Luận án nghiên cứu đặc điểm lâm sàng trầm cảm và một số yếu tố liên quan ở bệnh nhân đái tháo đường Týp 2

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI TRẦN THỊ HÀ AN NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG TRẦM CẢM VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI TRẦN THỊ HÀ AN NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG TRẦM CẢM VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 Chuyên ngành : Tâm thần Mã số : 62720148 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Kim Việt 2. PGS.TS. Nguyễn Khoa Diệu Vân HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi là Trần Thị Hà An, Nghiên cứu sinh khóa 30 Trường Đại học Y Hà Nội, Chuyên ngành Tâm thần, xin cam đoan: 1. Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Kim Việt và PGS.TS. Nguyễn Khoa Diệu Vân. 2. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được công bố tại Việt Nam. 3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi nghiên cứu. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này. Hà Nội, ngày 28 tháng 6 năm 2018 Người viết cam đoan Trần Thị Hà An CÁC CHỮ VIẾT TẮT ADA: American Diabetes Association (Hội đái tháo đường Mỹ) BMI: Body Mass Index (Chỉ số khối cơ thể) BN: Bệnh nhân CBT: Cognitive Behavior Therapy (Liệu pháp nhận thức hành vi) CS: Cộng sự DNRI: Dopamine norepinephrine reuptake inhibitor (Ức chế tái hấp thu norepinephrine – dopamine) DSM: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần) ĐTĐ: Đái tháo đường HPA: Hypothalamic – Pituinary – Adrenal (Hệ thống dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận) ICD – 10: International Classification of Diseases (Bảng phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10) SNRI: Serotonin norepinephrine reuptake inhibitor (Ức chế tái hấp thu serotonin – norepinephrine) SSRI: Selective serotonin reuptake inhibitor (Ức chế tái hấp thu chọn lọc serotonin) TCA: Tricyclic antidepressants (Thuốc chống trầm cảm 3 vòng) TĐHV: Trình độ học vấn THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................................................... 3 1.1 ĐÁI THÁO ĐƯỜNG ........................................................................... 3 1.1.1 Khái niệm và tỷ lệ mắc ................................................................... 3 1.1.2 Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường ............................................. 4 1.1.3 Phân loại đái tháo đường: ............................................................... 4 1.1.4 Cơ chế của đái tháo đường týp 2 ..................................................... 6 1.1.5 Biểu hiện lâm sàng của đái tháo đường týp 2 .................................. 7 1.1.6 Điều trị đái tháo đường týp 2 ....................................................... 10 1.2 TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ............ 13 1.2.1 Tỷ lệ trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ........................ 14 1.2.2 Đặc điểm lâm sàng của trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 . 15 1.2.3 Sàng lọc trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ................... 19 1.2.4 Tiêu chuẩn chẩn đoán một giai đoạn trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 .................................................................................. 20 1.2.5 Bệnh nguyên – bệnh sinh của trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ............................................................................................. 23 1.2.6 Các yếu tố liên quan với trầm cảm ở BN đái tháo đường týp 2 ..... 32 1.2.7 Điều trị trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 .................... 37 1.3 CÁC NGHIÊN CỨU VỀ TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ................................................................................. 43 1.3.1 Các nghiên cứu dịch tễ và các yếu tố liên quan đến trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ............................................................ 43 1.3.2 Các nghiên cứu về biểu hiện lâm sàng của trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ..................................................................... 45 1.3.3 Các nghiên cứu về ảnh hưởng của trầm cảm lên người bệnh đái tháo đường týp 2 .................................................................................. 46 1.3.4 Các nghiên cứu về điều trị thuốc chống trầm cảm ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2 ........................................................................... 47 Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.................. 50 2.1 ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ............................................................ 50 2.1.1 Tiêu chuẩn lựa chọn bệnh nhân nghiên cứu ................................. 50 2.1.2 Tiêu chuẩn loại trừ: ...................................................................... 51 2.2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: ..................................................... 