Luận án Pháp tu tịnh độ qua niềm tin và thực hành của tín đồ phật giáo ở một số ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN QUÝ PHÁP TU TỊNH ĐỘ QUA NIỀM TIN VÀ THỰC HÀNH CỦA TÍN ĐỒ PHẬT GIÁO Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN QUÝ PHÁP TU TỊNH ĐỘ QUA NIỀM TIN VÀ THỰC HÀNH CỦA TÍN ĐỒ PHẬT GIÁO Ở MỘT SỐ NGÔI CHÙA TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI HIỆN NAY Ngành: Tôn giáo học Mã số: 9 22 90 09 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc 2. TS. Lê Tâm Đắc HÀ NỘI - 2023 LỜI CAM ĐOAN Dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc và TS. Lê Tâm Đắc, tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu, nguồn trích dẫn trong luận án đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận trong luận án dựa trên những cứ liệu khoa học và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 18 tháng 04 năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Văn Quý LỜI CẢM ƠN Đến nay, sau một thời gian học tập, nghiên cứu, luận án đã hoàn thành. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc và TS. Lê Tâm Đắc với tư cách là người hướng dẫn khoa học; lãnh đạo Viện Nghiên cứu Tôn giáo, lãnh đạo Học viện Khoa học xã hội đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành chương trình đào tạo trong suốt những năm qua. Xin tri ân đến cố TS. Nguyễn Quốc Tuấn - Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo, người đã định hướng cho tôi nghiên cứu về pháp tu Tịnh Độ trong lịch sử và đương đại; HT. Thích Thọ Lạc - Trưởng ban Văn hóa Trung ương GHPGVN - Viện chủ Tổ đình Yên Phú; TT. Thích Chiếu Tuệ - Trưởng ban Hoằng pháp GHPGVN thành phố Hà Nội - Viện chủ Tổ đình Vạn Phúc; TT.TS. Thích Tiến Đạt - Viện chủ Tổ đình Đại Từ Ân; TT. Thích Tâm Hoan - Viện chủ Tổ đình Hòe Nhai; ĐĐ. Thích Minh Huân, ĐĐ. Thích Chánh Thuần, ĐĐ. Thích Bản Nam, ĐĐ. Thích Giác Hưởng,; Ni sư Thích Đàm Chiến - Trụ trì chùa Ngòi, Ni sư Thích Đàm Lan - Trụ trì chùa Bồ Đề, cùng các Ni sư Thích Giác Ân, Thích Diệu Thúy, Thích Hạnh Đức, và cộng đồng tín đồ Phật giáo đang sinh hoạt tu tập tại đạo tràng niệm Phật ở một số ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát, điền dã thực hiện luận án này. Nhân đây, tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới bạn bè, đồng nghiệp trong và ngoài đơn vị đã dành nhiều thời gian thảo luận, góp ý để hoàn thành luận án này. Do khả năng nghiên cứu còn hạn chế, nên nội dung luận án này không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi mong nhận được mọi góp ý chân thành và thẳng thắn. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 18 tháng 04 năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Văn Quý MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................... 13 1.1. Nhóm công trình nghiên cứu về pháp tu Tịnh Độ ........................................ 13 1.1.1. Nghiên cứu về nguồn gốc tư tưởng, lịch sử hình thành, phát triển pháp tu Tịnh Độ ................................................................................................ 13 1.1.2. Nghiên cứu quá trình du nhập, phát triển pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội .... 16 1.1.3. Nghiên cứu về đạo tràng Niệm Phật ....................................................... 18 1.2. Nhóm công trình nghiên cứu niềm tin và thực hành pháp tu Tịnh Độ ....... 20 1.2.1. Niềm tin, thực hành của tín đồ theo pháp tu Tịnh Độ trong lịch sử ....... 20 1.2.2. Niềm tin, thực hành của tín đồ theo pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay .... 26 1.3. Nhóm nghiên cứu đặc điểm, vai trò và xu hướng của pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay .................................................................................................... 27 1.4. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra ............................... 29 1.4.1. Đánh giá chung tình hình nghiên cứu ..................................................... 