Luận án Nghiên cứu năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu thủy hải sản vùng đồng bằng sông Cửu Long

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ NGUYỄN THỊ LỆ MÃ SỐ NCS: P1316004 NGHIÊN CỨU NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU THỦY HẢI SẢN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN TRỊ KINH DOANH CẦN THƠ, 10/2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ NGUYỄN THỊ LỆ MÃ SỐ NCS: P1316004 NGHIÊN CỨU NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU THỦY HẢI SẢN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN TRỊ KINH DOANH HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS. Huỳnh Thanh Nhã TS. Nguyễn Thiện Phong CẦN THƠ, 10/2022 i LỜI CẢM TẠ Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô khoa Kinh tế trường đại học Cần Thơ, quý thầy hướng dẫn, trong suốt thời gian học tập nghiên cứu theo chương trình đào tạo tiến sĩ ngành Quản trị kinh doanh tại trường, tôi đã nhận được nhiều sự hướng dẫn nhiệt tình, các góp ý đầy trách nhiệm, sự động viên rất lớn của quý thầy cô khoa Kinh tế và hai thầy hướng dẫn. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu trường Đại học Cần Thơ, Ban chủ nhiệm Khoa Kinh tế, Khoa sau Đại học, Lãnh đạo bộ môn Quản trị Kinh doanh đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận án này. Luận án này là sản phẩm khoa học của quá trình học tập nghiên cứu thực tế. Ngoài sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, tôi đã nhận được sự ủng hộ, đóng góp của quý thầy/cô, các chuyên gia đã nhiệt tình đóng góp, chia sẻ kiến thức khoa học cũng như kiến thức, kinh nghiệm thực tế để tôi có được những định hướng nghiên cứu tốt nhất. Tôi xin cảm ơn sự hướng dẫn rất nhiệt tình của thầy Huỳnh Thanh Nhã và thầy Nguyễn Thiện Phong, hai quý thầy hướng dẫn khoa học, đã giúp tôi về mặt nội dung, phương pháp nghiên cứu để hoàn thiện luận án. Tôi xin cảm ơn quý đồng nghiệp, gia đình, bạn bè đã tận tình hỗ trợ, chia sẻ khó khăn, ủng hộ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Chân thành cảm ơn! Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Lệ ii TÓM TẮT LUẬN ÁN Luận án được thực hiện nhằm hệ thống hóa các cơ sở lý thuyết về năng lực cạnh tranh và kết quả hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp. Xác định và đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh và kết quả hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp trong phạm vi các doanh nghiệp hoạt động xuất khẩu thủy hải sản vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Thông qua phân tích thực trạng và mối quan hệ giữa các nhân tố trong mô hình nghiên cứu, luận án đề xuất một số hàm ý quản trị để giúp các doanh nghiệp xuất khẩu thủy hải sản trong vùng nâng cao năng lực cạnh tranh nhằm hướng đến tăng cường hiệu quả của hoạt động xuất khẩu. Số liệu thứ cấp của luận án được thu thập từ Tổng cục thống kê, Cục thủy sản và hiệp hội thủy sản. Số liệu sơ cấp được thu thập từ điều tra qua bảng câu hỏi, với 295 quan sát là cấp quản lý đang làm việc tại 295 doanh nghiệp có hoạt động xuất khẩu thủy hải sản vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Dữ liệu thu thập được đánh giá độ tin cậy theo hệ số Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá EFA, phân tích nhân tố khẳng định CFA, phân tích theo mô hình cấu trúc tuyến tính SEM. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm cho thấy mô hình nghiên cứu được xây dựng trên nền tảng lý thuyết của mô hình năm áp lực cạnh tranh và thuyết năng lực có ý nghĩa thực tiễn cao trong trường hợp các doanh nghiệp xuất khẩu thủy hải sản vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp chịu sự ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố thuộc mô hình năm áp lực cạnh tranh, trong đó khả năng kiểm soát áp lực từ nguồn cung ứng nguyên liệu đầu vào ảnh hưởng lớn nhất và cũng là nhân tố quan trọng nhất chi phối năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Ngoài ra thì nhân tố khả năng kiểm soát áp lực người mua và sản phẩm thay thế được chứng minh có ảnh hưởng tích cực đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Một nhân tố mới được xây dựng riêng vì đặc thù của ngành xuất khẩu thủy hải sản là việc thực hiện đạo đức và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Nhân tố này được chứng minh thuyết phục có sự tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Xét trên kết quả hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp được chứng minh ảnh hưởng mạnh nhất đến kết quả của doanh nghiệp. Tiếp đó, các nhân tố như năng lực quản lý, khả năng áp dụng chiến lược marketing xuất khẩu và khả năng riêng của doanh nghiệp ảnh hưởng đến kết quả hoạt động doanh nghiệp. Dựa trên kết quả nghiên cứu, một số hàm ý quản trị được đề xuất: Nâng cao khả năng kiểm soát áp lực từ nguồn cung thông qua các biện pháp để đảm bảo doanh nghiệp nắm quyền chủ động trong việc quyết định lựa chọn đơn vị cung ứng nguyên liệu và đảm bảo nguyên liệu đầu vào đáp ứng các yêu cầu đúng quy chuẩn mà doanh nghiệp quan tâm; Nâng cao khả năng kiểm soát áp lực từ người mua thông qua các biện pháp tiếp cận chủ động thị trường, mở rộng