Luận án Nghiên cứu khoảng cách kỳ vọng kiểm toán: trách nhiệm kiểm toán viên trong kiểm toán Báo cáo tài chính ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH TRƯỜNGTRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN NGỌCNGUYỄN KHÁNH DUNG NGUYỄN NGỌC KHÁNH DUNG NGHIÊN CỨU KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN: TRÁCH NHIỆM KIỂM TOÁN VIÊN TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2016 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN NGỌC KHÁNH DUNG NGHIÊN CỨU KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN: TRÁCH NHIỆM KIỂM TOÁN VIÊN TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH Ở VIỆT NAM Ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS: BÙI VĂN DƯƠNG TS. NGUYỄN XUÂN THÀNH PGS.TS. BÙI VĂN DƯƠNG TS. PHẠM XUÂN THÀNH TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả những tài liệu tham khảo đều được trích dẫn đầy đủ trong danh mục tài liệu tham khảo. Các số liệu và kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tên tác giả Nguyễn Ngọc Khánh Dung ii MỤC LỤC Trang phụ bìa Lờì cam đoan Lời cám ơn Mục lục Danh mục chữ viết tắt Danh mục bảng Danh mục hình PHẦN GIỚI THIỆU ......................................................................................................1 1. Vấn đề nghiên cứu .....................................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu. .................................................................................................4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................5 5. Thiết kế và phương pháp nghiên cứu ........................................................................5 6. Đóng góp mới của Luận án .....................................................................................10 7. Cấu trúc của Luận án ...............................................................................................12 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG KIỂM TOÁN .....................................................................................................13 1.1. Các nghiên cứu liên quan đến AEG .....................................................................13 1.1.1. Các nghiên cứu nhằm đích chính xây dựng định nghĩa về AEG. .................. 14 1.1.2. Các nghiên cứu thực nghiệm khẳng định tồn tại AEG. ................................. 18 1.1.3. Các nghiên cứu xác định các yếu tố cấu thành AEG. .................................... 29 1.1.4. Các nghiên cứu đo lường mức độ AEG. ........................................................ 36 1.1.5. Các nghiên cứu về AEG ở Việt Nam. ............................................................ 41 1.2. Kết quả và hạn chế từ các nghiên cứu trước .........................................................43 1.2.1. Kết quả nghiên cứu về AEG. ......................................................................... 43 1.2.2. Hạn chế trong các nghiên cứu về AEG. ......................................................... 45 1.3. Khe hổng trong nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán .........................46 Kết luận chương 1 .......................................................................................................47 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT ............................................................................48 2.1. Lý thuyết về AEG trong kiểm toán ......................................................................48 2.1.1. Lược sử hình thành và phát triển AEG .......................................................... 48 2.1.2. Khái niệm AEG.............................................................................................. 52 iii 2.1.3. Bản chất và cấu trúc của AEG ....................................................................... 57 2.1.3.1. Mô hình cấu trúc khái niệm AEG của MacDonald. ................................ 58 2.1.3.2. Mô hình cấu trúc khái niệm AEG của Porter. ......................................... 59 2.1.3.3. Mô hình cấu trúc khái niệm AEG của Turner. ........................................ 61 2.1.3.4. Mô hình cấu trúc AEG Al-Alimi và Katdare. ......................................... 62 2.2. Lý thuyết nền giải thích tồn tại AEG và mô hình khái niệm sử dụng trong nghiên cứu . ...................................................................................................................................... 63 2.2.1. Lý thuyết vai trò............................................................................................. 63 2.2.2. Lý thuyết ủy nhiệm. ....................................................................................... 64 2.2.3. Lý thuyết hồi ứng của người đọc. .................................................................. 65 2.2.4. Lý thuyết niềm tin tín thác (Theory of Inspired Confidence). ....................... 