52 2.2.1 Cỡ mẫu ......................................................................................... 52 2.2.2 Thiết kế nghiên cứu: ..................................................................... 53 2.2.3 Công cụ nghiên cứu ...................................................................... 53 2.2.4 Phương pháp thu thập số liệu ........................................................ 54 2.3. CÁC BIẾN SỐ NGHIÊN CỨU .......................................................... 61 2.3.1 Mô tả đặc điểm chung của nhóm nghiên cứu ................................ 61 2.3.2 Mô tả đặc điểm lâm sàng trầm cảm của nhóm bệnh nhân có trầm cảm 62 2.3.3. Các biến số về theo dõi các bệnh nhân trầm cảm được điều trị bằng các thuốc chống trầm cảm trong 3 tháng ....................................... 63 2.4. VẤN ĐỀ ĐẠO ĐỨC CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ......................... 64 2.5. XỬ LÝ SỐ LIỆU ............................................................................... 65 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................................... 66 3.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA NHÓM ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ... 66 3.1.1. Tuổi của nhóm nghiên cứu ........................................................... 66 3.1.2. Giới tính của nhóm nghiên cứu .................................................... 67 31.3. Trình độ học vấn của nhóm nghiên cứu ........................................ 67 3.1.4. Tình trạng hôn nhân của nhóm nghiên cứu .................................. 68 3.1.5. Nơi ở của nhóm nghiên cứu ......................................................... 68 3.1.6. Thời gian mắc đái tháo đường của nhóm nghiên cứu ................... 69 3.1.7. Các bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử của nhóm nghiên cứu ........ 69 3.1.8. Các thuốc điều trị đái tháo đường đã dùng của nhóm nghiên cứu .... 70 3.1.9. Chỉ số BMI khi vào viện của nhóm nghiên cứu ........................... 70 3.1.10. Các biến chứng đái tháo đường của nhóm nghiên cứu ............... 71 3.1.11. Chỉ số HbA1C khi vào viện của nhóm nghiên cứu ..................... 72 3.2. ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG CỦA TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ..................................................................... 72 3.2.1. Tỷ lệ trầm cảm của nhóm nghiên cứu .......................................... 73 3.2.2. Các mức độ của trầm cảm ............................................................ 73 3.2.3. Các triệu chứng khởi phát của trầm cảm ...................................... 74 3.2.4. Hoàn cảnh xuất hiện của trầm cảm ............................................... 74 3.2.5. Các triệu chứng đặc trưng của trầm cảm theo ICD – 10 ............... 75 3.2.6. Các triệu phổ biến của trầm cảm theo ICD – 10 ........................... 75 3.2.7. Các triệu chứng cảm xúc liên quan đến bệnh lý ĐTĐ .................. 76 3.2.8. Các triệu chứng cơ thể của trầm cảm theo ICD – 10 .................... 76 3.2.9. Đặc điểm các triệu chứng loạn thần ............................................. 77 3.2.10. Tỷ lệ lo âu phối hợp với trầm cảm ............................................. 77 3.2.11. Các triệu chứng cơ thể của lo âu ................................................ 78 3.2.12. Đặc điểm các triệu chứng đau .................................................... 79 3.2.13. Đặc điểm thời gian biển hiện trầm cảm ...................................... 80 3.2.14. Đặc điểm tiền sử mắc trầm cảm ................................................. 80 3.3. MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN VỚI TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ............................................................. 81 3.3.1. Mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học với trầm cảm ......... 81 3.3.2. Mối liên quan giữa bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử với trầm cảm .... 82 3.3.3. Mối liên quan giữa các loại biến chứng với trầm cảm .................. 82 3.3.4. Mối liên quan giữa thời gian mắc ĐTĐ với trầm cảm .................. 83 3.3.5. Mối liên quan giữa BMI với trầm cảm ......................................... 84 3.3.6. Mối liên quan giữa HbA1C với trầm cảm .................................... 84 3.3.7. Mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học với trầm cảm trong phân tích hồi quy đa biến .............................................................. 85 3.3.8. Mối liên quan giữa các yếu tố lâm sàng và cận lâm sàng của đái tháo đường với trầm cảm trong phân tích hồi quy đa biến ............ 86 3.4. NHẬN XÉT ĐIỀU TRỊ TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ................................................................................. 87 3.4.1. Nhận xét về các thuốc chống trầm cảm và các thuốc hướng thần khác được sử dụng điều trị trầm cảm ............................................ 87 3.4.2. Đánh giá hiệu quả điều trị ............................................................ 