Luận án Nghiên cứu mối quan hệ giữa trách nhiệm xã hội và hiệu quả tài chính: Trường hợp các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Thành phố Hồ Chí Minh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUỐC TẾ HỒNG BÀNG HỒ TRẦN QUỐC HẢI NGHIÊN CỨU MỐI QUAN HỆ GIỮA TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI VÀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH: TRƯỜNG HỢP CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN TRỊ KINH DOANH TP.HỒ CHÍ MINH – NĂM 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUỐC TẾ HỒNG BÀNG HỒ TRẦN QUỐC HẢI NGHIÊN CỨU MỐI QUAN HỆ GIỮA TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI VÀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH: TRƯỜNG HỢP CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH CHUYÊN NGÀNH: QUẢN TRỊ KINH DOANH MÃ SỐ: 9340101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. NGUYỄN HOÀNG GIANG 2. TS. VŨ TRỰC PHỨC TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học. Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu và thu thập, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn tại Việt Nam. Các kết quả này chưa từng công bố trong bất kỳ nghiên cứu khác. Tác giả luận án Hồ Trần Quốc Hải ii LỜI CẢM ƠN Trân trọng cảm ơn các Thầy Cô giáo hướng dẫn, các Thầy Cô trong Khoa Quản trị kinh doanh, Viện Đào tạo sau đại học, trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng và Đại học Lao động – Xã hội (CS TP.HCM) đã tạo những điều kiện tốt nhất để tác giả thực hiện luận án. Đặc biệt, xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất đến các doanh nghiệp mà tác giả đã có điều kiện gặp gỡ, khảo sát và các chuyên gia trong các lĩnh vực liên quan, đã đóng góp những thông tin vô cùng quý báu và những ý kiến xác đáng, để tác giả có thể hoàn thành nghiên cứu này. Tác giả luận án Hồ Trần Quốc Hải iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................... v DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vii CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ............................................................ 1 1.1. Sự cần thiết của nghiên cứu .................................................................................... 1 1.1.1. Về mặt thực tiễn tại Việt Nam ............................................................................. 1 1.1.2. Về bối cảnh nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án .......................................................................... 10 1.3. Câu hỏi nghiên cứu của luận án ............................................................................ 11 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 11 1.5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 13 1.6. Ý nghĩa và đóng góp mới của luận án .................................................................. 15 1.7. Kết cấu của luận án ............................................................................................... 16 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU .................... 18 2.1. Các khái niệm nghiên cứu .................................................................................... 18 2.1.1. Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................ 18 2.1.2. Hiệu quả tài chính của doanh nghiệp nhỏ và vừa .............................................. 23 2.1.3. Khái niệm về Doanh nghiệp nhỏ và vừa............................................................ 25 2.2. Các lý thuyết nền được sử dụng trong nghiên cứu về CSR .................................. 26 2.3. Đo lường CSR ...................................................................................................... 31 2.4. Tổng quan các nghiên cứu liên quan .................................................................... 36 2.5. Xác định khoảng trống nghiên cứu ....................................................................... 54 iv 2.6. Mô hình và các giả thuyết nghiên cứu .................................................................. 57 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 71 3.1. Quy trình nghiên cứu ............................................................................................ 71 3.2. Phương pháp nghiên cứu định tính ....................................................................... 74 3.3. Xây dựng, điều chỉnh và mã hóa thang đo ........................................................... 77 3.4. Nghiên cứu định lượng sơ bộ ............................................................................... 85 3.5. Nghiên cứu định lượng chính thức ....................................................................... 89 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................ 97 4.1. Thực trạng hoạt động thực hiện trách nhiệm xã hội tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại thành phố Hồ Chí Minh ................................................................................... 