Luận án Nghiên cứu rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam

HỌC VIỆN CÔNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THÔNG ---- NGUYỄN THỊ CHINH LAM NGHIÊN CỨU RỦI RO TÀI CHÍNH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VIỄN THÔNG VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH HÀ NỘI – 2022 HỌC VIỆN CÔNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THÔNG ---- NGUYỄN THỊ CHINH LAM NGHIÊN CỨU RỦI RO TÀI CHÍNH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VIỄN THÔNG VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 9.34.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN ĐỨC LAI GS.TS BÙI XUÂN PHONG HÀ NỘI – 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án với tiêu đề “Nghiên cứu rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam” hoàn toàn là kết quả nghiên cứu của riêng cá nhân tôi và chưa được công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào của người khác. Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã thực hiện nghiêm túc các quy tắc đạo đức nghiên cứu; các kết quả trình bày trong luận án là sản phẩm nghiên cứu, khảo sát của riêng cá nhân tôi; tất cả các tham khảo sử dụng trong luận án đều được trích dẫn tường minh, theo đúng quy định. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về tính trung thực của luận án. Hà nội, ngày tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Chinh Lam ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Khoa Sau đại học, Học viện Công nghệ Bưu chính viễn thông đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành khóa đào tạo tiến sĩ ngành Quản trị kinh doanh. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tập thể các Thầy Cô, các nhà khoa học công tác tại Học viện Công nghệ Bưu chính viễn thông đã nhiệt tình chia sẻ và giúp đỡ tôi hoàn thành các học phần trong chương trình đào tạo tiến sĩ của nhà trường. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới các Thầy trong tập thể hướng dẫn là TS. Trần Đức Lai và GS.TS Bùi Xuân Phong đã luôn động viên, giúp đỡ, nhiệt tình hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Bên cạnh những kiến thức chuyên sâu, uyên bác chia sẻ tới nghiên cứu sinh, các Thầy còn là niềm động viên, giúp đỡ tôi vượt qua những khó khăn để hoàn thành luận án. Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới các Thầy Cô, Lãnh đạo Học viện Công nghệ Bưu chính viễn thông, Lãnh đạo Khoa Tài chính Kế toán 1, đồng nghiệp, gia đình, bạn bè và các cán bộ, giảng viên đang công tác tại các nhà trường Đại học, các doanh nghiệp viễn thông trên cả nước đã hỗ trợ, hợp tác, chia sẻ, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu luận án. Mặc dù đã rất cố gắng, nhưng chắc chắn luận án này không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được sự đóng góp của các nhà khoa học, các nhà quản lý, các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm để tác giả có thể hoàn thiện nghiên cứu của mình. Xin chân thành cảm ơn! Hà nội, ngày tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Chinh Lam iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................................... ii MỤC LỤC .............................................................................................................................. iii DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................................... vi DANH MỤC SƠ ĐỒ ............................................................................................................ vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................................. viii PHẦN MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU RỦI RO ................................ 5 VÀ RỦI RO TÀI CHÍNH ...................................................................................................... 5 1.1 Các nghiên cứu về rủi ro, rủi ro tài chính ....................................................................... 5 1.2 Các nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính ......................................... 14 1.3 Các nghiên cứu về ngăn ngừa, hạn chế ảnh hưởng của rủi ro tài chính ........................... 26 1.4 Nhận xét, đánh giá chung các công trình nghiên cứu....................................................... 32 1.5 Xác định khoảng trống nghiên cứu .................................................................................. 35 1.5.1 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................................ 35 1.5.2 Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án .............................................................................. 36 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ RỦI RO TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP ............ 39 2.1 Rủi ro và rủi ro tài chính ................................................................................................. 