91 Chương 4: BÀN LUẬN ............................................................................... 99 4.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA NHÓM ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ... 99 4.1.1. Đặc điểm về tuổi của nhóm nghiên cứu ....................................... 99 4.1.2. Đặc điểm về giới của nhóm nghiên cứu ..................................... 100 4.1.3. Đặc điểm trình độ học vấn của nhóm nghiên cứu ...................... 101 4.1.4. Đặc điểm tình trạng hôn nhân của nhóm nghiên cứu ................. 101 4.1.5. Đặc điểm nơi ở của nhóm nghiên cứu ........................................ 102 4.1.6. Đặc điểm thời gian mắc đái tháo đường của nhóm nghiên cứu .. 102 4.1.7. Đặc điểm về các bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử của nhóm nghiên cứu . 103 4.1.8. Đặc điểm thuốc điều trị đái tháo đường đã dùng của nhóm nghiên cứu 104 4.1.9. Đặc điểm chỉ số khối cơ thể khi vào viện của nhóm nghiên cứu 104 4.1.10. Đặc điểm biến chứng của đái tháo đường của nhóm nghiên cứu ...... 105 4.1.11. Đặc điểm chỉ số HbA1C khi vào viện của nhóm nghiên cứu .... 105 4.2. ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG CỦA TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ................................................................... 106 4.2.1. Tỷ lệ và các mức độ trầm cảm theo ICD – 10 và theo thang Beck .... 106 4.2.2. Đặc điểm các triệu chứng khởi phát của trầm cảm ..................... 108 4.2.3. Đặc điểm hoàn cảnh xuất hiện của trầm cảm ............................. 110 4.2.4. Đặc điểm các triệu chứng đặc trưng và phổ biến của trầm cảm theo ICD – 10 ..................................................................................... 111 4.2.5. Đặc điểm các triệu chứng cảm xúc liên quan đến bệnh lý đái tháo đường .... 113 4.2.6. Đặc điểm các triệu chứng loạn thần ........................................... 114 4.2.7. Đặc điểm các biểu hiện lo âu phối hợp ...................................... 116 4.2.8. Đặc điểm các triệu chứng cơ thể của trầm cảm và lo âu ............. 116 4.2.9. Đặc điểm thời gian biển hiện trầm cảm ...................................... 119 4.2.10. Đặc điểm tiền sử mắc trầm cảm ............................................... 120 4.3. MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN VỚI TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ........................................................... 121 4.3.1. Mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học chung với trầm cảm .... 121 4.3.2. Mối liên quan giữa bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử với trầm cảm 125 4.3.3. Mối liên quan giữa các loại biến chứng với trầm cảm ................ 126 4.3.4. Mối liên quan giữa thời gian mắc đái tháo đường với trầm cảm 128 4.3.5. Mối liên quan giữa chỉ số BMI với trầm cảm ............................ 129 4.3.6. Mối liên quan giữa HbA1C với trầm cảm .................................. 130 4.4. NHẬN XÉT ĐIỀU TRỊ TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TÝP 2 ............................................................................... 131 4.4.1. Nhận xét về các thuốc chống trầm cảm và các thuốc hướng thần khác được sử dụng điều trị trầm cảm .......................................... 132 4.4.2. Nhận xét hiệu quả điều trị .......................................................... 136 KẾT LUẬN ................................................................................................ 146 KIẾN NGHỊ ............................................................................................... 148 CÁC BÀI BÁO ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN NỘI DUNG LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Tuổi hiện tại và tuổi mắc ĐTĐ .................................................. 66 Bảng 3.2: Trình độ học vấn ....................................................................... 67 Bảng 3.3: Tình trạng hôn nhân .................................................................. 68 Bảng 3.4: Thời gian mắc ĐTĐ .................................................................. 69 Bảng 3.5: Các thuốc điều trị ĐTĐ đã dùng ............................................... 70 Bảng 3.6: Tỷ lệ trầm cảm .......................................................................... 73 Bảng 3.7: Các mức độ của trầm cảm ......................................................... 73 Bảng 3.8: Các triệu chứng khởi phát của trầm cảm ................................... 74 Bảng 3.9: Hoàn cảnh xuất hiện của trầm cảm ............................................ 74 Bảng 3.10: Các triệu chứng đặc trưng của trầm cảm theo ICD – 10 ............ 75 Bảng 3.11: Các triệu chứng phổ biến của trầm cảm theo ICD – 10 ............. 75 Bảng 3.12: Các triệu chứng cơ thể của trầm cảm theo ICD – 10 ................. 76 Bảng 3.13: Tỷ lệ lo âu phối hợp .................................................................. 77 Bảng 3.14: Các triệu chứng cơ thể của lo âu ............................................... 78 Bảng 3.15: Đặc điểm các triệu chứng đau ................................................... 