đối tượng khách hàng và chủ động trong kênh phân phối; Nâng cao khả năng kiểm soát áp lực từ sản phẩm thay thế thông qua các biện pháp tăng cường và đảm bảo chất lượng sản phẩm hiện có, xây dựng thương hiệu, đa dạng hóa sản phẩm, chú trọng phát triển các sản phẩm gia tăng; Tăng cường thực thi các chuẩn mực đạo đức và trách nhiệm xã hội bao gồm đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, kiểm soát yếu tố đánh bắt và nuôi trồng, kiểm soát hoạt động đánh bắt phải đảm bảo mục tiêu phát triển bền vững, tăng cường thực hiện bảo vệ môi trường trong quá trình hoạt động kinh doanh. Ngoài ra, để nâng cao kết quả hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp, điều quan trọng nhất là chú trọng nâng cao năng lực cạnh tranh, cần chú trọng vào tăng cường áp dụng các chiến lược marketing hiệu quả, tăng cường năng lực quản lý và chú trọng nâng cao kinh nghiệm hoạt động của doanh nghiệp. iii ABSTRACT The thesis is carried out in order to systematize the theory of competitiveness and export performance of enterprises. Identifying and measuring factors affecting competitiveness and export performance of enterprises within the scope of seafood export enterprises in the Mekong Delta. The thesis proposes a number of managerial implications to help seafood exporters in the region improve their competitiveness and efficiency of export activities. Secondary data of the thesis is collected from the General Statistics Office, the Capture Fisheries and Vietnam Association of Seafood Exporters and Producers. The survey through questionnaires was conducted to collect primary data, with 295 observations who are managers working at 295 seafood export enterprises in the Mekong Delta. Collected data were analyzed by structural equation modelling (SEM). The experimental result shows that the research model built on the theoretical foundation of the Porter's Five Forces model and the Competence Based View has practical significance in the case of seafood exporters in the Mekong Delta. The competitiveness of enterprises is influenced by many factors under the model Porter's Five Forces, in which the ability to control pressure from material supply has the greatest influence. In addition, the ability to control the pressure of buyers and substitute products has also been shown to have a positive influence on the competitiveness of enterprises. A new factor built specifically for the seafood exporters is the implementation of ethics and corporate social responsibility. This factor is also proven to have an impact on the competitiveness of enterprises. Considering the export performance of enterprises, the competitiveness of enterprises has proven to have the strongest influence. Next, factors such as management capacity, ability to apply export marketing strategies and capabilities of enterprises also affect the performance of enterprises. Based on the research results, some suggested managerial implications include: Improving the ability to control pressure from supply, buyers, substitute products; Strengthening the enforcement of ethical standards and social responsibility including food safety and hygiene, controlling fishing and farming factors, to take sustainable development goals, strengthening the implementation of environmental protection. In addition, enterprises also need to focus on increasing the application of effective marketing strategies, enhancing management capacity and business experience. v MỤC LỤC Trang LỜI CẢM TẠ ............................................................................................................... i TÓM TẮT LUẬN ÁN ................................................................................................ ii ABSTRACT .............................................................................................................. iii LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... iv MỤC LỤC ................................................................................................................... v DANH MỤC BẢNG BIỂU ...................................................................................... xii DANH MỤC KÝ HIỆU - VIẾT TẮT ...................................................................... xv CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN NGHIÊN CỨU .............................. 1 1. ĐẶT VẤN ĐỀ ..................................................................................................... 1 1.2 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU.............................................................................. 6 1.2.1 Mục tiêu chung ........................................................................................... 6 1.2.2 Mục tiêu cụ thể ........................................................................................... 6 1.3 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU ................................................................................ 6 1.4 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN ..................... 