Luận án Phát triển các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN MẠNH HÙNG PHÁT TRIỂN CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2022 BỘ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN MẠNH HÙNG PHÁT TRIỂN CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG MÃ SỐ: 9.34.02.01 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. HÀ QUANG ĐÀO 2. TS. NGUYỄN THẾ BÍNH TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tên tôi là: Nguyễn Mạnh Hùng. Sinh ngày: 28/12/1988 tại: Hà Nội Là nghiên cứu sinh khóa XXI của Trường Đại học Ngân hàng TP. HCM. Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 9.34.02.01 Đề tài nghiên cứu: Phát triển các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam. Tôi xin cam đoan: 1. Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Hà Quang Đào và TS. Nguyễn Thế Bính; 2. Nghiên cứu này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được công bố trước đây; 3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu đảm bảo tính chính xác, trung thực và khách quan, theo đúng quy định hiện hành. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về những cam đoan trên. TP. HCM ngày tháng năm 2022 NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Mạnh Hùng ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn đến Ban Giám hiệu cùng toàn thể quý Thầy, Cô, đội ngũ giảng viên, viên chức, người lao động, Viện Nghiên cứu Khoa học và Công nghệ Ngân hàng, Khoa Sau đại học, các phòng ban chức năng Trường Đại học Ngân hàng Thành phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và bảo vệ luận án theo quy định. Tôi xin cảm ơn PGS. TS. Hà Quang Đào và TS. Nguyễn Thế Bính đã quan tâm động viên, hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Đồng thời bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến các tổ chức và nhà khoa học đã có ý kiến nhận xét, góp ý bản tóm tắt luận án; gia đình và bạn bè trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. Xin gửi lời cảm ơn đến tất cả mọi người. NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Mạnh Hùng iii TÓM TẮT LUẬN ÁN Luận án có mục tiêu tổng quát là đề xuất các giải pháp và hàm ý chính sách phù hợp nhằm phát triển các TCTCVM tại Việt Nam trong tương lai. Để đạt được mục tiêu, luận án đã hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về tài chính vi mô, tổ chức tài chính vi mô, phát triển tổ chức tài chính vi mô và các lý thuyết liên quan. Từ đó, luận án phân tích thực trạng phát triển các TCTCVM tại Việt Nam. Bên cạnh đó, trong hoạt động của các tổ chức tài chính vi mô thì sự bền vững là nền tảng của sự phát triển (Schreiner 2002; CGAP 2003), do đó luận án phân tích và đo lường các yếu tố tác động đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô. Luận án thu thập số liệu của 27 các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam giai đoạn 2008 - 2019, trong đó có 4 tổ chức chính thức và 23 tổ chức bán chính thức. Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính như so sánh, phân tích thống kê mô tả bên cạnh phương pháp nghiên cứu định lượng. Luận án sử dụng nhiều phương pháp ước lượng khác nhau đối với dữ liệu bảng và các biến tương tác để đánh giá sự khác nhau về mức độ tác động giữa hai nhóm tổ chức tài chính vi mô chính thức và bán chính thức. Kết quả nghiên cứu cho thấy hầu hết các chỉ số tài chính của các tổ chức tài chính vi mô nhìn chung đều đạt triển vọng, trong đó các tổ chức chính thức có các chỉ số tốt hơn các tổ chức bán chính thức. Khi đánh giá các yếu tố tác động đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô trong giai đoạn 2008 - 2019, nghiên cứu chỉ ra biến tuổi không tác động và 8 biến có tác động với các mức độ khác nhau đến các tổ chức. Trong đó quy mô và tỷ suất lợi tức trên danh mục cho vay tác động cùng chiều đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô. Ngoài ra các biến còn lại gồm: Tỷ lệ nợ/VCSH, kích cỡ khoản vay trung bình, tỷ lệ nợ quá hạn, tỷ lệ chi phí hoạt động, chi phí trung bình trên một khách hàng vay và hiệu suất nhân viên tác động ngược chiều đến sự bền vững của các TCTCVM. Đề tài có tính mới là đánh giá sự tác động khác biệt của từng yếu tố đến sự bền vững của hai nhóm tổ chức tài chính vi mô chính thức và bán chính thức. Trong đó biến LNTA, CPB, OER, PAR30, ALS có tác động mạnh đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô nhóm bán chính thức hơn so với nhóm chính thức. Tuy nhiên tổ chức tài chính vi mô chính thức chịu tác động ngược iv chiều bởi PPR là lớn hơn so với các tổ chức tài chính vi mô bán chính thức. Các biến còn lại là DER, PY có tác động như nhau đối với hai nhóm tổ chức. Trên cơ sở đó luận án cũng đề xuất các giải pháp nhằm phát triển hoạt động các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam như tập trung