66 2.3. Mô hình khái niệm sử dụng trong luận án. ........................................................... 68 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 69 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................ 70 3.1. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 70 3.1.1. Nghiên cứu định tính. .................................................................................... 74 3.1.1.1. Phân tích nội dung văn bản ..................................................................... 74 3.1.1.2. Thiết kế bảng khảo sát ............................................................................ 78 3.1.1.3. Khảo sát thử ............................................................................................ 83 3.1.2. Nghiên cứu định lượng .................................................................................. 86 3.1.2.1. Đối tượng khảo sát .................................................................................. 86 3.1.2.2. Khung chọn mẫu và kích thước mẫu ...................................................... 88 3.1.2.3. Phương pháp chọn mẫu ........................................................................... 90 3.1.2.4. Thực hiện khảo sát .................................................................................. 90 3.1.2.5. Quy trình phân tích dữ liệu ..................................................................... 91 3.2. Khung phân tích kết quả khảo sát. ....................................................................... 98 Kết luận chương 3 ..................................................................................................... 101 CHƯƠNG 4: PHÂN TÍCH VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............ 102 4.1. Xác định trách nhiệm KTV cấu thành nên khoảng cách kỳ vọng - hiện thực .... 102 4.1.1. Trách nhiệm KTV - thành phần khoảng cách hợp lý .................................. 102 4.1.1.1. Trách nhiệm KTV nên thực hiện .......................................................... 102 4.1.1.2. Trách nhiệm hợp lý của KTV ............................................................... 107 iv 4.1.1.3. Trách nhiệm kỳ vọng bất hợp lý của KTV ............................................108 4.1.2 Trách nhiệm hợp lý cần bổ sung - thành phần khoảng cách hoàn thiện chuẩn mực .................................................................................................................................. 114 4.1.2.1. Mức độ hiểu biết về trách nhiệm hiện hành của KTV ..........................117 4.1.2.2. Khoảng cách hiểu biết về trách nhiệm hiện hành của KTV. .................121 4.1.3. TNKT không đạt yêu cầu cần tăng cường - thành phần khoảng cách tăng cường kết quả. ................................................................................................................. 124 4.1.4. Trách nhiệm KTV - Thành phần khoảng cách dịch vụ. ............................... 128 4.2. Xác định và đo lường mức độ khoảng cách của các thành phần cấu thành AEG .............................................................................................................................................129 4.2.1. Xác định các thành phần khoảng cách kỳ vọng – hiện thực và ảnh hưởng của khoảng cách hiểu biết. ..................................................................................................... 129 4.2.2. Đo lường mức độ của từng thành phần cấu thành khoảng cách kỳ vọng – hiện thực. ................................................................................................................................. 130 4.3. Ảnh hưởng của các nhóm nghề nghiệp đến các TNKT cấu thành các thành phần AEG. ...................................................................................................................................136 4.3.1. Ảnh hưởng của nhóm nghề nghiệp đến khoảng cách hợp lý. ...................... 138 4.3.2. Ảnh hưởng của nghề nghiệp đến khoảng cách hoàn thiện chuẩn mực ........ 146 4.3.3. Ảnh hưởng của nghề nghiệp đến khoảng cách tăng cường kết quả kiểm toán ......................................................................................................................................... 154 Kết luận chương 4 .....................................................................................................157 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH...........................................158 5.1. Kết quả chính ......................................................................................................158 5.1.1. Kết quả xác định trách nhiệm KTV cấu thành AEG ................................... 158 5.1.2. Cấu trúc và mức độ AEG ............................................................................. 159 5.1.3. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng nghề nghiệp đối với các TNKT cấu thành nên các thành phần của AEG. ................................................................................................ 