Luận án Nghiên cứu một số giải pháp kỹ thuật và thị trường nâng cao năng suất và hiệu quả chăn nuôi bò thịt vùng Tây Bắc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT VIỆN CHĂN NUÔI TRỊNH VĂN TUẤN NGHIÊN CỨU MỘT SỐ GIẢI PHÁP KỸ THUẬT VÀ THỊ TRƯỜNG NÂNG CAO NĂNG SUẤT VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ THỊT VÙNG TÂY BẮC LUẬN ÁN TIẾN SỸ NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT VIỆN CHĂN NUÔI TRỊNH VĂN TUẤN NGHIÊN CỨU MỘT SỐ GIẢI PHÁP KỸ THUẬT VÀ THỊ TRƯỜNG NÂNG CAO NĂNG SUẤT VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ THỊT VÙNG TÂY BẮC CHUYÊN NGÀNH: CHĂN NUÔI MÃ SỐ : 62.62.01.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: HÀ NỘI - 2015 1. GS.TS. Vũ Chí Cương 2. TS. Đinh Xuân Tùng i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được bảo vệ ở bất cứ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 30 tháng 9 năm 2015 Tác giả luận án Trịnh Văn Tuấn ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của các thầy, cô giáo, các tập thể, cá nhân cùng bạn bè đồng nghiệp. Trước tiên, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới các thầy hướng dẫn khoa học: GS.TS. Vũ Chí Cương và TS. Đinh Xuân Tùng. Các thầy đã tận tâm và nhiệt tình giúp đỡ, truyền đạt kiến thức chuyên môn, trao đổi phương pháp luận, ý tưởng và nội dung nghiên cứu, động viên nghiên cứu sinh để hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc Viện Chăn nuôi, Phòng Đào tạo và Thông tin đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình học tập và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn tất các thủ tục bảo vệ luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Mai Văn Sánh, TS. Hồ Lam Sơn là cán bộ phòng đào tạo và Thông tin. Đồng thời, tôi xin cảm ơn TS. Phạm Kim Cương, TS. Laurie Bonney và TS. Stephen Ives là các chuyên gia của dự án ACIAR Bò thịt Tây Bắc đã có nhiều trao đổi và giúp đỡ tôi trong việc hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Sơn La và Điện Biên đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Nhân dịp này, tôi xin chân thành cám ơn Bộ môn Dinh dưỡng và Thức ăn chăn nuôi, Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp đã tạo mọi điều kiện và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin được dành những tình cảm, lời cảm ơn sâu sắc nhất tới toàn thể người thân trong gia đình, bạn bè thân thiết, đặc biệt là vợ và hai con của tôi đã luôn động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành bản luận án này. Nghiên cứu sinh Trịnh Văn Tuấn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ................................................................ vi DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... viii DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................... x MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. ĐẶT VẤN ĐỀ ......................................................................................................... 1 2. MỤC TIÊU .............................................................................................................. 1 3. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN ............................................................. 2 4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ....................................................... 2 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................................................................... 3 1.1. TÌNH HÌNH CHĂN NUÔI BÒ THỊT TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM ........ 3 1.1.1. Tình hình chăn nuôi bò thịt trên thế giới ........................................................... 3 1.1.2. Tình hình chăn nuôi bò thịt ở Việt Nam ........................................................... 4 1.2. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NĂNG SUẤT VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ THỊT .............................................................................................. 7 1.2.1. Một số yếu tố ảnh hưởng đến phát triển chăn nuôi bò thịt nông hộ ................. 7 1.2.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến sức sản xuất thịt bò .......................................... 11 1.2.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả chăn nuôi bò thịt ............................... 16 1.2.4. Chuỗi giá trị và mối liên kết trong chuỗi ........................................................ 18 1.3. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ NGOÀI NƯỚC ............................. 22 1.3.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ................................................................... 22 1.3.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................. 27 1.4. KHÁI QUÁT VÙNG NGHIÊN CỨU ............................................................... 