39 2.1.1 Khái niệm và phân loại rủi ro ...................................................................................... 39 2.1.2 Rủi ro tiếp cận từ góc độ doanh nghiệp ...................................................................... 41 2.1.3 Những quan niệm về rủi ro tài chính doanh nghiệp .................................................. 44 2.1.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính ................................................................. 46 2.2 Hệ thống chỉ tiêu nhận diện và đánh giá rủi ro tài chính .................................................. 54 2.2.1 Nhóm chỉ tiêu nhận diện rủi ro tài chính ................................................................... 54 2.2.2 Nhóm chỉ tiêu đánh giá rủi ro tài chính ...................................................................... 56 2.3 Quản trị rủi ro tài chính doanh nghiệp ............................................................................. 62 2.3.1 Quan niệm về quản trị rủi ro tài chính ....................................................................... 62 2.3.2 Vai trò của quản trị rủi ro tài chính ............................................................................ 63 iv 2.3.3 Quy trình quản trị rủi ro tài chính .............................................................................. 64 2.4 Các nhân tố ảnh hưởng đến quản trị rủi ro tài chính ...................................................... 66 2.4.1 Nhận thức của nhà quản trị doanh nghiệp đối với rủi ro.......................................... 66 2.4.2 Quy mô và hình thức tổ chức của doanh nghiệp ....................................................... 67 2.4.3 Sự phát triển thị trường các sản phẩm phái sinh ....................................................... 68 2.4.4 Chính sách quản trị rủi ro .......................................................................................... 68 2.4.5 Phương thức quản trị rủi ro ....................................................................................... 69 CHƯƠNG 3: QUY TRÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................. 71 3.1 Quy trình nghiên cứu ........................................................................................................ 71 3.2 Phương pháp nghiên cứu định tính ................................................................................... 71 3.2.1 Thiết kế nghiên cứu định tính ..................................................................................... 71 3.2.2 Nội dung và kết quả nghiên cứu định tính ................................................................. 71 3.2.3 Khảo sát về rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam ................... 73 3.3 Thiết kế nghiên cứu định lượng ....................................................................................... 79 3.3.1 Lý do lựa chọn phương pháp nghiên cứu định lượng .............................................. 79 3.3.2 Mã hóa các khái niệm, thang đo .................................................................................. 80 3.4 Mô hình nghiên cứu lý thuyết và các giả thiết nghiên cứu .............................................. 83 3.4.1 Mô hình nghiên cứu lý thuyết ...................................................................................... 83 3.4.2 Các giả thiết nghiên cứu .............................................................................................. 83 CHƯƠNG 4: THỰC TRẠNG VỀ RỦI RO TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP VIỄN THÔNG VIỆT NAM ............................................................................................................ 86 4.1 Tổng quan doanh nghiệp viễn thông ................................................................................ 86 4.1.1 Khái quát về doanh nghiệp viễn thông Việt Nam ....................................................... 86 4.1.2 Đặc điểm kinh doanh viễn thông tại Việt Nam ......................................................... 95 4.2 Thực trạng rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam ......................... 102 4.2.1 Khả năng thanh toán đối với các khoản nợ của các doanh nghiệp viễn thông ...... 102 4.2.2 Đánh giá về rủi ro tài chính tại doanh nghiệp viễn thông ....................................... 107 4.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính doanh nghiệp viễn thông Việt Nam ............ 108 4.3.1 Kiểm định mô hình lý thuyết các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính ................ 108 4.3.2 Những kết luận từ mô hình nghiên cứu ................................................................... 114 CHƯƠNG 5 BÀN LUẬN VỀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ ......... 118 5.1 Một số nội dung thảo luận về kết quả nghiên cứu .......................................................... 