7 1.4.1 Phạm vi về đối tượng nghiên cứu .............................................................. 7 1.4.2 Phạm vi không gian nghiên cứu ................................................................. 7 1.4.3 Phạm vi thời gian nghiên cứu .................................................................... 7 1.5 Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN .......................... 8 1.5.1 Ý nghĩa khoa học của luận án .................................................................... 8 1.5.2 Ý nghĩa thực tiễn của luận án ..................................................................... 8 1.6. KẾT CẤU CỦA ĐỀ TÀI ................................................................................. 9 CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT ........................ 11 2.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN ........................................................................................... 11 2.1.1 Năng lực cạnh tranh ................................................................................. 11 2.1.1.1 Cạnh tranh .......................................................................................... 11 2.1.1.2 Khái niệm năng lực cạnh tranh .......................................................... 14 2.1.2 Các mô hình năng lực cạnh tranh ............................................................. 17 vi 2.1.2.1 Mô hình kim cương ............................................................................. 18 2.1.2.2 Mô hình năm áp lực cạnh tranh ......................................................... 20 2.1.3 Các quan điểm tiếp cận năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp .............. 25 2.1.3.1 NLCT tiếp cận từ nguồn lực nội tại của doanh nghiệp ...................... 25 2.1.3.2 NLCT tiếp cận dựa trên định hướng thị trường ................................. 33 2.1.4 Doanh nghiệp xuất khẩu .......................................................................... 34 2.1.5 Kết quả hoạt động xuất khẩu ................................................................... 36 2.1.5.1 Khái niệm kết quả hoạt động kinh doanh ........................................... 36 2.1.5.2 Khái niệm kết quả hoạt động xuất khẩu ............................................. 38 2.2 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH VÀ KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU ..................................................... 38 2.2.1 Các nghiên cứu về NLCT và các yếu tố ảnh hưởng đến NLCT của DN 39 2.2.1.1 Các nghiên cứu về NLCT .................................................................... 39 2.2.1.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DN ....................................... 41 2.2.1.3 Đo lường NLCT .................................................................................. 44 2.2.2 Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng kết quả hoạt động xuất khẩu ........... 45 2.2.2.1 Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến kết quả hoạt động xuất khẩu ......................................................................................................... 45 2.2.2.2. Đo lường kết quả hoạt động xuất khẩu ............................................. 48 2.2.3 Các nghiên cứu về NLCT ảnh hưởng đến kết quả hoạt động xuất khẩu . 52 2.2.4 Xác định khe hỏng nghiên cứu ................................................................ 53 2.3 HÌNH THÀNH MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................... 55 2.3.1 Hình thành các giả thuyết nghiên cứu ..................................................... 55 2.3.1.1 Nhóm nhân tố ảnh hưởng đến NLCT .................................................. 55 2.3.1.2 Nhân tố năng lực cạnh tranh tác động đến kết quả hoạt động xuất khẩu của DN ................................................................................................... 61 2.3.1.3 Nhóm nhân tố ảnh hưởng đến kết quả hoạt động xuất khẩu của DN. 62 2.3.1.4 Nhóm biến kiểm soát ảnh hưởng đến kết quả hoạt động xuất khẩu theo loại hình DN và thời gian hoạt động của DN ......................................... 63 2.3.2 Khung lý thuyết (Theoretical Framework) .............................................. 64 vii 2.3.3. Mô hình nghiên cứu lý thuyết ................................................................. 65 Tóm tắt chương 2 ...................................................................................................... 67 CHƯƠNG 3: THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .. 68 3.1 QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ......................................................................... 68 3.2 PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN .......................................................................... 69 3.3 NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH .......................................................................... 75 3.3.1 Mục đích ................................................................................................ 75 3.3.2 Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 75 3.3.3 Kết quả nghiên cứu định tính ................................................................. 