41 1.4.1. Điều kiện tự nhiên và xã hội của vùng Tây Bắc ............................................. 41 1.4.2. Khái quát chung về nông nghiệp hai tỉnh Điện Biên và Sơn La ..................... 42 1.5. NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............... 44 Chương 2: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................... 45 iv 2.1. ĐỐI TƯỢNG, ĐỊA ĐIỂM VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨU ........................... 45 2.1.1. Đối tượng và vật liệu nghiên cứu .................................................................... 45 2.1.2. Địa điểm nghiên cứu ....................................................................................... 45 2.1.3. Thời gian nghiên cứu ...................................................................................... 45 2.2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU .............................................................................. 45 2.2.1. Hiện trạng chăn nuôi và thị trường bò thịt vùng Tây Bắc .............................. 45 2.2.2. Thử nghiệm một số giải pháp về kỹ thuật nâng cao năng suất và hiệu quả chăn nuôi bò thịt nông hộ .......................................................................................... 45 2.2.3. Thử nghiệm giải pháp thị trường .................................................................... 45 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................................... 46 2.3.1. Hiện trạng chăn nuôi và thị trường bò thịt vùng Tây Bắc .............................. 46 2.3.2. Thí nghiệm tuyển chọn bò đực khối lượng lớn làm giống nhằm nâng cao tầm vóc và khả năng sinh trưởng của bò địa phương ...................................................... 48 2.3.3. Thí nghiệm sử dụng rơm ủ urê và thức ăn tinh nâng cao khả năng tăng khối lượng và hiệu quả sử dụng thức ăn cho bò sinh trưởng ............................................ 50 2.3.4. Thí nghiệm sử dụng bột sắn và bột lá sắn vỗ béo bò ...................................... 55 2.3.5. Thí nghiệm liên kết nhóm chăn nuôi bò thịt với các tác nhân thị trường kết hợp hệ thống nhận diện sản phẩm ............................................................................. 58 Chương 3: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ................................................................ 61 3.1. HIỆN TRẠNG CHĂN NUÔI VÀ THỊ TRƯỜNG BÒ THỊT TÂY BẮC ........ 61 3.1.1. Hiện trạng chăn nuôi bò thịt vùng Tây Bắc .................................................... 61 3.1.2. Hiện trạng thị trường bò thịt vùng Tây Bắc .................................................... 66 3.2. TUYỂN CHỌN BÒ ĐỰC KHỐI LƯỢNG LỚN LÀM GIỐNG NHẰM NÂNG CAO TẦM VÓC VÀ KHẢ NĂNG SINH TRƯỞNG CỦA BÒ ĐỊA PHƯƠNG ................................................................................................................. 74 3.2.1. Hiện trạng đàn bò địa phương trước thí nghiệm ............................................. 74 3.2.2. Khối lượng bò đực bố và bò cái mẹ ................................................................ 77 3.2.3. Khối lượng và sinh trưởng của đàn con sinh ra .............................................. 78 3.2.4. Mối tương quan giữa khối lượng bò đực bố, bò cái mẹ và khối lượng con sinh ra ........................................................................................................................ 82 3.3. SỬ DỤNG RƠM Ủ UREA VÀ THỨC ĂN TINH NÂNG CAO KHẢ NĂNG v TĂNG KHỐI LƯỢNG VÀ HIỆU QUẢ SỬ DỤNG THỨC ĂN CHO BÒ SINH TRƯỞNG .................................................................................................................. 86 3.3.1. Thành phần hóa học của thức ăn bổ sung ....................................................... 86 3.3.2. Động thái, đặc điểm sinh khí và giá trị năng lượng trao đổi của rơm ủ urê và thức ăn hỗn hợp ......................................................................................................... 87 3.3.3. Ảnh hưởng của thức ăn bổ sung đến tăng khối lượng của bò ......................... 88 3.3.4. Tăng khối lượng lý thuyết và khối lượng thực tế tính theo NLTĐ ................. 91 3.3.5. Ước tính lượng năng lượng trao đổi ăn vào được từ chăn thả ........................ 93 3.3.6. Ảnh hưởng của thức ăn bổ sung đến lượng thức ăn bổ sung ăn vào, tổng lượng chất khô thức ăn ăn vào và hệ số chuyển đổi thức ăn ..................................... 95 3.3.7. Ước tính hiệu quả kinh tế ................................................................................ 99 3.4. SỬ DỤNG BỘT SẮN VÀ BỘT LÁ SẮN VỖ BÉO BÒ ................................ 101 3.4.1. Giá trị dinh dưỡng của thức ăn làm thí nghiệm ............................................ 101 3.4.2. Lượng thức ăn ăn vào .................................................................................... 101 3.4.3. Tăng khối lượng của bò thí nghiệm .............................................................. 