159 5.2. Kết luận và hàm ý chính sách .............................................................................161 5.2.1. Kết luận ........................................................................................................ 161 5.2.2. Một số hàm ý chính sách ............................................................................. 163 5.3. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo. ............................................................167 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................169 Phụ lục 01: Các nghiên cứu trước liên quan tới AEG ...............................................177 v Phụ lục 02: Trách nhiệm hiện hành theo luật và chuẩn mực hiện hành .................... 187 Phụ lục 03: Phiếu khảo sát ........................................................................................ 196 Phụ lục 04: Kết quả kiểm định Chi - Square ............................................................. 203 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt AEG Audit Expectation Gap Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán hoặc khoảng cách kỳ vọng – hiện thực AICPA American Institute of Certified Public Accountants Hội Kế toán viên công chứng Hoa Kỳ ASCPA Australian Society of Certified Practising Accountants Hội Kế toán viên công chứng Úc BCTC Financial Statement Báo cáo tài chính BCKT Audit Report Báo cáo kiểm toán CTNY Law on State Audit Công ty niêm yết ISA International Standard Audit Chuẩn mực kiểm toán quốc tế KHKT Audit’Client Khách hàng kiểm toán KSNB Internal Control Kiểm soát nội bộ KTV Auditor Kiểm toán viên NĐT Investor Nhà đầu tư NZ New Zealand New Zealand SEC Securities and Exchange Comission Ủy ban chứng khoán và hối đoái Mỹ TĐ Thang đo TNKT Auditor’ responsibility Trách nhiệm kiểm toán TTTC Financial Market Thị trường tài chính VSA Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam UK United Kingdom Vương quốc Anh Nhóm TT (Nhóm 3) Nhóm có lợi ích trực tiếp Nhóm GT (Nhóm 4) Nhóm có lợi ích gián tiếp 3 nhóm KHKT, Nhóm TT, Nhóm GT User of Audit Report Người sử dụng BCKT hoặc công chúng 4 nhóm khảo sát Xã hội vii ĐỊNH NGHĨA VỀ CÁC THÀNH PHẦN AEG SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN (1) Khoảng cách dịch vụ là khoản cách tồn tại khi KTV cung cấp các trách nhiệm kiểm mà công chúng không yêu cầu hoặc kỳ vọng (do KTV không hiểu được kỳ vọng của người sử dụng dịch vụ kiểm toán dẫn đến cung cấp các dịch vụ không cần thiết). (2) Khoảng cách hợp lý được định nghĩa là sự khác biệt giữa “kỳ vọng của công chúng đối với TNKT KTV nên thực hiện và kỳ vọng hợp lý của công chúng đối với TNKT KTV có thể và có khả năng thực hiện” (3) Khoảng cách hiện thực được định nghĩa là sự khác biệt giữa “kỳ vọng hợp lý của công chúng đối với TNKT KTV có thể và có khả năng thực hiện và nhận thức của công chúng về kết quả thực hiện của KTV” Trong đó, khoảng cách hiện thực gồm hai thành phần: - Khoảng cách hoàn thiện chuẩn mực (chuẩn mực hạn chế): khoảng cách giữa “kỳ vọng hợp lý của công chúng đối với TNKT KTV có thể và có khả năng thực hiện và trách nhiệm hiện tại của KTV theo chuẩn mực nghề nghiệp và quy định liên quan”. - Khoảng cách tăng cường kết quả (kết quả hạn chế): khoảng cách giữa nhiệm vụ hiện tại của KTV theo quy định và kết quả thực hiện của KTV được công chúng nhận thức và đánh giá; - Trách nhiệm kiểm toán KTV có thể và có khả năng thực hiện bao gồm hai điều kiện cần và đủ. Điều kiện cần là, KTV có thể thực hiện được các trách nhiệm mà công chúng cho rằng nên thực hiện nhằm sử dụng cho việc xác định trách nhiệm kiểm toán được kỳ vọng hợp lý. Điều kiện đủ là trách nhiệm kiểm toán, KTV có khả năng thực hiện thể hiện quan điểm của nghề nghiệp kiểm toán đối với trách nhiệm được công chúng kỳ vọng hợp lý. viii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Kỳ vọng không hợp lý đối với trách nhiệm KTV ..................................... 39 Bảng 1.2. Trách nhiệm kiểm toán không đáp ứng được yêu cầu của công chúng .... 41 Bảng 3.1. Nội dung và thang đo khảo sát.................................................................. 81 Bảng 3.2. Đối tượng khảo sát AEG ........................................................................... 88 Bảng 3.3. Nhóm khảo sát và tỷ lệ phản hồi của mỗi nhóm ....................................... 90 Bảng 3.4. Tiêu chuẩn và phương pháp đánh giá ....................................................... 97 Bảng 4.1. Kỳ vọng của công chúng về TNKT KTV nên thực hiện ........................ 103 Bảng 4.2. TNKT được kỳ vọng hợp lý và bất hợp lý ............................................. 111 Bảng 4.3. Mức độ hiểu biết về TNKT hiện hành .................................................... 118 Bảng 4.4. Khoảng cách hiểu biết của từng nhóm .................................................... 