76 3.4 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................... 79 3.4.1 Phương pháp thu thập số liệu ................................................................... 79 3.4.1.1 Dữ liệu thứ cấp ................................................................................... 79 3.4.1.2 Dữ liệu sơ cấp ..................................................................................... 80 3.4.2 Phương pháp phân tích số liệu ................................................................. 82 3.4.2.1 Kiểm định độ tin cậy của thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha .... 82 3.4.2.2 Phân tích nhân tố khám phá (Exploration Factor Analysis - EFA) ... 83 3.4.2.3 Phương pháp phân tích nhân tố khẳng định (Confirmatory Factor Analysis - CFA) ............................................................................................... 84 3.4.2.4 Mô hình cấu trúc tuyến tính (Structural Equation Modeling - SEM) . 86 3.4.2.5 Kiểm định Bootstrap ........................................................................... 87 3.4.2.6 Phân tích cấu trúc nhóm ..................................................................... 87 3.4.2.7. Phương pháp thống kê mô tả và phương pháp so sánh ..................... 88 3.5 XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THANG ĐO .............................................. 88 3.5.1 Phương pháp xây dựng thang đo.............................................................. 88 3.5.2. Phát triển thang đo .................................................................................. 89 3.5.2.1 Thang đo nhóm năm áp lực cạnh tranh theo mô hình Porter............. 89 3.5.2.2 Thang đo đạo đức và trách nhiệm xã hội (XH) .................................. 91 3.3.2.3 Thang đo năng lực cạnh tranh ............................................................ 92 3.5.2.4 Thang đo chiến lược marketing xuất khẩu ......................................... 93 viii 3.5.2.5 Thang đo năng lực quản lý của doanh nghiệp ................................... 94 3.5.2.6 Thang đo đặc điểm và khả năng của doanh nghiệp ........................... 95 3.5.2.7 Thang đo kết quả hoạt động xuất khẩu ............................................... 96 Tóm tắt chương 3 ...................................................................................................... 98 CHƯƠNG 4: TỔNG QUAN ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ......................................... 99 4.1 KHÁI QUÁT VỀ TÌNH HÌNH SẢN XUẤT VÀ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU THỦY HẢI SẢN CỦA VIỆT NAM VÀ ĐBSCL ................................... 99 4.1.1 Khái quát hoạt động sản xuất thủy hải sản của Việt Nam ....................... 99 4.1.2 Khái quát hoạt động xuất khẩu thủy hải sản của Việt Nam................... 103 4.1.3 Những thuận lợi và khó khăn đối với sản xuất và xuất khẩu thủy hải sản của Việt Nam ............................................................................................ 104 4.2 KHÁI QUÁT ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI VÙNG ĐBSCL ................................................................................................................ 108 4.2.1 Vị trí địa lý ............................................................................................. 108 4.2.2 Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ........................................ 108 4.2.3 Tài nguyên nước .................................................................................... 109 4.2.4 Tài nguyên biển ..................................................................................... 109 4.2.5 Tình hình kinh tế xã hội ......................................................................... 109 4.3 TÌNH HÌNH NUÔI TRỒNG VÀ KHAI THÁC THỦY HẢI SẢN VÙNG ĐBSCL ................................................................................................................ 110 4.3.1 Tình hình nuôi trồng thủy sản vùng ĐBSCL ......................................... 110 4.3.2 Tình hình khai thác thủy hải sản vùng ĐBSCL ..................................... 111 4.4 PHÂN TÍCH CHUNG TÌNH HÌNH HOẠT ĐỘNG SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ THỦY HẢI SẢN ĐBSCL ......................................................................... 112 Tóm tắt chương 4 .................................................................................................... 113 CHƯƠNG 5: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................... 114 5.1 GIỚI THIỆU KẾT QUẢ CỦA KHẢO SÁT ................................................ 114 5.1.1 Mô tả mẫu nghiên cứu ........................................................................... 114 5.1.2 Mô tả khái quát một số đặc điểm của doanh nghiệp xuất khẩu thủy hải sản vùng ĐBSCL ............................................................................................ 115 ix 5.1.3 Phân tích khả năng đáp ứng nguyên liệu phục vụ chế biến thủy hải sản của các DN vùng ĐBSCL ..................................