97 4.2. Đặc điểm mẫu nghiên cứu .................................................................................. 102 4.3. Kết quả kiểm định thang đo các yếu tố trong mô hình nghiên cứu .................... 104 4.4. Phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM)..................................................... 117 4.4.1. Kết quả mô hình ước lượng ............................................................................. 117 4.4.2. Kết quả kiểm định Bootstrapping .................................................................... 120 4.5. Thảo luận kết quả nghiên cứu ............................................................................. 131 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý NGHIÊN CỨU....................................... 136 5.1. Kết luận............................................................................................................... 136 5.2. Định hướng phát triển thúc đẩy thực hiện hoạt động CSR tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại TP.HCM ............................................................................................. 137 5.3. Đề xuất một số hàm ý quản trị ............................................................................ 155 5.4. Đóng góp của luận án ......................................................................................... 175 5.5. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ............................................................. 178 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Tên viết tắt Tên đầy đủ 1 CSR Trách nhiệm xã hội doanh nghiệp 2 CFP Hiệu quả tài chính doanh nghiệp 3 TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh 4 EFA Phân tích nhân tố khám phá 5 CFA Phân tích nhân tố khẳng định 6 SEM Mô hình cấu trúc tuyến tín 7 SE Danh tiếng doanh nghiệp 8 CS Sự hài lòng khách hàng 9 CA Lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp 10 PLS Phần bình phương tối thiểu 11 GLS Bình phương nhỏ nhất tổng quát 12 ROA Lợi nhuận trên tài sản 13 ROE Lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu 14 ROI Lợi nhuận trên vốn đầu tư 15 ROS Lợi nhuận trên doanh số 16 VCCI Phòng Thương mại Việt Nam vi DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Mô hình kim tử tháp trách nhiệm xã hội của Caroll (1991) ............................. 28 Hình 2.2: Sơ đồ bản chất lợi ích tác động của CSR theo Weber (2008) .......................... 63 Hình 2.3: Mô hình nghiên cứu lý thuyết đề xuất .............................................................. 70 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu ........................................................................................ 73 Hình 4.1. Kết quả trọng số đường dẫn lần 2 của các yếu tố thang đo bậc 1 tác động đến CSR .......................................................................................................................... 107 Hình 4.2. Kết quả đánh giá của các yếu tố tác động đến thang đo CSR......................... 112 Hình 4.3. Kết quả trọng số đường dẫn mô hình cấu trúc PLS-SEM .............................. 119 Hình 5.1. Mức độ quan trọng và hiệu suất của nhân tố (constructs level) tác động đến Hiệu quả tài chính doanh nghiệp ................................................................................... 156 Hình 5.2. Mức độ quan trọng và hiệu suất của từng chỉ báo đo lường khái niệm (indicator level) tác động đến Hiệu quả tài chính doanh nghiệp .................................... 157 vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Tổng hợp số lượng nghiên cứu công bố quốc tế liên quan đến mối quan hệ giữa CSR và CFP giai đoạn 2015-2020 .......................................................................... 5 Bảng 1.2. Tổng hợp phạm vi nghiên cứu công bố quốc tế liên quan đến mối quan hệ giữa CSR và CFP giai đoạn 2015-2020 ........................................................................... 5 Bảng 1.3. Tổng hợp kết quả nghiên cứu mối quan hệ giữa CSR-CFP............................. 6 Bảng 1.4. Các chủ đề nghiên cứu về tác động của việc thực hiện CSR đem đến lợi ích cho tổ chức ....................................................................................................................... 6 Bảng 1.5. Tổng hợp các nghiên cứu trước về tác động của CSR đến CFP ...................... 7 Bảng 2.1. Tổng hợp thay đổi nghiên cứu về trách nhiệm xã hội ................................... 32 Bảng 2.2: Tổng hợp các lý thuyết tiếp cận CSR, phương pháp và nguồn dữ liệu đo lường CSR ..................................................................................................................... 