79 Bảng 3.16: Thời gian biểu hiện trầm cảm.................................................... 80 Bảng 3.17: Tiền sử mắc trầm cảm ............................................................... 80 Bảng 3.18: Mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học với trầm cảm ...... 81 Bảng 3.19: Mối liên quan giữa bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử với trầm cảm . 82 Bảng 3.20: Mối liên quan giữa các loại biến chứng với trầm cảm ............... 82 Bảng 3.21: Mối liên quan giữa thời gian mắc ĐTĐ với trầm cảm ............... 83 Bảng 3.22: Mối liên quan giữa BMI với trầm cảm ...................................... 84 Bảng 3.23: Mối liên quan giữa HbA1C với trầm cảm ................................. 84 Bảng 3.24: Mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học với trầm cảm trong phân tích hồi quy đa biến .......................................................... 85 Bảng 3.25: Mối liên quan giữa các yếu tố lâm sàng và cận lâm sàng của ĐTĐ với trầm cảm trong phân tích hồi quy đa biến ........................... 86 Bảng 3.26: Các loại thuốc chống trầm cảm được sử dụng trên các BN nghiên cứu ............................................................................................ 87 Bảng 3.27: Các thuốc hướng thần khác được sử dụng ................................. 89 Bảng 3.28: Diễn biến của các triệu chứng cảm xúc sau điều trị ................... 91 Bảng 3.29: Diễn biến của các triệu chứng tư duy sau điều trị ...................... 92 Bảng 3.30: Diễn biến của các triệu chứng hoạt động sau điều trị ................ 93 Bảng 3.31: Diễn biến của các triệu chứng cơ thể của lo âu sau điều trị ....... 94 Bảng 3.32: Cải thiện điểm số thang Beck sau điều trị ................................. 95 Bảng 3.33: Cải thiện điểm số thang Zung sau điều trị ................................. 95 Bảng 3.34: Sự thay đổi tuân thủ chế độ ăn uống đối với bệnh lý ĐTĐ sau điều trị trầm cảm ....................................................................... 96 Bảng 3.35: Sự thay đổi tuân thủ chế độ tập luyện đối với bệnh lý ĐTĐ sau điều trị ...................................................................................... 96 Bảng 3.36: Sự thay đổi tuân thủ sử dụng thuốc đối với bệnh lý ĐTĐ sau điều trị trầm cảm............................................................................... 97 Bảng 3.37: Sự thay đổi BMI sau điều trị trầm cảm...................................... 97 Bảng 3.38: Sự thay đổi Glucose lúc đói sau điều trị trầm cảm .................... 98 Bảng 3.39: Sự thay đổi HbA1C sau điều trị trầm cảm ................................. 98 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Tỷ lệ về giới tính .................................................................... 67 Biểu đồ 3.2: Nơi ở ...................................................................................... 68 Biểu đồ 3.3: Các bệnh cơ thể đã mắc trong tiền sử ...................................... 69 Biểu đồ 3.4: Chỉ số BMI khi vào viện ......................................................... 70 Biểu đồ 3.5: Các biến chứng của ĐTĐ ........................................................ 71 Biểu đồ 3.6: Chỉ số HbA1C khi vào viện .................................................... 72 Biểu đồ 3.7: Các triệu chứng cảm xúc liên quan đến bệnh lý ĐTĐ ............. 76 Biểu đồ 3.8: Các triệu chứng loạn thần ....................................................... 77 Biểu đồ 3.9: Các tác dụng không mong muốn liên quan với các thuốc chống trầm cảm ................................................................................. 88 Biểu đồ 3.10: Các tác dụng không mong muốn liên quan với các thuốc hướng thần khác ................................................................................ 90 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mô hình bệnh học trầm cảm của Akiskal và Mckinney ............. 24 Hình 1.2: Đáp ứng với stress và các cơ chế sinh bệnh học có thể tham gia gây ra ĐTĐ týp 2 và trầm cảm ................................................. 30 Hình 1.3: Cơ chế sinh bệnh học có thể gây ra cả ĐTĐ và trầm cảm .......... 31 Hình 1.4: Các cơ chế có thể gây ra trầm cảm và ĐTĐ týp 2 ...................... 32 Hình 1.5: Mô hình điều trị trầm cảm ở BN ĐTĐ của Piette ....................... 38 Hình 1.6: Phác đồ điều trị trầm cảm ở BN ĐTĐ týp 2 bằng thuốc chống trầm cảm ................................................................................... 42 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Đái tháo đường là rối loạn chuyển hoá glucid mạn tính. Đây là một trong các bệnh lý phổ biến và có tỷ lệ mắc tăng nhanh trong những thập kỷ gần đây. Năm 2000 mới có khoảng 171 triệu người, tương ứng 2,8% dân số trên thế giới, bị đái tháo đường [1]. Đến năm 2015, chỉ tính trong độ tuổi 20 – 79, số người mắc đái tháo đường đã được ước tính là 415 triệu người (chiếm 8,8% dân số toàn cầu). Số người mắc đái tháo đường được dự báo là 642 triệu người, tương đương với 10,4% dân số, vào năm 2040 [2]. Đái tháo đường có nhiề