118 v 5.2 Một số đề xuất, khuyến nghị với các doanh nghiệp viễn thông nhằm phòng ngừa và hạn chế ảnh hưởng của rủi ro tài chính .............................................................................. 119 5.2.1 Cải thiện khả năng thanh toán trong ngắn hạn, xây dựng cơ cấu nợ hợp lý ......... 119 5.2.2 Tìm kiếm các nguồn vốn tài trợ an toàn .................................................................. 120 5.2.3 Nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh tạo sự an toàn tài chính ........ 122 5.2.4 Quản lý dòng tiền Cash flow của doanh nghiệp ....................................................... 126 5.2.6 Nâng cao nhận thức về rủi ro tài chính cho các nhà quản trị ................................. 129 5.2.6 Xây dựng chương trình đánh giá mức độ rủi ro tài chính ....................................... 132 5.3 Kiến nghị với các cơ quan quản lý Nhà nước ................................................................ 134 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 137 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 139 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ......................................................................... 143 vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Mối liên hệ giữa rủi ro kinh doanh và rủi ro tài chính .................................. 7 Bảng 1.2 : Định nghĩa các biến nghiên cứu ................................................................ 17 Bảng 3.1: Thang đo đánh giá các chỉ tiêu RRTC của doanh nghiệp viễn thông ........ 80 Bảng 3.2: Mô tả các chỉ tiêu của biến phụ thuộc (khả năng thanh toán) .................... 80 Bảng 3.3: Mô tả các chỉ tiêu của biến độc lập............................................................. 81 Bảng 4.1 Số lượng doanh nghiệp viễn thông Việt nam giai đoạn 2011- 2015 ......... 100 Bảng 4.2 Thống kê về doanh nghiệp viễn thông Việt Nam giai đoạn 2015 - 2019 .. 100 Bảng 4.4 Hệ số khả năng thanh toán tổng quát DNVT 2011-2020 .......................... 103 Bảng 4.5 Hệ số khả năng thanh toán ngắn hạn DNVT 2011-2020 ........................... 104 Bảng 4.6 Hệ số khả năng thanh toán nhanh của các DNVT giai đoạn 2011-2020 ... 105 Bảng 4.7 Hệ số khả năng thanh toán nợ dài hạn DNVT giai đoạn 2011-2020 ......... 106 Bảng 4.8 Hệ số khả năng thanh toán lãi vay DNVT giai đoạn 2011-2020 ............... 107 vii DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Các yếu tố rủi ro của doanh nghiệp viễn thông ........................................... 6 Sơ đồ 1.2: Các yếu tố rủi ro kinh doanh và rủi ro tài chính .......................................... 8 Sơ đồ 1.3: Mô hình nghiên cứu cơ cấu vốn và rủi ro tài chính ................................... 12 Sơ đồ 1.4 : Mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính DN ........ 21 Sơ đồ 1.5: Quy trình quản trị rủi ro ............................................................................. 26 Sơ đồ 1.6: Một số yếu tố chủ yếu trong quá trình quản trị rủi ro ................................ 35 Sơ đồ 2.1. Quy trình quản trị rủi ro tài chính ............................................................. 64 Sơ đồ 3.1 Mô hình lý thuyết các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính doanh nghiệp viễn thông ...................................................................................................................... 83 viii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DER :Tỷ suất nợ phải trả trên vốn chủ sở hữu DN : Doanh nghiệp DNVVN : Doanh nghiệp vừa và nhỏ DNVT : Doanh nghiệp viễn thông EPS : Thu nhập một cổ phần EBIT : Lợi nhuận trước thuế và lãi vay FR : Rủi ro tài chính ROA : Tỷ suất sinh lời của tài sản ROE : Tỷ suất lợi nhuận vốn chủ sở hữu ROAE : Tỷ suất sinh lời kinh tế của tài sản ROS : Tỷ suất sinh lời của doanh thu QTRR : Quản trị rủi ro SGDCK : Sàn giao dịch chứng khoán TSCĐ : Tài sản cố định VN : Việt Nam WTO : Tổ chức thương mại thế giới 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Trong điều kiện kinh doanh ngày càng biến động khôn lường, thì rủi ro tài chính và quản trị rủi ro tài chính của các doanh nghiệp sẽ quyết định lớn đến sự tồn tại và phát triển của các doanh nghiệp. Nghiên cứu về rủi ro tài chính doanh nghiệp là lĩnh vực nghiên cứu mang tính thời sự và được nhiều doanh nghiệp quan tâm nghiên cứu và rất có ý nghĩa đối với các doanh nghiệp ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Với sức ép và áp lực của môi trường kinh doanh biến động thường xuyên và sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ 4.0, sẽ là những tiềm ẩn rủi ro cho các doanh nghiệp, đặc biệt là rủi ro tài chính của các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam hiện nay Nếu các doanh nghiệp có sự chủ động đối phó, có tầm dự báo xa và chính xác sẽ giảm thiểu tối đa được sự ảnh hưởng và ngược lại những doanh nghiệp coi nhẹ những biện pháp phòng ngừa tất nhiên sẽ bị ảnh hưởng nhiều hơn thậm chí phải đối mặt với nguy cơ phá sản, giải thể. Do vậy vấn đề