vào việc tăng quy mô và vốn chủ sở hữu; xây dựng chính sách về lãi và phí; các biện pháp phòng ngừa rủi ro tín dụng; nâng cao năng lực cán bộ, nhân viên; ứng dụng công nghệ thông tin trong quá trình hoạt động; thâm nhập trong công cuộc xóa đói giảm nghèo bên cạnh việc xây dựng tư duy thương mại; thúc đẩy quá trình chính thức hóa của các tổ chức tài chính vi mô bán chính thức và phát triển các sản phẩm dịch vụ. v ABSTRACT The general objective of the thesis has been that proposing appropriate solutions and policy implications would be implied the development of microfinance institutions (MFIs) in Vietnam in the future. To achieve that goal, the thesis priorly systematized the theoretical basis of microfinance, MFIs, development of MFIs and related theories. Since then, the thesis analyzed the current situation of development of MFIs in Vietnam. Besides sustainability is the foundation of development in the operation of MFIs (Schreiner 2002; CGAP 2003). So the thesis has analyzed and measured factors which have affected on sustainability of MFIs. The thesis has collected data of 27 microfinance institutions in Vietnam in the period 2008 - 2019, including 4 formal organizations and 23 semi-formal organizations. The thesis has used qualitative research methods such as comparison, descriptive statistical analysis, in addition to quantitative research methods. The thesis has used many different estimation methods for panel data and interactive variables to evaluate the difference in the level of impact between two groups which include formal and semi-formal microfinance institutions. Research results have showed that most of the financial indicators of MFIs have been generally favorable, in which formal institutions have had better indicators than semi-formal institutions. When assessing the factors affecting the sustainability of MFIs in the period 2008 - 2019, the study has showed that the age variable has had no impact and 8 variables have had different levels of impact on the financial institutions. organization. In which, the size and rate of return on the loan portfolio have a positive impact on the sustainability of microfinance institutions. In addition, the remaining variables include: Debt/equity ratio, average loan size, delinquency ratio, operating expense ratio, average cost per borrower, and staff performance negatively affect the sustainability of microfinance institutions. The new point could be known that the thesis has evaluated the different impacts of each factor on the sustainability of two groups which include formal and semi-formal MFIs. In which LNTA, CPB, OER, PAR30, ALS variables have had stronger impacts on the sustainability of semi-formal MFIs than formal MFIs. However, formal MFIs have been more negatively affected vi by PPR than semi-formal MFIs. The remaining variables have been DER, PY which have been the same effect on the two groups of organizations. On that basis, the thesis has also proposed solutions to develop the operation of MFIs in Vietnam such as focusing on increasing the size and equity; formulating policies on interest and fees; improving risk management capacity; improving the quality of staff; applying technology to reduce costs; penetrating deeply in poverty reduction and maintain a commercial mindset; promoting the formalization of semi-formal MFIs and development products and services. vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Ký hiệu Tiếng Việt Tiếng Anh 1 ADB Ngân hàng phát triển Châu Á Asian Development Bank 2 BTC Bộ Tài chính 3 CEP Tổ chức TCVM TNHH MTV cho người lao động nghèo tự tạo việc làm làm 4 FEM Mô hình tác động cố định Fixed effects model 5 FSS Bền vững về tài chính Financial Self-Sustainablity 6 ISS Bền vững về thể chế Institutional Self- Sustainablity 7 MFI Tổ chức tài chính vi mô Microfinance Institution 8 NGO Tổ chức phi chính phủ Non government organization 9 NHCSXH Ngân hàng chính sách xã hội 10 NHNN Ngân hàng Nhà nước 11 NHTM Ngân hàng thương mại 12 OSS Bền vững về hoạt động Operational Self-Sustainablity 13 PAR Tỷ lệ nợ quá hạn Portfolio at Risk 14 REM Mô hình tác động ngẫu nhiên Random effects model 15 ROA Tỷ suất lợi nhuận trên tổng tài sản Return on asset 16 ROE Tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu Return on equity 17 SGMM Phương pháp mô men tổng quát hệ thống System Generalized method of moments 19 TCTCVM Tổ chức tài chính vi mô MFIs - microfinance institutions 20 TCTD Tổ chức tín dụng viii STT Ký hiệu Tiếng Việt Tiếng Anh 21 TCVM Tài chính vi mô 22 TNHH Trách nhiệm hữu hạn 24 TYM Tổ chức TCVM TNHH Tình thương 25 VCSH Vốn chủ sở hữu 26 WB Ngân hàng Thế giới World Bank ix MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. ii TÓM TẮT LUẬN ÁN ............................................................................................... iii ABSTRACT ............................................................................................................... v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ..................................................................................... xiv DANH MỤC ĐỒ THỊ .............................................................................................. xv DANH MỤC BIỂU ĐỒ .......................................................................................... xvi CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU .............................................................. 