Luận án Phát triển kỹ năng tự học cho học sinh các trường dự bị đại học dân tộc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN LÊ TRỌNG TUẤN PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH CÁC TRƢỜNG DỰ BỊ ĐẠI HỌC DÂN TỘC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN LÊ TRỌNG TUẤN PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH CÁC TRƢỜNG DỰ BỊ ĐẠI HỌC DÂN TỘC Chuyên ngành: Lí luận và Lịch sử giáo dục Mã số: 62 14 01 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. PHẠM HỒNG QUANG THÁI NGUYÊN - 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2016 Tác giả luận án Lê Trọng Tuấn ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng sau Đại học, Giảng viên, Ban Chủ nhiệm Khoa Tâm lý Giáo dục Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc Trung ƣơng, lãnh đạo Trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc Trung ƣơng Nha Trang, Trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc Sầm Sơn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Phạm Hồng Quang đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến gia đình, ngƣời thân, các bạn đồng nghiệp, những ngƣời luôn động viên, khuyến khích và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có thể hoàn thành công việc nghiên cứu của mình. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2016 Tác giả luận án Lê Trọng Tuấn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, HÌNH ....................................................................... ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 2 3. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................. 3 6. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................... 3 7. Những đóng góp mới của luận án ........................................................................... 5 8. Những luận điểm bảo vệ ......................................................................................... 6 9. Cấu trúc của luận án ................................................................................................ 6 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH CÁC TRƢỜNG DỰ BỊ ĐẠI HỌC DÂN TỘC ............... 7 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu .............................................................................. 7 1.1.1. Các nghiên cứu ở nƣớc ngoài ............................................................................ 7 1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................................ 11 1.2. Những khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài .................................................... 16 1.2.1. Tự học ............................................................................................................. 16 1.2.2. Kỹ năng tự học ................................................................................................ 18 1.2.3. Phát triển kỹ năng tự học ................................................................................ 20 1.3. Lý luận về kỹ năng tự học và phát triển kỹ năng tự học .................................... 21 1.3.1. Vai trò kỹ năng tự học ..................................................................................... 21 1.3.2. Hệ thống kỹ năng tự học ................................................................................. 23 1.3.3. Các giai đoạn hình thành và phát triển kỹ năng tự học của HS ...................... 26 1.3.4. Các mức độ phát triển kỹ năng tự học của HS ................................................ 27 iv 1.4. Phát triển kỹ năng tự học cho HS các trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc ............... 28 1.4.1. Đặc điểm nhà trƣờng và học sinh các trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc ............ 28 1.4.2. Nội dung phát triển KNTH và các KNTH cần thiết cho HS DBĐHDT ......... 31 1.4.3. Phát triển kỹ năng tự học cho HS các trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc theo các tiếp cận giáo dục hiện đại ........................................................................... 33 1.4.4. Các con đƣờng và hình thức phát triển kỹ năng tự học cho HS các trƣờng Dự bị Đại học Dân tộc ........................................................................................ 37 1.4.5. Các yếu tố ảnh hƣởng tới sự phát triển kỹ năng tự học cho HS các trƣờng DBĐHDT .............................................................................................. 40 Kết luận chƣơng 1 ..................................................................................................... 45 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH CÁC TRƢỜNG DỰ BỊ ĐẠI HỌC DÂN TỘC ....................... 46 2.1. Một số vấn đề chung về khảo sát thực trạng ...................................................... 46 2.1.1. Mục đích khảo sát ........................................................................................... 46 2.1.2. Nội dung khảo sát ............................................................................................ 46 2.1.3. Đối tƣợng khảo sát .......................................................................................... 46 2.1.4. Phƣơng pháp khảo sát ..................................................................................... 46 2.2. Kết quả khảo sát ................................................................................................. 47 2.2.1. Khảo sát năng lực trí tuệ của HS trƣờng DBĐHDT ....................................... 47 2.2.2. Thực trạng tự học của HS các trƣờng DBĐHDT ............................................ 48 2.2.3. Thực trạng phát triển KNTH cho HS các trƣờng DBĐH DT ......................... 53 2.2.4. Thực trạng các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển KNTH cho HS các trƣờng DBĐHDT .............................................................................................. 72 Kết luận chƣơng 2 ..................................................................................................... 