33 Bảng 2.3: Đánh giá phương pháp đo lường phù hợp với nghiên cứu về CSR đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại thành phố Hồ Chí Minh ............................................. 36 Bảng 2.4: Mối quan hệ giữa CSR-CFP qua các nghiên cứu trước ................................ 40 Bảng 2.5: Các chủ đề nghiên cứu về tác động của việc thực hiện CSR đem đến lợi ích cho tổ chức tại Việt Nam ............................................................................................... 41 Bảng 2.6. Bảng tổng hợp đánh giá các nghiên cứu trước về tác động của CSR đến CFP tại Việt Nam ................................................................................................................... 42 Bảng 2.7: Tổng hợp các chủ đề nghiên cứu về tác động CSR đến CFP các nghiên cứu được công bố ................................................................................................................. 46 Bảng 2.8: Tổng hợp một số nghiên cứu thực nghiệm về CSR trong nước .................... 50 Bảng 3.1: Bảng thang đo và mã hóa thang đo CSR ...................................................... 79 Bảng 3.2: Bảng thang đo và mã hóa thang đo CFP ...................................................... 82 Bảng 3.3: Bảng thang đo và mã hóa thang đo Danh tiếng ............................................ 83 Bảng 3.4: Bảng thang đo và mã hóa thang đo Sự hài lòng khách hàng ........................ 84 Bảng 3.5: Bảng thang đo và mã hóa thang đo Lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ... 86 Bảng 3.6: Kết quả kiểm tra độ tin cậy của thang đo ..................................................... 87 viii Bảng 3.7: Bảng mô tả các nhân tố trong mô hình nghiên cứu ....................................... 90 Bảng 4.1. Kết quả thống kê về đặc trưng của doanh nghiệp ........................................ 103 Bảng 4.2. Bảng ma trận hệ số outer loadings thang đo CSR bậc 1 .............................. 106 Bảng 4.3. Bảng hệ số tin cậy và hội tụ thang đo CSR bậc 1 ........................................ 107 Bảng 4.4. Kết quả kiểm tra độ tin cậy thang đo CSR .................................................. 109 Bảng 4.5. Bảng kiểm định độ phân biệt – hệ số Fornell Larcker ................................. 110 Bảng 4.6. Bảng kiểm định đa cộng tuyến – hệ số VIF................................................. 110 Bảng 4.7. Kết quả kiểm tra độ tin cậy và giá trị hội tụ thang đo ................................. 113 Bảng 4.8. Bảng hệ số ma trận hệ số outer loadings các thang đo trong mô hình nghiên cứu ............................................................................................................................... 114 Bảng 4.9. Bảng hệ số tin cậy và hội tụ các nhân tố trong mô hình nghiên cứu ........... 116 Bảng 4.10. Bảng kiểm định độ phân biệt – hệ số HTMT ............................................ 116 Bảng 4.11. Bảng kiểm định đa cộng tuyến – hệ số VIF............................................... 117 Bảng 4.12. Kết quả các chỉ số Model Fit của mô hình SEM ....................................... 119 Bảng 4.13. Kết quả của hệ số R2, R2 hiệu chỉnh và Q2 .............................................. 122 Bảng 4.14. Bảng hệ số f2 ............................................................................................. 122 Bảng 4.15. Kết quả hệ số q2 ........................................................................................ 124 Bảng 4.16. Bảng hệ số đường dẫn và giá trị T-value ................................................... 125 Bảng 4.17. Bảng đánh giá tác động gián tiếp của các biến trung gian ......................... 128 Bảng 4.18. Bảng tổng mức độ tác động của các nhân tố trong mô hình ...................... 131 Bảng 5.1: Bảng tổng hợp thứ tự ưu tiên theo trọng số của yếu tố CSR ....................... 159 Bảng 5.2: Bảng tổng hợp thứ tự ưu tiên theo trọng số của yếu tố Sự hài lòng khách hàng.............................................................................................................................. 168 Bảng 5.3: Bảng tổng hợp thứ tự ưu tiên theo trọng số của yếu tố Danh tiếng doanh nghiệp .......................................................................................................................... 170 Bảng 5.4: Bảng tổng hợp thứ tự ưu tiên theo trọng số của yếu tố Lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ................................................................................................................ 