1 1.1. Đặt vấn đề nghiên cứu ......................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................ 3 1.3. Câu hỏi nghiên cứu .............................................................................................. 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 4 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 4 1.5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 4 1.6. Những kết quả và đóng góp mới của luận án ...................................................... 5 1.7. Kết cấu luận án .................................................................................................... 6 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT ........................................................................... 8 VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN .................................................................... 8 2.1. Tổng quan về tài chính vi mô .............................................................................. 8 2.1.1. Lịch sử hình thành tài chính vi mô ................................................................... 8 2.1.2. Khái niệm tài chính vi mô ................................................................................ 9 2.2. Tổng quan về tổ chức tài chính vi mô ................................................................. 9 2.2.1. Khái niệm về tổ chức tài chính vi mô ............................................................... 9 2.2.2. Đặc điểm của các tổ chức tài chính vi mô ...................................................... 10 2.2.3. Phân loại nhóm các tổ chức tài chính vi mô ................................................... 11 2.2.4. Hoạt động của tổ chức tài chính vi mô ........................................................... 12 2.2.4.1. Hoạt động cấp tín dụng ................................................................................ 12 x 2.2.4.2. Hoạt động huy động vốn ............................................................................. 14 2.2.4.3. Hoạt động cung ứng sản phẩm bảo hiểm vi mô .......................................... 15 2.2.4.4. Hoạt động cung ứng dịch vụ thanh toán ...................................................... 16 2.2.4.5. Hoạt động phi tài chính ............................................................................... 16 2.3. Tổng quan về phát triển tổ chức tài chính vi mô ............................................... 16 2.3.1. Khái niệm về phát triển tổ chức tài chính vi mô ............................................ 16 2.3.2. Tiêu chí đánh giá phát triển tổ chức tài chính vi mô ...................................... 18 2.3.2.1. Sự phát triển về mức độ tiếp cận ................................................................. 18 2.3.2.2. Sự phát triển về mức độ bền vững ............................................................... 20 2.4. Các lý thuyết về phát triển tổ chức tài chính vi mô ........................................... 22 2.4.1. Trường phái truyền thống ............................................................................... 22 2.4.2.Trường phái áp chế tài chính ........................................................................... 23 2.4.3.Trường phái định chế mới ............................................................................... 24 2.4.4. Lý thuyết thể chế ............................................................................................ 24 2.5. Các nghiên cứu liên quan .................................................................................. 26 2.5.1. Các nghiên cứu về hoạt động tài chính vi mô và phát triển hoạt động tài chính vi mô ............................................................................................................................. 26 2.5.2. Các nghiên cứu trước về các yếu tố tác động đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô ............................................................................................................... 30 2.6. Các yếu tố tác động đến sự bền vững của các tổ chức tài chính vi mô ............. 