29 1.4.2. Những vấn đề đặt ra với luận án ............................................................. 30 Chương 2 PHÁP TU TỊNH ĐỘ VÀ ĐẠO TRÀNG NIỆM PHẬT TRONG LỊCH SỬ .................................................................................................................. 31 2.1. Quá trình hình thành và du nhập pháp tu Tịnh Độ vào Hà Nội ................. 31 2.1.1. Khái quát lịch sử hình thành pháp tu Tịnh Độ ....................................... 31 2.1.2. Quá trình du nhập pháp tu Tịnh Độ vào Hà Nội .................................... 36 2.2. Niềm tin và thực hành pháp tu Tịnh Độ trong lịch sử.................................. 39 2.2.1. Niềm tin của tín đồ theo pháp tu Tịnh Độ trong lịch sử ......................... 39 2.2.2. Thực hành của tín đồ theo pháp tu Tịnh Độ trong lịch sử ...................... 44 2.3. Đạo tràng niệm Phật trong lịch sử.................................................................. 55 2.3.1. Đạo tràng niệm Phật trong lịch sử Phật giáo Trung Quốc ..................... 55 2.3.2. Đạo tràng niệm Phật trong lịch sử Phật giáo Việt Nam ......................... 58 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 61 Chương 3 NIỀM TIN VÀ THỰC HÀNH PHÁP TU TỊNH ĐỘ CỦA TÍN ĐỒ PHẬT GIÁO TRONG CÁC NGÔI CHÙA Ở HÀ NỘI HIỆN NAY .......... 63 3.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu và kết quả mẫu điều tra, khảo sát .............. 63 3.1.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu ................................................................. 63 3.1.2. Đặc điểm mẫu khảo sát ........................................................................... 66 3.2. Pháp tu Tịnh Độ qua niềm tin của tín đồ Phật giáo trong một số ngôi chùa ở Hà Nội hiện nay ........................................................................................... 71 3.2.1. Niềm tin Phật A Di Đà và 48 hạnh nguyện ............................................ 71 3.2.2. Niềm tin cõi Tịnh Độ - Thế giới Tây phương Cực lạc ........................... 76 3.3. Pháp tu Tịnh Độ qua thực hành của tín đồ Phật giáo trong một số ngôi chùa ở Hà Nội hiện nay ........................................................................................... 82 3.3.1. Thực hành thuần túy tôn giáo ................................................................. 82 3.3.2. Thực hành hướng đích xã hội ................................................................. 96 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 106 Chương 4 ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ VÀ XU HƯỚNG CỦA PHÁP TU TỊNH ĐỘ Ở HÀ NỘI HIỆN NAY .................................................................................. 107 4.1. Đặc điểm của pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay ..................................... 107 4.1.1. Đặc điểm tín đồ theo pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay ................... 107 4.1.2. Đặc điểm pháp tu Tịnh Độ qua niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo ......................................................................................................... 108 4.1.3. Đặc điểm pháp tu Tịnh Độ qua đạo tràng niệm Phật ........................... 113 4.2. Vai trò pháp tu Tịnh Độ đối với tín đồ ở Hà Nội hiện nay ......................... 117 4.2.1. Vai trò an định tinh thần cho tín đồ Phật giáo ...................................... 117 4.2.2. Vai trò đáp ứng nhu cầu của tín đồ về thế giới tốt đẹp khi qua đời ..... 122 4.2.3. Vai trò cố kết cộng đồng và nâng cao sức khỏe cho tín đồ .................. 125 4.3. Xu hướng của pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay .................................... 134 4.3.1. Xu hướng phát triển của pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay ............ 134 4.3.2. Xu hướng phân ly của pháp tu Tịnh Độ ở Hà Nội hiện nay ................. 138 4.3.3. Xu hướng Thiền - Tịnh song tu ở Hà Nội hiện nay ............................. 