Luận án Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ học bệnh lở mồm long móng và đánh giá hiệu quả kinh tế một số biện pháp phòng chống tại Việt Nam

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ NGUYỄN THU THỦY NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC BỆNH LỞ MỒM LONG MÓNG VÀ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ KINH TẾ MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÒNG CHỐNG TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2018 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ NGUYỄN THU THỦY NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC BỆNH LỞ MỒM LONG MÓNG VÀ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ KINH TẾ MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÒNG CHỐNG TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Dịch tễ học thú y Mã số: 9.64.01.08 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Bá Hiên TS. Nguyễn Văn Cảm HÀ NỘI - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận án Nguyễn Thu Thủy ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, ngoài sự cố gắng của bản thân, tôi luôn nhận được sự quan tâm giúp đỡ của các tổ chức, cơ quan, các nhà khoa học, các thầy cô giáo, bạn bè đồng nghiệp và những người thân trong gia đình. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn Cục Thú y và Tổ chức Thú y thế giới (OIE), đã cho phép tôi tham gia triển khai và sử dụng số liệu, kết quả của các dự án có liên quan. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc sự hướng dẫn, giúp đỡ chân tình, đầy trách nhiệm và hết lòng vì khoa học của thầy giáo PGS.TS. Nguyễn Bá Hiên và TS. Nguyễn Văn Cảm. Nhân dịp này, tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ của Ban Quản lý đào tạo và Bộ môn Vi sinh vật Truyền nhiễm, Khoa Thú y, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận án tại Học viện. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất tới Quý thầy cô, các cơ quan, nhà khoa học cùng các đồng nghiệp và UBND, Sở Nông nghiệp & PTNT, Chi cục Thú y các tỉnh đã giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới những người thân trong gia đình đã luôn quan tâm, động viên giúp tôi hoàn thành luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận án Nguyễn Thu Thủy iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt ................................................................................................ vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục hình ................................................................................................................. ix Trích yếu luận án .............................................................................................................. x Thesis abstract ................................................................................................................. xii Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu của đề tài ............................................................................................... 2 1.3. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 2 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ........................................................................... 2 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................. 3 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 4 2.1. Giới thiệu về bệnh LMLM ................................................................................... 4 2.2. Lịch sử bệnh LMLM ............................................................................................ 4 2.2.1. Tình hình dịch LMLM trên thế giới ............................................................................. 4 2.2.2. Tình hình bệnh LMLM ở Việt Nam ............................................................................ 6 2.3. Vi rút gây bệnh LMLM ..................................................................................... 10 2.3.1. Hình thái, cấu trúc vi rút LMLM ................................................................................ 10 2.3.2. Cấu trúc ........................................................................................................................ 10 2.3.3. Các serotype của vi rút LMLM .................................................................................. 11 2.3.4. Đặc tính nuôi cấy của vi rút LMLM .......................................................................... 12 2.3.5. Sức đề kháng của vi rút LMLM ................................................................................. 13 2.4. Một số đặc điểm cơ bản của bệnh LMLM ......................................................... 14 2.4.1. Loài vật mắc bệnh ....................................................................................................... 14 2.4.2. Triệu chứng - bệnh tích ............................................................................................... 15 2.4.3. Cơ chế sinh bệnh ......................................................................................................... 16 iv 2.4.4. Phương thức truyền lây ............................................................................................... 18 2.4.5. Đường xâm nhập ......................................................................................................... 19 2.4.6. Tình trạng mang trùng ................................................................................................. 20 2.4.7. Những thiệt hại do bệnh LMLM gây ra ..................................................................... 21 2.5. Các phương pháp chẩn đoán bệnh ..................................................................... 23 2.5.1. Chẩn đoán lâm sàng .................................................................................................... 23 2.5.2. Chẩn đoán phân lập vi rút ........................................................................................... 23 2.5.3. Chẩn đoán huyết thanh học ......................................................................................... 24 2.5.4. Chẩn đoán bằng kỹ thuật RT-PCR ............................................................................. 26 2.6. Một số phương pháp nghiên cứu dịch tễ học ..................................................... 