Luận án Phân phối thu nhập trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở Phú Yên

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ XUÂN HỘI PHÂN PHỐI THU NHẬP TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở PHÚ YÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, 2022 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ XUÂN HỘI PHÂN PHỐI THU NHẬP TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở PHÚ YÊN Ngành: Kinh tế Chính trị Mã số: 9.31.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học:1. PGS.TS. Phí Mạnh Hồng 2. TS. Đinh Quang Ty Hà Nội, 2022 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Võ Xuân Hội iii LỜI CẢM ƠN Tác giả trân trọng cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo Học viện Khoa học Xã hội, nhất là cán bộ, giảng viên Khoa Kinh tế học đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt là PGS.TS. Phí Mạnh Hồng và TS. Đinh Quang Ty, đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Tác giả trân trọng cảm ơn Trường Đại học Xây dựng Miền Trung cơ quan tác giả đang công tác. Cảm ơn Cục thống kê tỉnh Phú Yên, Hội đồng nhân dân, Ủy ban Nhân dân các cấp, các Sở, Ban, Ngành và các đồng nghiệp đã quan tâm giúp đỡ, tạo điều kiện và có nhiều ý kiến tư vấn cho tác giả trong suốt quá trình thu thập thông tin, số liệu để hoàn thành luận án này. Đồng thời, tác giả cảm ơn gia đình, những người thân và bạn bè đã chia sẻ cùng tác giả những khó khăn, động viên, hỗ trợ và tạo mọi điều kiện về vật chất, tinh thần cho tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Trân trọng cảm ơn!. Tác giả iv MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA ..i LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................. iv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT............................................................................... viii DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................... x DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................. xi MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................................... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............................. 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ..................................................................... 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước .................................................................... 11 1.2. Những khoảng trống trong các nghiên cứu trên và hướng nghiên cứu của luận án .......................................................................................................................... 19 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÂN PHỐI THU NHẬP TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ ...................................... 21 2.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về tăng trưởng kinh tế ......................................... 21 2.1.1. Khái niệm về tăng trưởng kinh tế.................................................................... 21 2.1.2. Các thước đo tăng trưởng kinh tế .................................................................... 22 2.1.3. Chất lượng tăng trưởng kinh tế ....................................................................... 24 2.2. Phân phối thu nhập ............................................................................................. 26 2.2.1. Khái niệm về thu nhập, phân phối thu nhập và công bằng xã hội .................. 26 2.2.2. Các chủ thể của phân phối thu nhập ............................................................... 28 2.2.3. Các thước đo liên quan đến phân phối thu nhập ............................................. 30 2.3. Mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ........................... 38 2.3.1. Các mô hình lý thuyết và thực tiễn về mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ........................................................................................... 38 2.3.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ............................................................................................................... 46 v 2.4. Kinh nghiệm một số địa phương về giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ................................................................................... 49 2.4.1. Kinh nghiệm tỉnh Khánh Hòa về giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ................................................................................... 49 2.4.2. Kinh nghiệm tỉnh Bình Định về giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ................................................................................... 52 2.4.3. Kinh nghiệm tỉnh Ninh Thuận về giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ................................................................................... 