Luận án Phản trinh thám trong bộ ba New york của Paul auster

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐẶNG THỊ BÍCH HỒNG PHẢN TRINH THÁM TRONG BỘ BA NEW YORK CỦA PAUL AUSTER Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 62.22.01.20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn GS.TS. LÊ HUY BẮC HÀ NỘI - 2016 i LỜI CAM ĐOAN Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của GS.TS. Lê Huy Bắc và sự góp ý của các nhà khoa học. Những vấn đề được trình bày trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Đặng Thị Bích Hồng ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và nghiên cứu, tôi đã nhận được sự động viên, giúp đỡ về mọi mặt của thầy cô, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp. Lời đầu tiên, cho phép tôi gửi lời cảm ơn sâu sắc tới GS.TS. Lê Huy Bắc, người Thầy đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi những kiến thức quý giá trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã truyền đạt cho tôi nhiều kiến thức và phương pháp nghiên cứu trong quá trình học tập và thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Trường Đại học Hùng Vương, Khoa Khoa học Xã hội & Nhân văn đã tạo những điều kiện thuận lợi nhất để tôi học tập, nghiên cứu. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn giúp đỡ, ủng hộ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Hà Nội, tháng 8 năm 2016 Tác giả luận án Đặng Thị Bích Hồng iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 3 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................. 4 5. Những đóng góp mới của luận án ................................................................... 5 6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................ 5 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................... 6 1.1. Những nghiên cứu về truyện phản trinh thám .............................................. 6 1.1.1. Tư liệu tiếng Việt ................................................................................. 6 1.1.2. Tư liệu tiếng Anh .................................................................................. 8 1.2. Những nghiên cứu về tiểu thuyết Paul Auster ........................................... 12 1.2.1. Tư liệu tiếng Việt ............................................................................... 12 1.2.2. Tư liệu tiếng Anh ............................................................................... 14 1.3. Những nghiên cứu về Bộ ba New York ...................................................... 19 1.3.1. Tư liệu tiếng Việt ............................................................................... 20 1.3.2. Tư liệu tiếng Anh ............................................................................... 21 1.4. Những vấn đề đặt ra ................................................................................... 30 Chương 2. TRUYỆN PHẢN TRINH THÁM TRONG TIẾN TRÌNH THỂ LOẠI .. 32 2.1. Các hình thái truyện trinh thám .................................................................. 33 2.1.1. Truyện trinh thám cổ điển (The Classic Detective Fiction) .............. 33 2.1.2. Truyện trinh thám đen (The Hard– Boiled Detective Fiction) .......... 37 2.1.3. Truyện trinh thám chính trị (The Political Detective Fiction) .......... 40 2.1.4. Truyện trinh thám tâm lý (The Psychological Detective Fiction) ..... 43 2.2. Truyện phản trinh thám: bước phát triển mới của thể loại trinh thám ........ 45 2.2.1. Thuật ngữ phản trinh thám (anti–detective) ..................................... 45 2.2.2. Một số tác gia phản trinh thám tiêu biểu .......................................... 48 2.3. Từ trinh thám đến phản trinh thám: những vận động trong truyện kể ........ 56 iv 2.3.1. Những vận động trong bình diện nhân vật ....................................... 