141 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 143 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 145 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................... 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 149 PHỤ LỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Đại đức ĐĐ. Đạo tràng Niệm Phật ĐTNP Giáo hội Phật giáo Việt Nam GHPGVN Hòa thượng HT. Nhà xuất bản Nxb. Pháp tu Tịnh Độ PTTĐ Thượng tọa TT. Tịnh Độ tông TĐT Thế giới Tây phương Cực lạc TGTPCL DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Bảng 3.1. Giới tính, độ tuổi, trình độ học vấn, tình trạng hôn nhân của tín đồ ........ 66 Bảng 3.2. Số lượng tín đồ, địa bàn cư trú và thời gian chuyên tu của tín đồ ............ 69 Bảng 3.3. Lý do quy y để tham gia ĐTNP ................................................................ 69 Bảng 3.4. Tỷ lệ niềm tin Phật A Di Đà và 48 đại nguyện của ngài ở các ĐTNP .... 73 Bảng 3.5. Thực hành phương pháp niệm Phật trong các ĐTNP ............................... 93 Bảng 3.6. Mức độ tham gia phục vụ ĐTNP .............................................................. 97 Bảng 3.7. Tần suất tham gia phục vụ đạo tràng và xã hội ........................................ 99 Bảng 3.8. Mục đích của tín đồ tham gia hoạt động xã hội...................................... 101 Bảng 4.1. Đặc điểm PTTĐ qua niềm tin của tín đồ Phật giáo ................................ 109 Bảng 4.2. Thực hành quy trình nghi lễ PTTĐ......................................................... 112 Bảng 4.3. So sánh tỷ lệ chia sẻ của tín đồ trong các ĐTNP .................................... 126 Bảng 4.4. Những lợi ích từ các mối quan hệ trong cộng đồng ............................... 132 DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN ÁN Hình 3.1. Tiêu chí để Phật A Di Đà tiếp dẫn TGTPCL ............................................ 75 Hình 3.2. Mức độ tín đồ hiểu về TGTPCL ............................................................... 78 Hình 3.3. Giảng dạy giáo lý, nghi lễ PTTĐ trong các ĐTNP ................................... 83 Hình 3.4. Thực hành nghi lễ Tịnh Độ trong các ĐTNP ............................................ 89 Hình 3.5. Kinh điển được sử dụng trong các ĐTNP ................................................. 90 Hình 3.6. Giảng dạy phương pháp Niệm Phật trong các ĐTNP ............................... 92 Hình 4.1. Những lý do cơ bản mà tín đồ gắn bó với ĐTNP ................................... 115 Hình 4.2. Cảm nhận của tín đồ sinh hoạt tại ĐTNP................................................ 120 Hình 4.3. So sánh cảm nhận của tín đồ khi tham gia ĐTNP .................................. 121 Hình 4.4. So sánh hai nhu cầu cơ bản của tín đồ .................................................... 123 Hình 4.5. Mục đích chia sẻ của tín đồ trong ĐTNP ................................................ 128 Hình 4.6. Tổng hợp mong muốn của tín đồ tại ĐTNP .................................................. 136 Hình 4.7. Nguyện vọng của tín đồ ở ĐTNP chùa Vạn Phúc ............................... Pl.11 Hình 4.8. Nguyện vọng của tín đồ ở ĐTNP chùa Hòe Nhai ................................ Pl.11 Hình 4.9. Nguyện vọng của tín đồ ở ĐTNP chùa Bồ Đề ..................................... Pl.12 Hình 4.10. Nguyện vọng của tín đồ ở ĐTNP chùa Ngòi ..................................... Pl.12 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận án Trong tiến trình lịch sử Phật giáo Đại thừa, nhiều pháp tu đã được các cao tăng khám phá, truyền dạy, nhằm hướng dẫn tín đồ Phật giáo có được sự giác ngộ, giải thoát. Trong số các pháp tu đó, pháp tu Tịnh Độ (PTTĐ) được tín đồ Phật giáo đặc biệt ưu chuộng bởi tính uyển chuyển trong phương pháp tu tập, tính phù hợp với nhiều “hạng” tín đồ, nhất là tín đồ Phật giáo tại gia. Từ lâu, ở Trung Quốc và Nhật Bản, PTTĐ đã phát triển thành một tông phái Phật giáo, gọi là Tịnh Độ tông (TĐT), với hệ thống tổ đình, tự viện và sự truyền thừa liên tục cho đến tận ngày nay. Ở Việt Nam, PTTĐ tuy xuất hiện khá sớm trong lịch sử nhưng đến nay vẫn chỉ tồn tại với tư cách là một pháp môn tu hành/ pháp tu. Tuy nhiên, dù không phát triển thành một tông phái như ở Trung Quốc hay Nhật Bản, nhưng PTTĐ ở Việt Nam vẫn có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống tu tập của tín đồ Phật giáo và sinh hoạt tinh thần của người dân trên nhiều phương diện. Tiêu biểu là tư tưởng Tịnh Độ, niềm tin Phật A Di Đà và thực hành niệm Phật luôn hiện diện trong sinh hoạt tu tập của cá nhân, nhóm/cộng đồng tín đồ Phật giáo Việt Nam. Đến cuối cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, ở miền Nam Việt Nam, PTTĐ đã ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình hình thành một số tôn giáo nội sinh như Tịnh Độ Cư Sỹ Phật Hội, Liên Tông Tịnh Độ Non Bồng, Hệ phái Khất Sỹ,...; ở miền Trung là sự ra đời của các Niệm Phật Đường; và ở miền Bắc là các đạo tràng niệm Phật (ĐTNP) với những quy tắc, nghi lễ, phương pháp thực hành niệm Phật riêng, nhằm đáp ứng nhu cầu một bộ phận tín đồ Phật giáo. Nhưng cũng do bối cảnh lịch sử, các đạo tràng niệm Phật này dần dần bị mai một, chỉ duy trì sinh hoạt tu tập với tên gọi là Hội quy, Hội Bà vãi, Tổ Di Đà với quy mô nhỏ hẹp trong các ngôi chùa. Trong mấy thập niên trở lại đây, Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng, nhờ sự đổi mới đã có những bước phát triển mạnh mẽ về kinh tế. Sự phát triển kinh tế làm cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa gia tăng và khiến cho đời sống văn hóa xã hội có nhiều biến đổi. Trong đó có sự phục hồi của nhiều loại hình tín ngưỡng, tôn giáo nhằm đáp ứng nhu cầu tâm linh ngày càng cao của người dân. Bên cạnh đó, năm 2008, 2 tỉnh Hà Tây được sáp nhập vào Hà Nội và Hà Nội trở thành thủ đô có diện tích, dân số lớn, nâng cao hơn vị trí, vai trò trung tâm chính trị, văn hóa, tôn giáo của cả nước. Với Phật giáo Hà Nội, sau khi sáp nhập Hà Tây, số lượng tín đồ không chỉ tăng nhanh mà các hình thức, nội dung sinh hoạt của Phật giáo trên địa bàn cũng trở nên phong phú, đa dạng. Đó là sự ra đời của nhiều câu lạc bộ, khóa tu, đạo tràng,... nhằm đáp ứng nhu cầu của nhiều thành phần, lứa tuổi. Trong nhóm các đạo tràng thì đạo tràng niệm Phật (ĐTNP) và đạo tràng tu Thiền tiêu biểu hơn cả về số lượng, quy mô và phần lớn các đạo tràng này được thành lập trong các ngôi chùa. Nhìn chung, hình thức và nội dung sinh hoạt Phật giáo hiện nay trên địa bàn Hà Nội là minh chứng cho tính lịch sử và sự uyển chuyển của Phật giáo Việt Nam trong bối cảnh mới. Đó không chỉ là khả năng đáp ứng nhu cầu của tín đồ Phật giáo nói chung, tín đồ Phật giáo theo PTTĐ nói riêng về một đời sống thanh thản, an lạc mà còn đáp ứng nhu cầu của họ sau khi chết được về một thế giới tốt lành. Đến nay, PTTĐ ở Việt Nam đã nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài Giáo hội Phật giáo Việt Nam (GHPGVN). Các công trình này được các nhà nghiên cứu tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau như Sử học tôn giáo, Văn hóa học tôn giáo, Triết học tôn giáo, Xã hội học tôn giáo, Phật học, Kết quả nghiên cứu từ những công trình này đã đem lại một bức tranh chung về PTTĐ trên các phương diện như: lịch sử hình thành và phát triển; giáo lý, tôn chỉ và phương pháp tu tập; sự ảnh hưởng qua lại giữa PTTĐ với Thiền tông và Mật tông; ảnh hưởng của PTTĐ đối với đời sống tín đồ Phật giáo, đời sống tinh thần của người dân,... Song, đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu và hệ thống về PTTĐ qua niềm tin và thực hành của cá nhân, nhóm/cộng đồng tín đồ Phật giáo đang sinh hoạt tu tập trong ĐTNP ở các ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội; cũng như chỉ ra đặc điểm, vai trò và xu hướng của PTTĐ qua nghiên cứu, khảo sát niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo trong ĐTNP ở các ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội đương đại. Trong bối cảnh đó, một nghiên cứu tiếp cận Tôn giáo học, Sử học tôn giáo và Xã hội học tôn giáo về PTTĐ là cần thiết. Vì vậy, tôi lựa chọn đề tài “Pháp tu Tịnh Độ qua niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo ở một số ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội hiện nay” làm luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn giáo học tại Học viện Khoa học xã hội. 3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án góp phần làm rõ thực trạng, đặc điểm, vai trò và xu hướng của PTTĐ qua khảo sát niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo trong một số ngôi chùa ở Hà Nội hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Trình bày khái quát một số vấn đề chung về PTTĐ trong lịch sử; - Đi sâu phân tích thực trạng PTTĐ qua khảo sát niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo trong ĐTNP ở một số ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội hiện nay; - Làm rõ đặc điểm, vai trò và xu hướng của PTTĐ ở Hà Nội hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Pháp tu Tịnh Độ thông qua nghiên cứu niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo đang sinh hoạt, tu tập tại đạo tràng Niệm Phật trên địa bàn Hà Nội hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian nghiên cứu: địa bàn thành phố Hà Nội; - Phạm vi thời gian nghiên cứu: Từ năm 2008 đến nay. Sở dĩ Nghiên cứu sinh lựa chọn mốc năm 2008 vì đây là thời điểm tỉnh Hà Tây sáp nhập vào thành phố Hà Nội. Do đó, về địa giới hành chính được mở rộng, quy mô dân số gia tăng, quá trình hiện đại hóa, đô thị hóa ngày càng phát triển, Trên phương diện tôn giáo, số lượng tín đồ và cơ sở thờ tự Phật giáo không chỉ là con số cộng gộp mà còn là vấn đề xây dựng, tu bổ liên tục các cơ sở thờ tự nhằm đáp ứng số lượng tín đồ ngày càng đông. Bên cạnh đó, sau khi Hà Tây sáp nhập vào Hà Nội, hình thức và nội dung sinh hoạt tôn giáo, nhất là Phật giáo ngày càng đa dạng, phong phú hơn; - Phạm vi nội dung nghiên cứu: Khảo sát niềm tin và thực hành PTTĐ của tín đồ Phật giáo đang sinh hoạt tu tập trong ĐTNP tại một số ngôi chùa trên địa bàn Hà Nội. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cách tiếp cận Luận án tiếp cận liên ngành Tôn giáo học, Sử học tôn giáo và Xã hội học tôn giáo nhằm nghiên cứu PTTĐ qua niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo trong 4 lịch sử và hiện tại; đồng thời làm rõ đặc điểm, vai trò và xu hướng của PTTĐ trong bối cảnh Hà Nội hiện nay, cụ thể: - Tiếp cận Sử học tôn giáo được sử dụng để nghiên cứu lịch sử hình thành, xu hướng vận động của PTTĐ trong lịch sử và hiện tại. Cách tiếp cận này chú trọng hệ thống hóa tư tưởng, giáo lý, nghi lễ, phương pháp thực hành, quá trình hình thành ĐTNP, phương thức sinh hoạt tu tập của tín đồ Phật giáo theo PTTĐ ở những bối cảnh lịch sử, khu vực khác nhau. - Tiếp cận Tôn giáo học và Xã hội học tôn giáo được sử dụng để tập trung nghiên cứu niềm tin và thực hành của tín đồ Phật giáo theo PTTĐ tại ĐTNP ở một số ngôi chùa ở Hà Nội trong lịch sử và hiện nay. Thông qua nghiên cứu niềm tin và thực hành của cá nhân, nhóm/cộng đồng tín đồ Phật giáo theo pháp tu này tìm ra những đặc điểm, vai trò và xu hướng của PTTĐ trong bối cảnh Hà Nội đương đại. Như vậy, với cách tiếp cận liên ngành, luận án hướng tới: 1. Hệ thống hóa tư tưởng, giáo lý, phương pháp thực hành PTTĐ; quá trình hình thành, phát triển của PTTĐ và quá trình du nhập PTTĐ vào Thăng Long - Hà Nội; khái quát lịch sử hình thành ĐTNP. Những vấn đề này được triển khai ở chương 2 luận án. 2. Thông qua khảo sát niềm tin, thực hành của tín đồ Phật giáo trong các ĐTNP nhằm làm rõ diện mạo PTTĐ trên địa bàn Hà Nội hiện nay. Kết quả điền dã, khảo sát, nghiên cứu được trình bày tại chương 3 của luận án. 3. Từ kết quả khảo sát nêu trên, nghiên cứu sinh tập trung phân tích nhằm làm rõ đặc điểm và vai trò của PTTĐ; đồng thời chỉ ra xu hướng của PTTĐ trong bối cảnh Hà Nội đương đại. Các đặc điểm, vai t