172 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU Chương 1 trình bày tổng quan nghiên cứu về các nội dung: sự cần thiết của nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, các đóng góp mới của luận án và kết cấu nội dung của luận án 1.1. Sự cần thiết của nghiên cứu 1.1.1. Về mặt thực tiễn tại Việt Nam Trong một thế giới công nghệ thông tin ngày càng phát triển, xu hướng toàn cầu hóa, quốc tế hóa trở thành một tất yếu khách quan, mối quan hệ giữa các nền kinh tế ngày càng mật thiết và gắn bó, hoạt động giao lưu thương mại giữa các quốc gia ngày càng phát triển mạnh mẽ thì sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp cũng ngày càng gay gắt (Bùi Văn Trịnh, 2022)[13]. Trước đây, các công ty dùng biện pháp đa dạng hóa mẫu mã sản phẩm, nâng cao chất lượng hàng hóa làm biện pháp cạnh tranh hữu hiệu để giành lợi thế trên thương trường. Hiện nay, các công ty chú ý tới việc củng cố hình ảnh, nâng cao uy tín, phát triển thương hiệu thông qua việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp, đạo đức kinh doanh là một giải pháp đang được áp dụng và bước đầu đem lại hiệu quả tích cực. Các doanh nghiệp muốn khẳng định được thương hiệu trên thị trường thì điều mà họ hướng tới bây giờ là việc thực hiện tốt Trách nhiệm xã hội doanh nghiệp (CSR). Trách nhiệm xã hội doanh nghiệp được xem như là một trong những triết lí kinh doanh cơ bản và luôn song hành với chiến lược phát triển của doanh nghiệp, góp phần quan trọng vào sự thành công bền vững, giúp doanh nghiệp thực hiện được tầm nhìn, sứ mệnh của mình (Adams và Frost 2006[16]). Cụ thể hơn, trách nhiệm xã hội là sự khẳng định của các doanh nghiệp không chỉ hoạt động vì lợi ích của cổ đông mà còn vì lợi ích của các bên liên quan khác như người lao động, khách hàng, cộng đồng, Chính phủ và môi trường. Trên thế giới trong những năm gần đây, trách nhiệm xã hội doanh nghiệp đang là xu thế lớn mạnh trên thế giới và giành được sự quan tâm ngày càng tăng của các doanh nghiệp (Young & Thyil, 2009[154]; Lee & Park, 2012[99]; McGehee và cộng sự, 2009[117]) và đã trở thành một chủ đề quan trọng trong các nghiên cứu (Burton & Goldsby, 2009[32]). Như vậy, rõ ràng trách nhiệm xã hội doanh nghiệp đang là xu 2 thế lớn mạnh trên thế giới, trở thành một yêu cầu “mềm” đối với các doanh nghiệp trong quá trình hội nhập, nhưng ở Việt Nam vấn đề này vẫn còn khá mới mẻ và chưa được các doanh nghiệp quan tâm đúng mức (Nguyễn Đình Cung và Lưu Minh Đức, 2009[2]). Việt Nam đang trên đà hội nhập ngày càng sâu và rộng với nền kinh tế quốc tế, nếu muốn tồn tại và phát triển các doanh nghiệp Việt Nam buộc phải tuân theo xu hướng toàn cầu đó là thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Từ đó, các doanh nghiệp Việt Nam cần nhận thức sâu sắc hơn về lợi ích thực hiện trách nhiệm xã hội mang lại cho các doanh nghiệp. Như vậy, liệu CSR có phải là một công cụ hỗ trợ các doanh nghiệp Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh thông qua tăng cường hiệu quả hoạt động, hiệu quả tài chính, nhằm hướng tới phát triển bền vững? Một vấn đề quan trọng trong quản trị và điều hành doanh nghiệp là ảnh hưởng của CSR đối với hoạt động của doanh nghiệp, đặc biệt là hoạt động tài chính. Một số nghiên cứu cho rằng CSR là tốn kém vì làm tăng thêm chi phí và những chi phí này sẽ làm giảm lợi nhuận và giảm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp (Alexander & Buchholz, 1978[19]). Ngược lại, quan điểm trái ngược được đưa ra dựa trên lý thuyết các bên liên quan được đưa ra bởi Freeman vào 1984. Sự không hài lòng của bất kỳ các bên liên quan sẽ ảnh hưởng đến giá thuê và sự thỏa hiệp trong tương lai của doanh nghiệp (Clarkson, 1995[43]). CSR là điều kiện tiên quyết để đảm bảo lợi nhuận (Epstein & Rejc-Buhovac, 2014[54]). Nếu được quản lý tốt, CSR không chỉ làm tăng sự hài lòng của các bên liên quan mà còn dẫn đến sự cải thiện hiệu quả tài chính (Aver & Cadez, 2009[23]). Hoặc một số nghiên cứu lại chỉ ra việc không có mối quan hệ giữa CSR và hiệu quả tài chính doanh nghiệp (McWilliams & Siegel, 2000[118]). Như vậy rõ ràng, nhiều nghiên cứu trên thế giới về vấn đề này lại cho thấy những kết quả không giống nhau. Ngoài ra, ta có thể thấy sự khác biệt chính giữa các doanh nghiệp lớn và doanh nghiệp nhỏ và vừa nói chung nằm ở quyền điều hành, quản lý nằm ở chủ doanh nghiệp (Soana, 2011[139]). Đặc điểm này hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa áp dụng CSR vào thực tiễn, lý do là vì hầu hết các quyết định đều do các chủ doanh nghiệp nhỏ và vừa quyết định. Có thể nói các chủ doanh nghiệp nhỏ và vừa có tác động lớn trong việc ra quyết định, khởi xướng và thực hiện các hoạt động CSR của 3 doanh nghiệp (Williams & Schaefer, 2013[149]). Điều này có nhiều tương đồng với nền kinh tế tại Việt Nam khi có nhiều đặc điểm về môi trường và điều kiện kinh doanh khác biệt so với các nước đang phát triển để có thể đưa các lý thuyết và kết quả nghiên cứu trước đây về CSR vào thử nghiệm. Một yếu tố có thể xem xét đó là nền kinh tế Việt Nam với đặc điểm chủ yếu là các doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm tỷ trọng rất lớn, giai đoạn 2011-2015 là thành lập mới 350.000 doanh nghiệp và đến cuối năm 2016, cả nước có khoảng 700.000 doanh nghiệp hoạt động (Lê Phước Hưng và Lưu Tiến Thuận, 2017[6])..