53 2.4.4. Bài học kinh nghiệm cho tỉnh Phú Yên về giải quyết mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ................................................................ 54 Tiểu kết Chương 2 ..................................................................................................... 55 Chương 3: THỰC TRẠNG PHÂN PHỐI THU NHẬP TRONG TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở TỈNH PHÚ YÊN ......................................................................... 56 3.1. Một số chủ trương, chính sách của Trung ương và Địa phương ảnh hưởng đến phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ở tỉnh Phú Yên ............................. 56 3.1.1. Một số chủ trương, chính sách của Trung ương ............................................. 56 3.1.2. Một số chủ trương, chính sách của tỉnh Phú Yên về phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ................................................................................................... 59 3.2. Tăng trưởng kinh tế ở Phú Yên .......................................................................... 62 3.2.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế-xã hội tỉnh Phú Yên ............................. 62 3.2.2. Khái quát tăng trưởng kinh tế tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ......... 63 3.3. Phân phối thu nhập trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở tỉnh Phú Yên qua một số thước đo ....................................................................................................... 68 3.3.1. Thu nhập bình quân đầu người một tháng ...................................................... 68 3.3.2. Phân phối thu nhập phân theo các nhóm dân cư ............................................. 69 3.3.3. Phân phối thu nhập trong doanh nghiệp phân theo huyện, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh Phú Yên ........................................................................................... 74 3.3.4. Phân phối thu nhập phân theo khu vực thành thị và nông thôn trên địa bàn tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 .................................................................. 75 vi 3.3.5. Phân phối thu nhập theo ngành/khu vực sản xuất và giới tính ....................... 77 3.3.6. Phân phối thu nhập phân theo nguồn thu nhập ............................................... 79 3.4. Bất bình đẳng thu nhập ở tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 qua hệ số GINI . 81 3.4.1. Hệ số bất bình đẳng thu nhập GINI ................................................................ 81 3.4.2. Phân phối thu nhập theo tiêu chuẩn “40” của Ngân hàng thế giới ................. 84 3.4.3. Tỷ lệ hộ nghèo ................................................................................................. 86 3.4.4. Đánh giá bất bình đẳng thông qua thước đo chi tiêu ...................................... 88 3.5. Mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ở tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ........................................................................................ 92 3.5.1. Tăng trưởng kinh tế nhanh quyết định việc nâng cao mức sống chung, giảm tỷ lệ nghèo song cũng làm thay đổi cơ cấu phân chia thu nhập ........................... 92 3.5.2. Phân phối thu nhập tương đối hài hoà, hợp lý góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững................................................................................ 95 3.6. Đánh giá chung về thực trạng phân phối thu nhập trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 .......................................... 102 3.6.1. Những kết quả đạt được ................................................................................ 102 3.6.2. Những tồn tại, hạn chế .................................................................................. 108 3.6.3. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế ...................................................... 114 Tiểu kết Chương 3 ................................................................................................... 120 Chương 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ PHÂN PHỐI THU NHẬP TRONG TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở TỈNH PHÚ YÊN TRONG NHỮNG NĂM TỚI ....................................................................................... 122 4.1. Bối cảnh mới hiện nay và tác động của nó đến vấn đề phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ................................................................................................. 122 4.2. Quan điểm về vấn đề phân phối thu nhập trong tăng trưởng kinh tế ............... 128 4.2.1. Các quan điểm chung .................................................................................... 