74 Chƣơng 3. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH CÁC TRƢỜNG DỰ BỊ ĐẠI HỌC DÂN TỘC ............................................................. 75 3.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp ...................................................................... 75 3.1.1. Đảm bảo mục tiêu giáo dục ............................................................................. 75 3.1.2. Đảm bảo phát huy tính chủ động, tích cực sáng tạo của ngƣời học ............... 75 3.1.3. Đảm bảo tính đồng bộ hệ thống ...................................................................... 75 3.1.4. Đảm bảo tính thực tiễn, khả thi và hiệu quả ................................................... 75 v 3.2. Các biện pháp phát triển KNTH cho HS các trƣờng DBĐHDT ........................ 76 3.2.1. Nhóm biện pháp phát triển kỹ năng tự học thông qua dạy học ...................... 76 3.2.2. Nhóm biện pháp phát triển kỹ năng tự học thông qua tổ chức giờ tự học ...... 90 3.2.3. Nhóm biện pháp phát triển KNTH thông qua hoạt động trải nghiệm của HS .............................................................................................................. 98 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp ...................................................................... 107 Kết luận chƣơng 3 ................................................................................................... 109 Chƣơng 4. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................................ 110 4.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................................... 110 4.2. Nguyên tắc thực nghiệm sƣ phạm .................................................................... 110 4.3. Đối tƣợng, thời gian, địa điểm tiến hành thực nghiệm .................................... 110 4.3.1. Thời gian, địa điểm thực nghiệm .................................................................. 110 4.3.2. Đối tƣợng thực nghiệm ................................................................................. 110 4.4. Nội dung thực nghiệm ...................................................................................... 111 4.5. Tổ chức thực nghiệm ........................................................................................ 111 4.6. Tiến trình thực nghiệm ..................................................................................... 112 4.6.1. Giai đoạn chuẩn bị ........................................................................................ 112 4.6.2. Giai đoạn triển khai và xử lý kết quả thực nghiệm ....................................... 113 4.6.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...................................................................... 113 4.7. Kết quả và đánh giá .......................................................................................... 115 4.7.1. Phân tích kết quả định lƣợng ......................................................................... 115 4.7.2. Phân tích kết quả định tính ............................................................................ 132 4.7.3. Đánh giá KN khai thác tài liệu từ Website hỗ trợ tự học dành cho HS. ....... 136 Kết luận chƣơng 4 ................................................................................................... 139 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 140 1. Kết luận ............................................................................................................... 140 2. Khuyến nghị ........................................................................................................ 141 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 144 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 151 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ CNTT&TT Công nghệ thông tin và truyền thông CNH-HĐH Công nghiệp hóa - hiện đại hóa DBĐHDT Dự bị đại học dân tộc GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GQVĐ Giải quyết vấn đề GV Giáo viên HS Học sinh KN Kỹ năng KNTH Kỹ năng tự học KNHT Kỹ năng học tập KT-XH Kinh tế - xã hội NLTH Năng lực tự học PPDH Phƣơng pháp dạy học PHVĐ Phát hiện vấn đề TH Tự học THPT Trung học phổ thông vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Nhận thức của HS về vai trò của tự học .............................................. 49 Bảng 2.2. Mục đích tự học của HS các trƣờng DBĐH DT ................................. 50 Bảng 2.3. Tự đánh giá của HS về mức độ thực hiện phƣơng pháp tự học .......... 51 Bảng 2.4. Mức độ rèn luyện, phát triển KNTH của giáo viên và giáo viên đánh giá mức độ đáp ứng của các KNTH của học sinh ...................... 53 Bảng 2.5. Mức độ thực hiện các phƣơng pháp dạy học tích cực để phát triển KNTH cho học sinh .................................................................... 54 Bảng 2.6. Thực trạng việc sử dụng các hình thức phát triển KNTH cho HS ...... 55 Bảng 2.7. Kết quả điều tra HS tự đánh giá kỹ năng lập Kế hoạch tự học ........... 58 Bảng 2.8. Học sinh tự đánh giá kỹ năng khai thác các tài liệu học tập ............... 60 Bảng 2.9. Kết quả điều tra học sinh tự đánh giá kỹ năng học tập trên lớp .......... 62 Bảng 2.10. Học sinh tự đánh giá kỹ năng làm việc nhóm ..................................... 63 Bảng 2.11. Kết quả điều tra học sinh tự đánh giá kỹ năng giải quyết vấn đề ....... 65 Bảng 2.12. Kết quả kỹ năng tự kiểm tra kết quả tự học của học sinh ................... 67 Bảng 2.13. Giáo viên đánh giá mức độ đáp ứng của các KNTH của học sinh ..... 69 Bảng 2.14. Khó khăn của HS trong việc rèn luyện và phát triển KNTH .............. 70 Bảng 2.15. Khó khăn của giáo viên trong việc phát triển KNTH cho học sinh .... 71 Bảng 2.16. Thực trạng các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển KNTH cho HS ........ 73 Bảng 4.1. Các tiêu chí đánh giá KN làm việc nhóm và KN giải quyết vấn đề của HS trong thực nghiệm ............................................................ 