122 Bảng 4.5. Đánh giá kết quả thực hiện trách nhiệm hiện hành của KTV ................. 126 Bảng 4.6. Mức độ đóng góp của mỗi TNKT vào khoảng cách hiểu biết................ 127 Bảng 4.7. Mức độ đóng góp của từng thành phần trong AEG ở Việt Nam ............ 131 Bảng 4.8. Mối quan hệ giữa mức độ hiểu biết, lợi ích và AEG .............................. 137 Bảng 4.9. Kết quả kiểm định quan hệ giữa nghề nghiệp với khoảng cách hợp lý .. 139 Bảng 4.10, Kết quả kiểm định mối quan hệ giữa nghề nghiệp với khoảng cách hoàn thiện chuẩn mực ...................................................................................................... 147 Bảng 4.11. Kết quả kiểm định mối quan hệ giữa nghề nghiệp và quan điểm đánh giá kết quả công việc của KTV ..................................................................................... 155 Bảng 5.1. Nguyên nhân cấu thành nên các thành phần AEG. ................................ 163 DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Mô hình cấu trúc khái niệm AEG của Ủy ban MacDonald ...................... 59 Hình 2.2: Mô hình cấu trúc khái niệm khoảng cách kỳ vọng – hiện thực của Porter (1993) ........................................................................................................................ 61 Hình 2.3: Mô hình cấu trúc khái niệm khoảng cách kỳ vọng kiểm toán của Al-Alimi & Katdare .................................................................................................................. 63 Hình 3.1: Khung nghiên cứu ..................................................................................... 73 Hình 3.2: Khung phân tích TNKT cấu thành AEG ................................................. 100 Hình 4.1: Cấu trúc AEG ở Việt Nam ...................................................................... 135 Hình 5.1: Hàm ý về giải pháp thu hẹp AEG ........................................................... 165 1 PHẦN GIỚI THIỆU 1. Vấn đề nghiên cứu Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán (Audit Expectation Gap-AEG1) được hiểu một cách chung nhất là “sự khác biệt giữa những gì công chúng kỳ vọng từ nghề nghiệp kiểm toán và những gì mà nghề nghiệp kiểm toán thực sự có thể cung cấp” (Jennings & cộng sự 1993). AEG xuất hiện và tồn tại song hành cùng với quá trình hình thành và phát triển của nghề nghiệp kiểm toán, là thuật ngữ được sử dụng khá phổ biến trong lĩnh vực nghiên cứu về kiểm toán từ đầu thập niên 70 của Thế kỷ trước trong bối cảnh uy tín và danh tiếng của nghề nghiệp kiểm toán bị sụt giảm đáng kể do KTV không phát hiện được gian lận tại các khách hàng kiểm toán trước khi nó sụp đổ, phá sản hoặc bị điều tra. Thuật ngữ này được đề cập lần đầu tiên trong nghiên cứu của Liggo (1974) và sau đó, AEG trở thành đối tượng nghiên cứu không chỉ trong lĩnh vực học thuật mà còn bao gồm cả giới nghề nghiệp. Đến nay, có rất nhiều nghiên cứu, luận án, bài báo khoa học liên quan đến chủ để này xoay quanh các mục đích chính như (i) nghiên cứu nhằm làm rõ bản chất của AEG qua việc tìm hiểu, giải thích và xây dựng khái niệm khoảng cách kỳ vọng kiểm toán, điển hình như nghiên cứu của Liggio (1974), AICPA (1993); Humphrey & cộng sự (1993); Porter (1993, 2004, 2012); (ii) nghiên cứu thực nghiệm tiến hành khảo sát sự tồn tại khoảng cách kỳ vọng, điển hình là nghiên cứu của Lee (1970); Beck (1972); Humphrey & cộng sự (1993); nhằm giải thích liệu các yếu tố kinh tế, chính trị, văn hóa có ảnh hưởng trực tiếp tới AEG không?.; (iii) các nghiên cứu nhằm xác định các yếu tố đóng góp tạo nên khoảng cách kỳ vọng, tiêu biểu như nghiên cứu của Davidson (1975); Humphrey & cộng sự (1992); Sikka & cộng sự (1992); Humphrey (1997); (iv) nghiên cứu khảo sát tác động của các giải pháp nhằm thu hẹp AEG, điển hình là các nghiên cứu của Beck (1973); Nair & Rittenberg (1987); Hatherly (1991); Monroe & Woodliff (1993). Phạm vi khảo sát AEG không chỉ bó hẹp trong biên giới quốc gia mà mở rộng sang các châu lục khác nhau. Thoạt đầu, bất cứ ai quan tâm hoặc có chút hiểu 1 Có hai định nghĩa về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu hàn lâm. Theo đó có hai thuật ngữ được sử dụng để chỉ khác biệt này. Một là khoảng cách kỳ vọng kiểm toán (AEG) và hai là khoảng cách kỳ vọng - hiện thực (PAEG). Nghiên cứu này sử dụng thuật ngữ khoảng cách kỳ vọng kiểm toán (AEG) đề cập đến khoảng cách kỳ vọng – hiện thực kiểm toán theo định nghĩa của Porter 2 biết về kiểm toán đều cho rằng, AEG luôn tồn tại bởi chúng phụ thuộc vào nhận thức, quan điểm, mong muốn của mỗi cá nhân dưới các góc nhìn khác nhau. Do đó, chúng thuộc về chức năng kiểm toán (Gay 1998; Schelluch & Baines 1998). Một số khác khẳng định rằng AEG có tác động bất lợi tới nghề nghiệp kiểm toán (Sikka & cộng sự 1998; Idris & Ojemen 2010). Trước hết, AEG có thể gây phương hại trên phương diện lợi ích của nhà đầu tư, chính trị gia nói riêng và công chúng n