128 4.2.2. Quan điểm cụ thể về phân phối thu nhập, về tăng trưởng và phát triển kinh tế tỉnh Phú Yên trong những năm tới ................................................................. 132 vii 4.3. Các giải pháp giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ở tỉnh Phú Yên trong thời gian tới .......................................... 134 4.3.1. Nhóm giải pháp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ............................................... 134 4.3.2. Nhóm giải pháp về phân phối thu nhập theo hướng đảm bảo công bằng ........... 139 4.3.3. Nhóm giải pháp phân phối thu nhập nhằm giảm tình trạng bất bình đẳng thu nhập ................................................................................................................ 143 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .............................................. 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 152 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 164 viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Nghĩa 1 ASEAN Cộng đồng các quốc gia Đông Nam Á (Association of Southeast Asian Nations) 2 CBXH Công bằng xã hội 3 CNXH Chủ nghĩa xã hội 4 BBĐ Bất bình đẳng 5 BHXH Bảo hiểm xã hội 6 BHYT Bảo hiểm y tế 7 DTTS Dân tộc thiểu số 8 EU Liên minh Châu Âu (European Union) 9 FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài (Foreign Direct Investment) 10 GDP Tổng sản phẩm trong nước (gross domestic product) 11 GRDP Tổng sản phẩm địa phương (Gross regional domestic product) 12 GINI Hệ số bất bình đẳng thu nhập 13 HĐND Hội đồng nhân dân 14 KTTT Kinh tế thị trường 15 NHTG Ngân hàng thế giới (World bank) 16 N1 Nhóm 1: nhóm 20% dân số nghèo nhất theo ngũ vị phân 17 N5 Nhóm 5: nhóm 20% dân số giàu nhất theo ngũ vị phân 18 TTKT Tăng trưởng kinh tế 19 PPTN Phân phối thu nhập 20 UBND Uỷ ban nhân dân 21 UNDP Chương trình phát triển của Liên Hợp quốc (United Nations Development Programme) 22 XĐGN Xoá đói giảm nghèo ix 23 XH Xã hội 24 XHCN Xã hội chủ nghĩa 25 VASS Viện Hàn Lâm Khoa học Xã hội Việt Nam (Vietnam academy of social sciences) 26 VHLSS Số liệu điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam x DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Tốc độ tăng trưởng kinh tế và tỷ trọng đóng góp của các khu vực kinh tế trong cơ cấu tổng sản phẩm (GRDP) tỉnh Phú Yên theo giá so sánh 2010, giai đoạn năm 2008-2020 ........................................................................................ 64 Bảng 3.2: Thu nhập bình quân đầu người một tháng (giá so sánh 2010) phân theo 5 nhóm thu nhập ở tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ............................... 71 Bảng 3.3: Tỷ trọng thu nhập bình quân đầu người/tháng của các nhóm dân cư tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 (giá so sánh 2010) .................................... 72 Bảng 3.4: Tốc độ tăng thu nhập bình quân đầu người/tháng của các nhóm dân cư tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 .................................................................. 72 Bảng 3.5: Chênh lệch thu nhập bình quân đầu người một tháng giữa nhóm giàu nhất với nhóm nghèo nhất phân theo khu vực ......................................................... 73 Bảng 3.6: Thu nhập bình quân đầu người một tháng trong doanh nghiệp phân theo huyện, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2012-2019 (giá so sánh 2010) .................................................................................................... 74 Bảng 3.7: Thu nhập bình quân đầu người một tháng theo so sánh phân theo nguồn thu ở tỉnh Phú Yên giai đoạn 2008-2020.......................................................... 80 Bảng 3.8: Hệ số bất bình đẳng trong phân phối thu nhập các vùng ở Việt Nam và tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 .................................................................. 82 Bảng 3.9: Tỷ trọng thu nhập bình quân người/tháng phân theo nguồn thu và tốc độ tăng trưởng kinh tế tỉnh Phú Yên các giai đoạn ............................................... 98 Bảng 3.10: Tỷ trọng thu nhập của 40% dân số nghèo nhất và hệ số bất bình đẳng thu nhập GINI tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020. ........................................ 98 xi DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Đường cong Lorenz điển hình .............................................................. 35 Biểu đồ 2.2: đường cong Lorenz và đường bình đẳng tuyệt đối .............................. 38 Biểu đồ 3.1: Tốc độ tăng trưởng kinh tế tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ... 65 Biểu đồ 3.2: Tỷ trọng (%) đóng góp của các khu vực kinh tế trong cơ cấu GRDP tỉnh Phú Yên qua các giai đoạn ............................................................................... 