38 2.6.1. Tác động của tuổi của tổ chức tài chính vi mô ............................................... 38 2.6.2. Tác động của kích cỡ của tổ chức TCVM ...................................................... 39 2.6.3. Tác động của tỷ lệ nợ trên vốn chủ sở hữu ..................................................... 39 2.6.4. Tác động của kích cỡ khoản vay được giải ngân trung bình .......................... 40 2.6.5. Tác động của tỷ lệ nợ quá hạn trên 30 ngày ................................................... 41 2.6.6. Tác động của tỷ lệ chi phí hoạt động .............................................................. 41 2.6.7. Tác động của chi phí trên mỗi người vay ....................................................... 42 2.6.8. Tác động của số lượng người vay trên mỗi nhân viên ................................... 42 2.6.9. Tác động của lợi tức trên danh mục cho vay .................................................. 43 2.7. Khoàng trống nghiên cứu .................................................................................. 44 xi Tóm tắt chương 2 ...................................................................................................... 45 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................................................... 47 Giới thiệu chương ..................................................................................................... 47 3.1. Mô hình nghiên cứu ........................................................................................... 47 3.1.1. Tổng quan mô hình nghiên cứu đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến sự bền vững của các TCTCVM ..................................................................................................... 47 3.1.2. Mô hình nghiên cứu ........................................................................................ 50 3.2. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................ 52 3.3. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................................ 53 3.3.1. Cỡ mẫu ............................................................................................................ 53 3.3.2. Phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu ........................................................... 53 3.4. Phương pháp ước lượng mô hình ...................................................................... 54 3.4.1. Phương pháp thống kê, mô tả ......................................................................... 54 3.4.2. Phương pháp ước lượng với mô hình tác động cố định (FEM-Fixed Effects Model) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM-Random Effects Model) ............... 54 3.4.3. Phương pháp ước lượng GMM hệ thống ....................................................... 56 Tóm tắt chương 3 ...................................................................................................... 57 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM ................................... 58 Giới thiệu chương ..................................................................................................... 58 4.1. Thực trạng phát triển của các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam ................. 58 4.1.1. Khái quát về sự hình thành và phát triển của tài chính vi mô tại Việt Nam .. 58 4.1.2. Các quy định liên quan về tài chính vi mô ..................................................... 59 4.1.2.1. Các quy định về tài chính vi mô .................................................................. 59 4.1.2.2. Đánh giá tổng quan về quy định về tài chính vi mô .................................... 61 4.1.3. Tổng quan về các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam ................................ 62 4.1.3.1. Khu vực chính thức ..................................................................................... 62 4.1.3.2. Khu vực bán chính thức ............................................................................... 64 4.1.3.3. Khu vực phi chính thức ............................................................................... 64 4.1.4. Phân tích tình hình tài chính của các TCTCVM ............................................ 65 4.1.4.1. Tổng tài sản của các TCTCVM ................................................................... 65 xii 4.1.4.2. Chỉ tiêu về tỷ suất sinh lời ........................................................................... 66 4.1.4.3.Tỷ lệ nợ quá hạn PAR30 .............................................................................. 68 4.1.5. Phân tích mức độ tiếp cận............................................................................... 69 4.1.5.1. Độ rộng tiếp cận ................................