105 3.4.4. Hiệu quả sử dụng thức ăn .............................................................................. 108 3.4.5. Mức dinh dưỡng thu nhận thực tế so với tiêu chuẩn Kearl (1982) ............... 110 3.4.6. Ước tính hiệu quả kinh tế .............................................................................. 111 3.5. LIÊN KẾT NHÓM CHĂN NUÔI BÒ THỊT VỚI CÁC TÁC NHÂN THỊ TRƯỜNG KẾT HỢP HỆ THỐNG NHẬN DIỆN SẢN PHẨM ............................ 112 3.5.1. Hiện trạng chung của 2 nhóm hộ trước thí nghiệm ...................................... 112 3.5.2. Kết quả xây dựng mối liên kết cho người chăn nuôi bò ............................... 113 3.5.3. Kết quả của sử dụng hệ thống nhận diện sản phẩm trên thị trường .............. 115 3.5.4. Phân phối giá trị gia tăng theo kênh phân phối ............................................. 117 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ..................................................................................... 119 1. KẾT LUẬN ......................................................................................................... 119 2. ĐỀ NGHỊ ............................................................................................................ 120 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ............................................... 121 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 122 vi DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ACIAR Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp quốc tế Australia ADF Xơ không tan trong dung môi axit ARC Hội đồng Nghiên cứu Nông nghiệp (Anh) CF Xơ thô CK Chất khô CN Chăn nuôi CRBD Mô hình khối ngẫu nhiên hoàn toàn CRD Kiểu ngẫu nhiên hoàn toàn cs. Cộng sự CV Cao vây DT Dài thân DTC Dài thân chéo FAO Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên Hiệp Quốc FGD Thảo luận nhóm tập trung GP Gas Production HQSDTĂ Hiệu quả sử dụng thức ăn INRA Viện nghiên cứu nông nghiệp Quốc gia Pháp KL Khối lượng Mean (M) Giá trị trung bình MUB Bánh dinh dưỡng rỉ mật - Urê NĐ-CP Nghị định - Chính phủ NDF Xơ không tan trong dung môi trung tính NLTĐ Năng lượng trao đổi NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn NRC Hội đồng nghiên cứu Quốc gia Mỹ NT Nghiệm thức NTĐC Nghiệm thức đối chứng vii OM Chất hữu cơ Prth Protein thô PTNT Phát triển Nông thôn QĐ Quyết định SD Độ lệch chuẩn SE Sai số chuẩn TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TDN Tổng các chất dinh dưỡng tiêu hóa THI Chỉ số nhiệt - ẩm TKL Tăng khối lượng TLTH Tỷ lệ tiêu hóa TM Tròn mình TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TTg Thủ tướng UBND Ủy ban Nhân dân VCK Vật chất khô VN Vòng ngực viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Sản lượng thịt bò hơi bình quân đầu người một số nước trên thế giới............ 3 Bảng 1.2. Số lượng bò theo vùng sinh thái qua các năm 2010 - 2014 (nghìn con) ...... 5 Bảng 1.3. Khối lượng và năng suất thịt của bò Vàng Việt Nam................................. 6 Bảng 1.4. Sản lượng thịt bò bình quân theo đầu người .............................................. 6 Bảng 1.5. Ảnh hưởng của mức dinh dưỡng đến thành phần thân thịt ...................... 12 Bảng 1.6. Khả năng tích lũy protein và mỡ theo tuổi (%) ........................................ 14 Bảng 1.7. Diện tích một số cây trồng chính .............................................................. 43 Bảng 1.8. Số lượng gia súc, gia cầm chủ yếu ........................................................... 43 Bảng 2.1. Ước tính khối lượng phụ phẩm nông nghiệp ở Việt Nam ....................... 47 Bảng 2.2. Thiết kế thí nghiệm .................................................................................. 51 Bảng 2.3. Thành phần của thức ăn tinh (% chất khô) .............................................. 52 Bảng 2.4. Sơ đồ bố trí thí nghiệm ............................................................................ 55 Bảng 3.1. Một số thông tin các hộ được điều tra ...................................................... 61 Bảng 3.2. Quy mô chăn nuôi bò trong các hộ được điều tra ..................................... 62 Bảng 3.3. Tỷ lệ giống bò trong các hộ chăn nuôi ..................................................... 63 Bảng 3.4. Phương thức chăn thả bò trong các hộ ..................................................... 63 Bảng 3.5. Trữ lượng phụ phẩm nông nghiệp và khối lượng VCK của phụ phẩm nông nghiệp trong các hộ .......................................................................................... 65 Bảng 3.6. Thu nhập trung bình từ chăn nuôi bò trong 5 năm ................................... 65 Bảng 3.7. Số lượng bò bán và tần suất bán bò của các hộ ........................................ 67 Bảng 3.8. Số lượng bò thu mua hàng tháng của tác nhân thu gom ........................... 