26 2.6.1. Nghiên cứu cắt ngang (Cross-sectional study) .......................................................... 26 2.6.2. Nghiên cứu thuần tập (Cohort study) ......................................................................... 27 2.6.3. Nghiên cứu Bệnh - Chứng (Case – Control study) ................................................... 28 2.7. Các biện pháp phòng, chống bệnh LMLM ........................................................ 29 2.7.1. Phòng chống bệnh LMLM trên thế giới .................................................................... 29 2.7.2. Phòng chống bệnh LMLM trong khu vực Đông Nam Á ......................................... 31 2.7.3. Phòng chống bệnh LMLM tại Việt Nam ................................................................... 32 Phần 3. Nội dung, vật liệu và phương pháp nghiên cứu ......................................... 34 3.1. Địa điểm nghiên cứu .......................................................................................... 34 3.2. Thời gian nghiên cứu ......................................................................................... 34 3.3. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................... 34 3.3.1. Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ học theo không gian và thời gian của bệnh LMLM tại Việt Nam, giai đoạn 2006 – 2012 ............................................................ 34 3.3.2. Nghiên cứu mức độ phơi nhiễm và mang trùng vi rút LMLM tại một số tỉnh trọng điểm từ tháng 10-12/2012 ................................................................................. 34 3.3.3. Nghiên cứu phân tích và đánh giá hiệu quả kinh tế của một số biện pháp phòng chống bệnh LMLM .......................................................................................... 34 3.4. Đối tượng và vật liệu ......................................................................................... 35 3.4.1. Đối tượng ..................................................................................................................... 35 3.4.2. Vật liệu ......................................................................................................................... 35 3.5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 36 v 3.5.1. Phương pháp áp dụng để nghiên cứu đặc điểm dịch tễ theo không gian và thời gian ........................................................................................................................ 36 3.5.2. Phương pháp nghiên cứu mức độ lưu hành vi rút LMLM tại một số tỉnh trọng điểm từ tháng 10-12/2012 ................................................................................ 39 3.5.3. Nghiên cứu phân tích và đánh giá hiệu quả kinh tế của một số biện pháp phòng chống bệnh LMLM .......................................................................................... 44 3.5.4. Tính hiệu quả kinh tế của một số biện pháp phòng chống bệnh LMLM ................ 44 Phần 4. Kết quả và thảo luận ....................................................................................... 47 4.1. Đặc điểm dịch tễ học theo không gian và thời gian của bệnh LMLM tại Việt Nam, giai đoạn 2006 - 2012 ................................................................................. 47 4.1.1. Đặc điểm loài gia súc mắc bệnh LMLM ................................................................... 47 4.1.2. Đặc điểm loài gia súc chết vì bệnh LMLM ............................................................... 51 4.1.3. Đặc điểm thời gian của các ổ dịch LMLM giai đoạn 2006 – 2012 ......................... 52 4.1.4. Đặc điểm không gian các ổ dịch LMLM giai đoạn 2006 - 2012 ............................. 57 4.2. Mức độ lưu hành vi rút lmlm tại một số tỉnh trọng điểm từ tháng 10- 12/2012 .............................................................................................................. 80 4.2.1. Mức độ lưu hành vi rút LMLM .................................................................................. 81 4.2.2. Xác định chủng vi rút LMLM .................................................................................... 84 4.2.3. Xác định các yếu tố nguy cơ ....................................................................................... 88 4.3. Hiệu quả kinh tế của một số biện pháp phòng chống bệnh LMLM .................. 92 4.3.1. Kinh phí hoạt động của chương trình khống chế bệnh LMLM ................................. 92 4.3.2. Thiệt hại sản xuất do bệnh LMLM ở Việt Nam ........................................................ 94 4.3.3. Chi phí tổng thể do bệnh LMLM ở Việt Nam ........................................................... 97 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 100 5.1. Kết luận ............................................................................................................ 100 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 101 Các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến luận án ..................................... 102 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 103 Phụ lục ......................................................................................................................... 120 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BHK Baby Hamster Kidney CCU Carrying Capacity Unit CI Confidence Interval EDR Estimated Dissemination Ratio ELISA Enzyme Linked Immuno-Sorbent Assay FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations FMD Foot and Mouth Disease KHBT Kết hợp bổ thể LMLM Lở Mồm Long Móng LPB-ELISA Liquid Phase Blocking-ELISA LPEC Livestock Production Efficiency Calculator NN&PTNN Nông nghiệp và Phát triển nông thôn OIE World Organisation for Animal Health OR Odds Ratio PBS Phosphate Buffer Saline PCR Polymerase Chain Reaction ROC Receiver Operating Characteristic Curve SE Standard Error SEACFMD RCU The Southeast Asia and China Foot and Mouth Disease Campaign (SEACFMD) Regional Coordination Unit in Bangkok USD United States Dollar WRL World Reference Laboratory WTO World Trade Organization vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Tình hình dịch LMLM từ năm 2013 – 2015 .......................................................... 