114 Bảng 4.2. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN làm việc nhóm (cá nhân tự đánh giá) ............................................................................................ 117 Bảng 4.3. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN làm việc nhóm (nhóm đánh giá cá nhân) ....................................................................................... 118 Bảng 4.4. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN Giải quyết vấn đề..................... 120 Bảng 4.5. Tổng hợp phân phối tần suất điểm môn Toán qua ba lần KT ở nhóm ĐC và TN ................................................................................ 122 Bảng 4.6. Tần suất hội tụ tiến (f)- số HS đạt điểm Xi (%) trở lên ở 3 lần KT môn Toán ........................................................................................... 123 viii Bảng 4.7. Tổng hợp các tham số đặc trƣng qua 3 lần KT môn Toán ................ 125 Bảng 4.8. Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các bài KT của nhóm ĐC và TN ................................................................... 126 Bảng 4.9. Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các lần KT môn Toán của cùng nhóm ĐC/TN .............................................. 126 Bảng 4.10. Tổng hợp phân phối tần suất điểm môn Văn qua ba lần KT ở nhóm ĐC và TN ................................................................................ 127 Bảng 4.11. Tần suất hội tụ tiến (f)- số HS đạt điểm Xi (%) trở lên ở 3 lần KT môn Văn ............................................................................................ 129 Bảng 4.12. Tổng hợp các tham số đặc trƣng qua 3 lần KT môn Văn ................. 130 Bảng 4.13. Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các bài KT môn Văn của nhóm ĐC và TN ................................................... 131 Bảng 4.14. Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các lần KT môn Văn của cùng nhóm ĐC/TN ............................................... 132 ix DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, HÌNH Biểu đồ: Biểu đồ 2.1. Nhận thức của GV về tầm quan trọng của việc TH đối với HS ....... 48 Biểu đồ 2.2. Nhận thức của HS về vai trò và tác dụng của tự học ........................ 50 Biểu đồ 2.3. Đánh giá của HS về mức độ thực hiện các PP tự học ....................... 52 Biểu đồ 2.4. Mức độ rèn luyện và phát triển các KNTH của GV ......................... 53 Biểu đồ 2.5. Các hình thức giáo viên phát triển KNTH cho học sinh ................... 56 Biều đồ 2.6. KN Lập kế hoạch tự học của HS ....................................................... 59 Biểu đồ 2.7. Kỹ năng khai thác các tài liệu học tập .............................................. 61 Biểu đồ 2.8. Kỹ năng làm việc nhóm của học sinh ............................................... 64 Biểu đồ 2.9. Kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh............................................ 66 Biểu đồ 2.10. Kỹ năng tự kiểm tra, đánh giá kết quả tự học của học sinh .............. 67 Biểu đồ 2.11. Tự đánh giá của học sinh và đánh giá của giáo viên về mức độ đạt đƣợc các KNTH của học sinh ..................................................... 68 Biểu đồ 2.12. Những khó khăn của HS trong việc rèn luyện và PT KNTH ........... 70 Biểu đồ 2.13. Khó khăn của giáo viên trong phát triển KNTH cho học sinh.......... 71 Biểu đồ 4.1. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN làm việc nhóm (cá nhân tự đánh giá) .......................................................................................... 117 Biểu đồ 4.2. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN làm việc nhóm (nhóm đánh giá cá nhân) ..................................................................................... 119 Biểu đồ 4.3. Tổng hợp mức độ đạt đƣợc của KN Giải quyết vấn đề .................. 121 Biểu đồ 4.4. Phân phối tần suất kết quả lĩnh hội kiến thức môn Toán qua ba lần KT .............................................................................................. 122 Biểu đồ 4.5. Tần suất hội tụ tiến (f)- số HS đạt điểm Xi (%) trở lên qua 3 lần KT Môn Toán .................................................................................. 124 Biểu đồ 4.6. Phân phối tần suất kết quả lĩnh hội kiến thức môn Văn qua ba lần KT .............................................................................................. 128 Biểu đồ 4.7. Tần suất hội tụ tiến (f)- số HS đạt điểm Xi (%) trở lên qua 3 lần KT Môn Văn ................................................................................... 129 Hình: Hình 1.1. Sơ đồ quá trình học tập theo tƣ tƣởng lý thuyết kiến tạo .................. 36 Hình 1.2. Mô hình hóa các yếu tố ảnh hƣởng tới sự phát triển KNTH của HS ....... 44 Hình 3.1. Sơ đồ quy trình phát triển môn học ở các trƣờng DBĐH DT ........... 78 Hình 3.2. Mô hình hóa các biện pháp PTKNTH cho HS DBĐH DT ............. 108 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu CNH - HĐH đã chỉ ra phải: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp dạy và học theo hƣớng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của ngƣời học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học , tạo cơ sở để ngƣời học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng , chú ý các hoạt động xã hội , ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [14]. Luật Giáo dục nƣớc Cộng hòa XHCN Việt Nam năm 2005 (điều 5 khoản 2) cũng đã ghi: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học, bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [40]. Theo định hƣớng đổi mới giáo dục thì học sinh (HS) phải là trung tâm, ngoài kiến thức giáo viên truyền đạt trên lớp thì HS phải tự học, tự nghiên cứu thêm tài liệu. Để học tập đạt đƣợc hiệu quả cao thì HS phải biết cách tự học tức là phải có kỹ năng tự học. 1.2. Học tập là một quá trình năng động, mang tính xã hội mà tự bản thân ngƣời học phải