68 Bảng 3.9. Yêu cầu của các lò mổ ở Hà Nội đối với bò thịt vùng Tây Bắc ............... 69 Bảng 3.10. Tỷ lệ người tiêu dùng thịt bò theo các mức thu nhập khác nhau............ 71 Bảng 3.11. Lượng thịt bò tiêu thụ/tháng của người tiêu dùng theo các mức thu nhập khác nhau................................................................................................................... 71 Bảng 3.12. Tỷ lệ người tiêu dùng chọn địa điểm mua thịt bò theo các tiêu chí ....... 72 Bảng 3.13. Tỷ lệ người tiêu dùng sẵn sàng chi trả giá cao hơn ................................ 73 Bảng 3.14. Khối lượng cơ thể đàn bò địa phương ở các mốc tuổi (kg/con) ............. 74 ix Bảng 3.15. Tăng khối lượng trung bình của đàn bò điều tra (g/ngày) ...................... 76 Bảng 3.16. Khối lượng bò đực bố và bò cái mẹ của các nghiệm thức (kg) .............. 77 Bảng 3.17. Khối lượng cơ thể bê ở các mốc tuổi sơ sinh đến 24 tháng tuổi (kg/con)78 Bảng 3.18. Tăng khối lượng của đàn con sinh ra (g/ngày) ....................................... 81 Bảng 3.19. Hệ số tương quan giữa khối lượng bò bố, bò mẹ và khối lượng con ..... 83 Bảng 3.20. Phương trình hồi quy ảnh hưởng của khối lượng bò đực bố đến khối lượng con sinh ra (n=60) ........................................................................................... 83 Bảng 3.21. Giá trị dinh dưỡng của thức ăn bổ sung.................................................. 86 Bảng 3.22. Lượng khí sinh ra và động thái sinh khí của các thức ăn bổ sung .......... 87 Bảng 3.23. Thay đổi khối lượng của bò thí nghiệm .................................................. 89 Bảng 3.24. Tăng khối lượng lý thuyết và khối lượng thực tế tính theo NLTĐ ........ 92 Bảng 3.25. Lượng năng lượng trao đổi (MJ/con/ngày) và vật chất khô thu được (Kg VCK/con/ngày) ......................................................................................................... 94 Bảng 3.26. Lượng thức ăn ăn vào và hệ số chuyển đổi thức ăn ............................... 96 Bảng 3.27. Ước tính hiệu quả kinh tế ....................................................................... 99 Bảng 3.28. Giá trị dinh dưỡng của thức ăn làm thí nghiệm .................................... 101 Bảng 3.29. Lượng vật chất khô, năng lượng trao đổi và protein thô bò thu nhận hàng ngày ................................................................................................................ 102 Bảng 3.30. Lượng vật chất khô, năng lượng trao đổi và protein thô bò thu nhận trên 100 kg thể trọng ...................................................................................................... 104 Bảng 3.31. Tăng khối lượng bình quân của bò qua các giai đoạn thí nghiệm ........ 105 Bảng 3.32. Tiêu tốn vật chất khô, năng lượng trao đổi, protein thô cho 1 kg tăng khối lượng ............................................................................................................... 108 Bảng 3.33. Mức dinh dưỡng thu nhận thực tế so với tiêu chuẩn Kearl (1982) ...... 110 Bảng 3.34. Ước tính hiệu quả kinh tế của vỗ béo 1 con bò .................................... 112 Bảng 3.35. Hiện trạng của 2 nhóm hộ tham gia thí nghiệm ................................... 113 Bảng 3.36. Sự khác nhau về các hoạt động giữa hai nhóm .................................... 114 Bảng 3.37. Hiệu quả bán bò từ mô hình liên kết sản xuất ...................................... 114 Bảng 3.38. Hiệu quả sử dụng nhãn mác đến giá bán thịt bò ................................... 116 Bảng 3.39. Phân phối giá trị gia tăng tạo ra trong kênh phân phối ......................... 117 x DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Sự sẵn có của thức ăn thô xanh trong năm (%)......................................... 64 Hình 3.2. Sơ đồ chuỗi giá trị bò thịt Tây Bắc ........................................................... 66 Hình 3.3. Mối quan hệ giữa khối lượng bò đực giống và khối lượng bê .................. 84 Hình 3.4. Lượng khí sinh ra (ml) ở các thời điểm rơm ủ urê và thức ăn hỗn hợp với dịch dạ cỏ trong điều kiện in vitro ............................................................................ 88 Hình 3.5. Sự chênh lệch năng lượng trao đổi giữa thực tế so với tiêu chuẩn Kearl (1982) ...................................................................................................................... 111 Hình 3.6. Hệ thống nhận diện và quảng bá sản phẩm thịt bò Sơn La ..................... 116 1 MỞ ĐẦU 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Phát triển nông nghiệp bền vững nhờ khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên, đặc biệt tài nguyên thiên nhiên là lựa chọn ưu tiên đối với sản xuất nông nghiệp của vùng miền núi phía Bắc. Vùng núi Tây Bắc là một trong những vùng nghèo nhất cả nước, chăn nuôi bò thịt là một phần quan trọng trong hệ thống sản xuất của hộ nông dân nhỏ nhờ vào c