67 Biểu đồ 3.3: Thu nhập bình quân một nhân khẩu một tháng trên địa bàn tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ................................................................................. 69 Biểu đồ 3.4: Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu 1 tháng (nghìn đồng) tính theo giá so sánh 2010, phân theo khu vực thành thị và nông thôn tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ................................................................................................. 76 Biểu đồ 3.5. Thu nhập bình quân đầu người/tháng (nghìn đồng) tính theo giá so sánh 2010 các khu vực ở tỉnh Phú Yên năm 2010 và 2020. ..................................... 77 Biểu đồ 3.6: Hệ số GINI Phú Yên và Việt Nam giai đoạn năm 2008-2020 ............. 81 Biểu đồ 3.7: Hệ số GINI phân theo khu vực thành thị và nông thôn tỉnh Phú Yên và Việt Nam giai đoạn năm 2014-2018 ................................................................ 83 Biểu đồ 3.8: Hệ số GINI tỉnh Phú Yên năm 2014 và 2016 phân theo các ngành sản xuất ................................................................................................................... 84 Biểu đồ 3.9: Tỷ trọng thu nhập của 40% dân số nghèo nhất trong tổng thu nhập ở tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 .................................................................. 85 Biểu đồ 3.10: Cơ cấu chi tiêu bình quân một nhân khẩu một tháng phân theo khoản chi ..................................................................................................................... 92 Biểu đồ 3.11: Mối quan hệ giữa tốc độ tăng thu nhập bình quân đầu người/tháng và tốc độ tăng trưởng kinh tế Phú Yên các giai đoạn ........................................... 95 Biểu đồ 3.12: Mối quan hệ giữa tốc độ tăng trưởng kinh tế, tốc độ tăng thu nhập bình quân đầu người/tháng của các nhóm dân cư, tỷ lệ hộ nghèo, tỷ trọng thu nhập của 40% dân số nghèo nhất và hệ số GINI tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008- 2020. ................................................................................................................. 97 xii Biểu đồ 3.13: Tỷ trọng thu nhập bình quân đầu người/tháng phân theo nguồn thu và tốc độ tăng trưởng kinh tế Phú Yên các giai đoạn. .......................................... 99 Biểu đồ 3.14: Phân phối lại thu nhập-Tỷ lệ chi sự nghiệp bảo đảm xã hội trong tổng chi trên địa bàn tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020. .............................. 100 Biểu đồ 3.15: Mối quan hệ giữa tốc độ tăng trưởng kinh tế và hệ số bất bình đẳng thu nhập GINI tỉnh Phú Yên giai đoạn năm 2008-2020 ....................................... 105 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phân phối có vị trí quan trọng trong quá trình tái sản xuất xã hội, có liên quan đến hầu hết các hoạt động kinh tế, xã hội của một đất nước. Phân phối nói chung và phân phối thu nhập (PPTN) nói riêng cũng có tác động trở lại đối với sản xuất. Nếu quan hệ phân phối được xử lý đúng đắn, lợi ích kinh tế của các chủ thể tham gia vào quá trình sản xuất được đảm bảo một cách hài hòa, thì nó sẽ thúc đẩy sản xuất phát triển, khuyến khích tăng trưởng kinh tế (TTKT). Ngược lại, nếu các kết quả sản xuất được phân phối không hợp lý, lợi ích của cá nhân và các nhóm thành viên trong xã hội không được phân chia một cách thỏa đáng, hài hòa thì sản xuất sẽ bị kìm hãm, chủ sở hữu không tích cực bỏ vốn và các nguồn lực khác để đầu tư phát triển sản xuất, người lao động sẽ không tích cực làm việc, đời sống kinh tế xã hội trở nên bất ổn. Trong điều kiện kinh tế thị trường (KTTT) hiện đại, trong một thời gian dài, TTKT thường được xem là mục tiêu ưu tiên trong cuộc đua tranh phát triển của các quốc gia. Việc theo đuổi thái quá mục tiêu tăng trưởng đã khiến TTKT ở nhiều nước thường bị ngắt quãng, không duy trì được lâu dài do việc thúc đẩy tăng trưởng lại đi kèm với cái giá phải trả là sự tổn hại môi trường nghiêm trọng cũng như những bất ổn xã hội gia tăng. Điều này buộc người ta phải đi đến một cách tiếp cận phát triển mới, dựa trên việc nhấn mạnh chiến lược phát triển bền vững. Vì thế, đã có sự chuyển hướng rõ rệt trong các mục tiêu phát triển, theo đó, với các nước đang phát triển, sự quan tâm đặc biệt tới TTKT dần được mở rộng sang một hệ mục tiêu kinh tế-xã hội rộng lớn hơn như TTKT có hiệu quả, bảo vệ môi trường, xóa đói, giảm nghèo, thu hẹp bất bình đẳng xã hội, tạo lập hệ thống an sinh xã hội rộng khắp. Trong bối cảnh này, vấn đề PPTN luôn được xem là một khía cạnh cần lưu tâm trong các chiến lược thúc đẩy TTKT. Ở Việt Nam, trong những năm qua, vấn đề phân phối luôn được Đảng, nhà nước Việt Nam hết sức quan tâm. Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (CNXH), Việt Nam chủ trương thực hiện đa dạng các hình thức phân phối như phân phối theo kết quả lao động, theo hiệu quả kinh tế, theo mức đóng góp của vốn và các nguồn lực khác, phân 2