nghiên cứu về rủi ro và các biện pháp phòng ngừa rủi ro trong hoạt động của các doanh nghiệp cần phải được xem xét một cách nghiêm túc Trên thực tế tại Việt Nam, trong hoạt động các doanh nghiệp mới chỉ chú ý đến rủi ro kinh doanh đây là loại rủi ro nhắc đến khả năng lưu chuyển tiền tệ của doanh nghiệp khi so sánh với những yêu cầu về thanh toán giá vốn hàng bán, tiền công, tiền lương. Một vấn đề nữa mà các nhà quản trị chưa quan tâm hoặc chưa nhận thức một cách đầy đủ đó là rủi ro tài chính. Trong bối cảnh hiện nay khi các doanh nghiệp nói chung và các doanh nghiệp viễn thông nói riêng đang đối mặt với nhiều khó khăn thách thức nhưng cũng chính là những cơ hội, mỗi nhà quản trị trong các doanh nghiệp viễn thông cần có những thay đổi về tư duy, chiến lược cho phù hợp trong đó có vấn đề nhận thức về rủi ro tài chính. Đây không chỉ dừng lại ở mức độ vấn đề được nhận diện mà còn cần ở mức cần đưa ra những biện pháp, giải pháp khắc phục những tồn tại, những biện pháp có tính phòng ngừa ảnh hưởng do rủi ro tài chính đem lại. Trong quá trình khảo sát sơ bộ từ những công trình nghiên cứu về rủi ro tài chính doanh nghiệp cho thấy, lĩnh vực nghiên cứu này được thực hiện từ năm cuối 2 của thế kỷ 20 tuy nhiên việc tiếp cận tới vấn đề này còn có những cách hiểu khác nhau. Do vậy vấn đề đo lường rủi ro và xác định các nhân tố ảnh hưởng rủi ro tài chính cũng có sự khác biệt. Bên cạnh đó việc nghiên cứu rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông còn khá ít.. Xuất phát từ những bối cảnh trên, với mong muốn làm rõ những đặc điểm về rủi ro tài chính và các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông, đề tài luận án: “Nghiên cứu về rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam” được thực hiện 2. Mục đích nghiên cứu: Mục đích nghiên cứu: Đề tài được thực hiện với mục đích làm rõ thực trạng rủi ro tài chính và các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam, trên cơ sở đó có giải pháp phòng ngừa và giảm thiểu rủi ro tài chính Mục tiêu nghiên cứu: Để thực hiện được mục đích nghiên cứu trên, đề tài đã đặt ra các mục tiêu cụ thể sau đây: - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về rủi ro tài chính doanh nghiệp, trong đó làm rõ khái niệm rủi ro tài chính, các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính - Đánh giá thực trạng rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam - Xây dựng mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam - Nghiên cứu một số đề xuất nhằm phòng ngừa, hạn chế sự ảnh hưởng của rủi ro tài chính tại các doanh nghiệp viễn thông 3. Câu hỏi nghiên cứu Mục đích nghiên cứu được cụ thể bằng các câu hỏi nghiên cứu dưới đây: • Rủi ro tài chính DN là gì? • Rủi ro tài chính biểu hiện như thế nào tại các doanh nghiệp viễn thông • Có những yếu tố nào và mức độ ảnh hưởng của các yếu tố như thế nào đến rủi ro tài chính tại các DN viễn thông Việt Nam? 3 • DN viễn thông nên sử dụng biện pháp nào, công cụ nào để phòng tránh và hạn chế ảnh hưởng của rủi ro tài chính? 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu: Luận án tập trung đi sâu vào nghiên cứu làm rõ thực trạng rủi ro tài chính trong hoạt động của các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam, rủi ro tài chính được hiểu là khả năng thanh toán đối với các khoản nợ của DN Phạm vi nghiên cứu: - Sử dụng khái niệm rủi ro tài chính trong phạm vi doanh nghiệp - Sử dụng số liệu trên báo cáo tài chính trong giai đoạn năm 2011 đến năm 2020 của 7 doanh nghiệp viễn thông Việt Nam (Vinaphone, Mobifone, FPT telecom, CMC telecom, VTC, Vishipel, SPT telecom) là những nhà cung cấp dịch vụ viễn thông đầu tiên khai phá thị trường, những nhà cung cấp này đã thiết lập hạ tầng mạng riêng 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Về ý nghĩa khoa học + Luận án nghiên cứu hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lý luận về rủi ro tài chính trong các doanh nghiệp + Nghiên cứu, lựa chọn mô hình ảnh hưởng các nhân tố đến rủi ro tài chính doanh nghiệp để lượng hóa mức độ ảnh hưởng các nhân tố đến rủi ro tài chính doanh nghiệp viễn thông - Về ý nghĩa thực tiễn + Luận án phân tích, đánh giá rủi ro tài chính trong các doanh nghiệp viễn thông giai đoạn 2011- 2020, chỉ ra những yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro tài chính. Đo lường mức độ ảnh hưởng của các yếu tố. Trên cơ sở đó bàn luận và đề xuất một số khuyến nghị nhằm phòng ngừa và khắc phục rủi ro tài chính cho các doanh nghiệp viễn thông trong thời gian tới. + Kết quả đạt được của luận án góp phần cho các doanh nghiệp viễn thông đảm bảo an toàn tài chính, phòng ngừa rủi ro tài chính. Ngoài ra, luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho nghiên cứu và đào tạo về lĩnh vực này 4 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 5 chương: • Chương 1: Tình hình nghiên cứu rủi ro và rủi ro tài chính • Chương 2: Cơ sở lý luận về rủi ro tài chính doanh nghiệp • Chương 3: Quy tr