có diện tích lớn nhất từ năm 2020 – 2022 ............................................................................................. 49 4.1. Sự biến động về số lượng bò thịt thu gom trong năm ..................................... 80 4.2. Cơ cấu giá trị gia tăng trong các kênh phân phối ............................................ 96 4.3. Ảnh hưởng của lượng mưa tới số lượng bò thu gom tại tỉnh Điện Biên ...... 101 4.4. Nhiệt độ hàng tháng tại trạm khí tượng Đèo Pha Đin từ năm 2016 - 2021 ....... 102 4.5. Sản lượng thức ăn thô xanh dùng cho chăn nuôi đại gia súc của tỉnh Điện Biên năm 2021 (tấn) ............................................................................. 106 4.6. Tỷ lệ tiêm phòng Tụ huyết trùng và Lở mồm long móng cho đàn trâu, bò tỉnh Điện Biên 2017 – 2021 ...