57 2.3.2. Những vận động trong bình diện cốt truyện ..................................... 62 Chương 3. HÌNH TƯỢNG THÁM TỬ ĐA DIỆN TRONG BỘ BA NEW YORK ... 71 3.1. Thám tử trên hành trình giải mã điều bí ẩn ................................................ 71 3.1.1. Thám tử và các mối quan hệ đặc thù ................................................. 72 3.1.2. Mê cung trí tuệ – tính chất trò chơi trinh thám ................................ 80 3.2. Thám tử trên hành trình kiếm tìm bản ngã ................................................ 92 3.2.1. Bản ngã trong thế giới ngẫu nhiên ................................................... 92 3.2.2. Bản ngã qua gương chiếu tha nhân ................................................ 102 Chương 4. CỐT TRUYỆN PHẢN TRINH THÁM TRONG BỘ BA NEW YORK ... 111 4.1. Siêu hư cấu như là nghệ thuật mờ hóa cốt truyện trinh thám .................. 112 4.1.1. Mô hình người kể chuyện nhiều tầng bậc ........................................ 112 4.1.2. Cấu trúc mở trong truyện kể ........................................................... 116 4.1.3. Quan hệ tác giả – tác phẩm và vấn đề tác quyền truyện kể ........... 122 4.2. Liên văn bản như là nghệ thuật đa tuyến cốt truyện ................................ 130 4.2.1. “Bộ ba New York” và câu chuyện ngôn ngữ .................................. 132 4.2.2. “Bộ ba New York” và câu chuyện văn hóa Mỹ .............................. 139 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 147 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ .............................................. 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 152 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài i. Barry Lewis khi bàn về “Chủ nghĩa hậu hiện đại và văn chương” đã nhận định rằng: thể loại trinh thám là một trong những ứng viên cho tư cách bạn đồng hành đúng nghĩa của hậu hiện đại bởi việc truy tầm những manh mối, cám dỗ đứng song song, gần gũi với việc độc giả săn tìm ý nghĩa văn bản. Các “luật lệ” của truyện trinh thám có khi trở thành chất liệu để nhà văn viết nên những tác phẩm phản trinh thám. Spanos, người đầu tiên đề xuất thuật ngữ phản trinh thám, nhận thấy mối quan hệ rõ ràng giữa hình thái văn học này với lối tư duy hậu hiện đại. Cả chủ nghĩa hậu hiện đại và tiểu thuyết phản trinh thám đều không đủ cơ sở để lý giải những sự việc xảy ra trong cuộc đời theo mối quan hệ nhân quả. ii. Paul Auster là một trong những nhà văn đương đại tiêu biểu trên văn đàn Âu – Mỹ. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Paul Auster đã thử bút trên nhiều thể loại. Tuy nhiên, ở lĩnh vực tiểu thuyết, nhà văn thu được nhiều thành công hơn cả. Ông là tác giả của các cuốn tiểu thuyết Bộ ba New York (The New York Trilogy – 1987), Xứ sở của những vật cuối cùng (In the Country of Last Things –1987), Moon Palace (Moon Palace – 1989), Nhạc đời may rủi (The Music of Chance – 1990), Levithan (Leviathan – 1992), Ông Vertigo (Mr. Vertigo – 1994), Vùng xa (Timbuktu – 1999), Sách của những ảo giác (The Book of Illusions – 2002), Đêm sấm truyền (Oracle Night – 2003), Những hành động điên rồ ở Brooklyn (The Brooklyn Follies – 2005), Lang thang trong phòng viết (Travels in the Scriptorium – 2006), Người trong bóng tối (Man in the Dark – 2008), Vô hình (Invisible – 2009) và Công viên Sunset (Sunset Park – 2010). Trong 14 tiểu thuyết này thì tác phẩm đầu tay là sự hội tụ của 3 tiểu thuyết riêng lẻ: Thành phố thủy tinh (City of Glass – 1985), Những bóng ma (Ghosts – 1986) và Căn phòng khóa kín (The Locked 2 Room – 1986). Cũng từ bộ ba tiểu thuyết này, tên tuổi Paul Auster ngay lập tức trở nên quen thuộc với đông đảo bạn đọc Âu – Mỹ. Tác phẩm của Paul Auster đã được dịch sang hơn 30 thứ tiếng khác nhau và thế giới vinh danh ông bằng nhiều giải thưởng uy tín, trong