9 4.1. Phân loại ổ dịch LMLM theo từng loài gia súc, giai đoạn 2006 - 2012 .............. 48 4.2. Tỉ lệ loài gia súc mắc bệnh LMLM (năm 2006 – 2012) theo loài ....................... 50 4.3. Tỷ lệ các loài gia súc bị chết do bệnh LMLM giai đoạn 2006 – 2012 ................ 51 4.4. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh đồng bằng sông Hồng, Đông Bắc bộ và Tây Bắc bộ, giai đoạn 2006 - 2009 ..................................................... 60 4.5. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh Bắc Trung Bộ và Nam Trung Bộ, giai đoạn 2006 - 2009 .................................................................................... 61 4.6. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh Tây Nguyên, Đông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long, giai đoạn 2006 - 2009 ......................................... 62 4.7. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh đồng bằng sông Hồng, Đông Bắc Bộ và Tây Bắc Bộ, giai đoạn 2010 - 2012 .................................................... 70 4.8. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh Bắc Trung Bộ và Nam Trung Bộ, giai đoạn 2010 - 2012 .................................................................................... 71 4.9. Nguy cơ xuất hiện dịch LMLM tại các tỉnh Tây nguyên, Đông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long, giai đoạn 2010 - 2012 .............................................. 72 4.10. Mức độ lưu hành vi rút LMLM tại các địa phương và hộ chăn nuôi ................... 81 4.11. Mức độ lưu hành vi rút LMLM ở cá thể và theo xét nghiệm probang ................ 82 4.12. Mức độ tương đồng kháng nguyên của vi rút vắc xin LMLM với 2 chủng vi rút thực địa ....................................................................................................... 85 4.13. Kết quả phân tích mô hình hồi quy nhị biến (phân tích sàng lọc – Bivariate analysis) ................................................................................................ 89 4.14. Kết quả phân tích đa tầng, nhiều biến xác định các yếu tố nguy cơ .................... 91 4.15. Chi phí vắc xin sử dụng trong gian đoạn 2006 - 2012 ......................................... 93 4.16. Chi phí trung bình chi trả cho cán bộ tham gia kiểm soát bệnh LMLM hàng năm ở Việt Nam từ 2006-2012 .................................................................... 93 4.17. Chi phí hàng năm về kiểm soát bệnh LMLM ở Việt Nam .................................. 94 4.18. Thiệt hại do gia súc mất sức kéo vì bệnh LMLM ................................................ 95 4.19. Thiệt hại do gia súc mất sức kéo vì tổn thương vĩnh viễn về móng .................... 96 viii 4.20. Thiệt hại về sức kéo do gia súc bị chết ................................................................ 96 4.21. Giá trị tổng đàn trên toàn quốc khi có và không có biện pháp kiểm soát bệnh LMLM ......................................................................................................... 97 4.22. Tổng chi phí liên quan đến bệnh LMLM tại Việt Nam ....................................... 98 4.23. Tỉ suất chi phí – lợi nhuận của kiểm soát bệnh LMLM ....................................... 98 ix DANH MỤC HÌNH TT Tên hình Trang 2.1. Phân bố của các ổ dịch LMLM trên thế giới năm 2015......................................... 6 2.2. Bản đồ gen và cấu trúc của vi rút LMLM ............................................................ 10 2.3. Tình hình phân bổ 7 chủng vi rút LMLM trên thế giới năm 2015 ...................... 12 2.4. Triệu chứng, bệnh tích của bệnh LMLM ở trâu, bò ............................................. 15 2.5. Sơ đồ mô tả nghiên cứu cắt ngang ....................................................................... 27 2.6. Sơ đồ mô tả nghiên cứu thuần tập hồi cứu và tịnh tiến ........................................ 27 2.7. Sơ đồ mô tả nghiên cứu bệnh - chứng ................................................................. 28 4.1. Diễn biến theo thời gian của các ổ dịch LMLM trong giai đoạn 2006 - 2012 .......................................................................................................... 52 4.2. Tần suất các ổ dịch LMLM 2 năm (2006 và 2011) ............................................. 53 4.3. Tỷ lệ lây lan ước tính (EDR) của dịch LMLM tính được cho năm 2006 so với số lượng ổ dịch thực tế xảy ra ........................................................................ 54 4.4. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2006 .......................... 63 4.5. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2007 .......................... 64 4.6. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2008 .......................... 65 4.7. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2009 .......................... 66 4.8. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian LMLM năm 2010 .................................. 67 4.9. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2011 .......................... 68 4.10. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM năm 2012 .......................... 69 4.11. Biểu đồ dịch tễ phân bố về không gian dịch LMLM giai đoạn 2006 – 2012 ...... 73 4.12. Sơ đồ Steinen và truyền lây cục bộ ổ dịch LMLM tại Việt Nam giai đoạn 2006 – 2012 .......................................................................................................... 76 4.13. Mối tương quan giữa ổ dịch LMLM với quốc lộ gần nhất .................................. 77 4.14. Biểu đồ so sánh tỷ lệ trâu, bò phơi nhiễm tự nhiên với vi rút LMLM ................. 82 4.15. Phả hệ của các mẫu vi rút LMLM týp A phân lập tại Việt Nam ......................... 84 x TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên tác giả: Nguyễn Thu Thủy Tên Luận án: Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ học bệnh Lở mồm long móng và đánh giá hiệu quả kinh tế một số biện pháp phòng chống tại Việt Nam. Chuyên ngành: Dịch tễ học thú y Mã số: 9.64.01.08 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu - Xác định được các đặc điểm dịch tễ của dịch bệnh Lở mồm long móng (LMLM) tại Việt Nam, giai đoạn 2006 – 2012. - Xác định mức độ lưu hành vi rút LMLM tại Việt Nam, giai đoạn 2006 – 2012. - Đánh gi