đó giải thưởng văn học Price Asturia mà Paul Auster đón nhận năm 2006 trước đó từng được trao cho Gunter Grass (1999), Doris Lessing (2001), Arthur Miller (2002)... Riêng Bộ ba New York, hai năm sau khi ra mắt độc giả, tác phẩm dành giải thưởng France Culture về lĩnh vực văn học nước ngoài. iii. Cũng trong bài viết “Chủ nghĩa hậu hiện đại và văn chương”, Barry Lewis khẳng định, cùng với Tên của đóa hồng (Umberto Eco) và Thám tử Hawksmoor (Peter Ackroyd), Bộ ba New York (Paul Auster) là một trong ba tác phẩm hư cấu trinh thám hậu hiện đại phổ biến nhất. Sau khi ra mắt công chúng, bộ ba tiểu thuyết này đã thu hút được sự chú ý của đông đảo độc giả cũng như giới nghiên cứu phê bình. Họ gọi nó là “phản trinh thám”, là “tiểu thuyết trinh thám siêu hình”, là “một biến tấu lạ lùng của thể loại trinh thám”, một “hỗn hợp của trinh thám và tân lãng mạn”, “một trò chơi chắp hình bằng thủy tinh” iv. Ở Việt Nam, những sáng tác của Paul Auster đang ngày một gần gũi với độc giả. Từ năm 2007 đến nay, đã có 4 trong số 10 tiểu thuyết của ông được dịch ra tiếng Việt. Tuy nhiên việc nghiên cứu về Paul Auster vẫn còn sơ sài, đặc biệt, chưa có công trình khoa học nào đề cập đến nhà văn này với tư cách một tác giả văn học trinh thám hậu hiện đại. Vì thế, chúng tôi lựa chọn đề tài “Phản trinh thám trong Bộ ba New York của Paul Auster”. v. Thực hiện đề tài, chúng tôi hướng đến xác lập cơ sở lý thuyết để phân tích những độc đáo trong nghệ thuật tự sự phản trinh thám của Paul Auster, từ đó khẳng định xu thế vận động của văn học trinh thám trong thời kỳ hậu hiện đại. Bên cạnh đó, chúng tôi hy vọng đề tài sẽ góp phần đưa tác phẩm của nhà văn từng nhận nhiều giải thưởng danh giá của Mỹ và quốc tế cũng như 3 khuynh hướng sáng tác đang ngày một “bành trướng” văn đàn thế giới này đến gần hơn với đời sống văn chương Việt. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những khía cạnh, biểu hiện phản trinh thám trong Bộ ba New York của Paul Auster. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là tiểu thuyết Bộ ba New York. Những trích dẫn tác phẩm đưa vào luận án được chúng tôi trực tiếp dịch từ cuốn The New York Trilogy của Paul Auster (Penguin Books, 2006), tham khảo bản dịch Trần trụi với văn chương của Trịnh Lữ (NXB Phụ nữ, 2007). Ngoài ra, đề tài mở rộng phạm vi tư liệu khảo sát đến những tác phẩm khác trong trường hợp cần thiết. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu Đặt vấn đề “phản trinh thám trong Bộ ba New York”, chúng tôi khẳng định truyện phản trinh thám là một bước nối tiếp, phát triển của thể loại văn học trinh thám và hướng đến làm rõ những đặc trưng độc đáo trong nghệ thuật phản trinh thám của Paul Auster. So sánh với những tiểu thuyết được viết sau đó, luận án đồng thời cho thấy vai trò của Bộ ba New York trong việc định hình phong cách sáng tạo của nhà văn. Để đạt được mục tiêu này, luận án xác định ba nhiệm vụ cơ bản: Thứ nhất, hệ thống hóa, giới thiệu tiến trình vận động, phát triển của thể loại văn học trinh thám. Xuất phát từ thực tế bộ phận văn học phản trinh thám hầu như chưa được dịch thuật, nghiên cứu ở Việt Nam, chúng tôi nỗ lực khái quát diện mạo văn học trinh thám, nhấn mạnh sự khác biệt giữa trinh thám và phản trinh thám qua những tác gia, tác phẩm tiêu biểu. Thứ hai, khẳng định cách thức xây dựng hình tượng nhân vật thám tử trong Bộ ba New York là một minh chứng rõ ràng của nghệ thuật phản trinh thám. Các thám tử của Paul Auster lần lượt làm đổ vỡ những ảo tưởng của độc giả về một người hùng bất khả chiến bại. Thám tử dịch chuyển từ hành 4 trình kiếm tìm thủ phạm sang hành trình kiếm tìm chính cái tôi của mình trong một thế giới đầy rẫy sự ngẫu nhiên và bất định. Đây cũng sẽ là những chủ đề sẽ trở đi trở lại trong nhiều tiểu thuyết của Paul Auster sau này. Thứ ba, chỉ rõ nghệ thuật xây dựng cốt truyện phản trinh thám trong Bộ ba New York như một chiến lược phủ định những nguyên tắc tưởng chừng bất di bất dịch của cốt truyện trinh thám. Siêu hư cấu, liên văn bản là hai thủ pháp nghệ thuật hữu hiệu giúp Paul Auster mờ hóa cốt truyện dramatic và gài vào tiểu thuyết những câu chuyện bên ngoài khuôn khổ truyện trinh thám. Những câu chuyện này đồng thời định hình phong cách tiểu thuyết Paul Auster trong các sáng tác tiếp theo. 4. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài, chúng tôi phối hợp sử dụng các phương pháp cơ bản sau: – Phương pháp loại hình: từ quá trình nhận diện sáng tác của các tác giả văn học trinh thám tiêu biểu, luận án mô hình hóa các hình thái truyện trinh thám trong tiến trình vận động thể loại, qua đó thấy được những đổi mới trong cách thức tổ chức truyện kể từ trinh thám đến phản trinh thám. – Phương pháp tự sự học: sử dụng những khái niệm công cụ của tự sự học, chúng tôi đi vào phân loại, miêu tả, phân tích những phương diện cơ bản của tự sự phản trinh thám trong Bộ ba New York. Từ đó, chúng tôi đánh giá tác phẩm như một chỉnh thể của thế giới nghệ thuật mang tính quan niệm. – Phương pháp so sánh: triển khai đề tài trong thế đối sánh giữa Bộ ba New York với các tác phẩm trinh thám của những thời kỳ trước đó để chỉ ra đặc thù của văn chương hậu hiện đại, với các tiểu thuyết sau này của Paul Auster để chỉ ra phong cách nghệ thuật của nhà văn. – Phương pháp nghiên cứu lịch sử – văn hóa: đặt Bộ ba New York trong bối cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa của Mỹ nói riêng và toàn cầu nói chung để chỉ ra tính dân tộc, tính nhân loại của tác phẩm, từ đó nhấn mạnh khả năng phát triển của tiểu thuyết phản trinh thám trong thời kỳ hậu hiện đại. 5 5. Những đóng góp mới của luận án Luận án giới thiệu, hệ thống hóa những nghiên cứu về thể loại văn học trinh thám trong tiến trình vận động từ truyện trinh thám đến phản trinh thám. Đặc biệt, trước luận án này, bộ phận văn học phản trinh thám hầu như chưa được dịch thuật, nghiên cứu ở Việt Nam. Nỗ lực khái quát diện mạo văn học trinh thám có thể trở thành tài liệu tham khảo cho những đối tượng quan tâm đến thể loại văn học này. Trên cơ sở lý thuyết, luận án thể nghiệm nghiên cứu một hiện tượng văn học đương đại tiêu biểu và đa trị: tiểu thuyết phản trinh thám của Paul Auster. Chúng tôi đưa ra một góc nhìn khác khi tiếp cận tính chất phản trinh thám trong Bộ ba New York, đó là những phương diện cơ bản của tự sự học với các thủ pháp thuộc về hư cấu hậu hiện đại, từ đó chỉ ra thế giới nghệ thuật đặc thù trong sáng tác phản trinh thám của Paul Auster. Qua sự khái quát lý thuyết và liên hệ mở rộng trong quá trình thể nghiệm lý thuyết, chúng tôi khẳng định sự chuyển dịch vị thế của văn học phản trinh thám từ khu vực văn chương đại chúng sang khu vực văn chương bác học đồng thời chỉ ra khả năng phát triển của thể loại văn học này trong bối cảnh hậu hiện đại. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận án được cấu trúc thành bốn chương: Chương 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chương 2. Truyện phản trinh thám trong tiến trình thể loại Chương 3. Hình tượng thám tử đa diện trong Bộ ba New York Chương 4. Cốt truyện phản trinh thám trong Bộ ba New York 6 Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Những nghiên cứu về truyện phản trinh thám Truyện trinh thám khởi nguồn từ Edgar Allan Poe nhưng mãi đến thế kỉ XX các nhà phê bình mới thực sự chú ý đến thể loại này. Theo nhiều nhà nghiên cứu, sự “lập thuyết” về thể loại văn học trinh thám được khởi đầu từ năm 1928 với công trình của Van Dine: Hai mươi quy tắc xây dựng truyện trinh thám (Twenty Rules for Writing Detective Stories). Đến năm 1972, William Spanos đề xuất thuật ngữ “phản trinh thám” trong bài viết Thám tử và giới hạn: vài lưu ý về hư cấu văn chương hậu hiện đại (The Detective and the Boundary: Some Notes on the Postmodern Literary Imagination). Từ đó đến nay, việc nghiên cứu về truyện phản trinh thám đã thu hút được sự quan tâm của không ít học giả. Ở đây, chúng tôi tổng thuật tình hình nghiên cứu về truyện phản trinh thám từ hai nguồn tư liệu tiếng Việt và tiếng Anh, tập trung vào hai nội dung lớn: quan niệm về truyện phản trinh thám và đặc trưng cơ bản của hình thái văn học này. 1.1.1. Tư liệu tiếng Việt Tìm hiểu về truyện trinh thám trong diễn ngôn phê bình văn học Việt Nam, chúng tôi thấy thể loại này chiếm một vị thế đáng kể. Nhiều công trình nghiên cứu kinh điển về truyện trinh thám của các học giả nổi tiếng thế giới đã được chuyển dịch sang tiếng Việt. Ngoài ra, không ít tác giả Việt Nam đã trực tiếp đưa ra những luận bàn sâu sắc về văn học trinh thám. Tuy nhiên, hầu như chưa có công trình nào đặt vấn đề nghiên cứu hình thái truyện phản trinh thám. Lê Huy Bắc là người duy nhất đề cập đến một nhánh phát triển của thể loại văn học trinh thám trong bối cảnh hậu hiện đại với khái niệm giả trinh thám (pseudo detective). 7 Bàn về giả trinh thám như một trong năm khuynh hướng chính của văn chương hậu hiện đại, Lê Huy Bắc lập luận: các nhà văn hậu hiện đại nỗ lực chống lại nguy cơ đại tự sự của những trạng thái tĩnh, vì vậy, họ “thường đặt nhân vật của mình trên hành trình. Đối với con người hậu hiện đại, mục đích của hành trình không bao giờ quan trọng bằng chính hành trình. Do vậy, hành trình là tiêu chí tối thượng trong hành động nhân vật. Nếu dừng lại, con người sẽ thỏa mãn và như thế ứng với mỗi chặng dừng trên hành trình, rất có thể một đại tự sự được thiết lập. Do vậy, “đi” đồng nghĩa với tạo lập những tiểu tự sự trên đời” [13,89-90]. Trong khi đó, “Truyện trinh thám đặt nền tảng trên “hành trình”, trên một tình huống một sự việc li kì, bí ẩn nào đó, thường liên quan đến một vụ án” [13,90]. Khi nhà văn hậu hiện đại sáng tạo bằng con đường giả trinh thám, theo Lê Huy Bắc, “thực chất họ ‘giả cốt truyện’ hoặc ‘giả nhân vật trinh thám’. Họ giữ nguyên mục đích truy tìm vốn là bản chất của truyện trinh thám, nhưng lại thay đổi mục đích truy tìm bằng cách đan cài vào đó nhiều chủ đề, nhiều tuyến cốt truyện. Mục đích là tái hiện sự hỗn độn của cuộc sống, sự mù mịt không có lối thoát khi thám tử tham gia vào cuộc truy tìm, và trong đa số trường hợp, trinh thám hậu hiện đại đặt mục tiêu là trinh thám ngay chính cái tôi bản thể con người” [13,90]. Không đặt vấn đề thuật ngữ nhưng trong bài viết của mình, Lê Huy Bắc đã kiến giải sự gần nhau giữa truyện giả trinh thám và văn chương hậu hiện đại. Tác giả nhấn mạnh các biểu hiện của giả trinh thám trong thực tiễn sáng tạo. Về bản chất, “giả trinh thám” đồng nhất với “phản trinh thám”. Các học giả phương Tây sử dụng đồng thời hai thuật ngữ này khi bàn về một xu hướng vận động mới của văn học trinh thám. Ở đây, chúng tôi lựa chọn thuật ngữ “phản trinh thám” vì nó đã được các nhà nghiên cứu sử dụng rộng rãi khi nói về bộ ba tiểu thuyết đầu tay của Paul Auster. 8 1.1.2. Tư liệu tiếng Anh Truyện trinh thám trong sáng tạo và phê bình văn học phương Tây vẫn đang trong quá trình vận động và trở thành một bộ phận không thể tách rời của văn chương hậu hiện đại. Tổng quan tình hình nghiên cứu về truyện trinh thám ở mảng tư liệu tiếng Anh, chúng tôi thấy những quan điểm luận bàn về thể loại văn học này vẫn không ngừng được bổ sung, mở rộng theo những biến đổi của thực tiễn sáng tạo. Theo đó, những nghiên cứu về truyện phản trinh thám đã tạo ra sự biện giải mới về thể loại trong lịch sử phát triển của nó. Trong công trình Tự quy chiếu như là siêu hư cấu trong tiểu thuyết trinh thám (Self–Referentiality as Metafictionality in Detective Fiction), Malcah Effron xác định: minh chứng quan trọng của sự tự quy chiếu trong tác p