Luận án Phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở tỉnh Thái Bình

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH & CÔNG NGHỆ HÀ NỘI -----ooo----- TRẦN THỊ THANH BÌNH PHÁT TRIỂN LIÊN KẾT GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỘ NÔNG DÂN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH THÁI BÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội - 2023 2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH & CÔNG NGHỆ HÀ NỘI -----ooo----- TRẦN THỊ THANH BÌNH PHÁT TRIỂN LIÊN KẾT GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỘ NÔNG DÂN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH THÁI BÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 9.340.101 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Cúc 2. TS. Nguyễn Từ Hà Nội - 2023 1 LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng Luận án này do tôi tự thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Nguyễn Cúc và TS. Nguyễn Từ, không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Nghiên cứu sinh Trần Thị Thanh Bình 2 LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn và lời tri ân sâu sắc tới người hướng dẫn khoa học là PGS.TS. Nguyễn Cúc và TS. Nguyễn Từ đã luôn nhiệt tình, đồng hành, chỉ bảo và hướng dẫn tận tình cho tác giả ngay từ bước đầu định hướng Đề tài và cụ thể hóa hướng nghiên cứu đến những chia sẻ, góp ý những ý tưởng quý báu trong nghiên cứu để tác giả hoàn thành bản Luận án này. Tác giả xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến Quý Thầy giáo, Cô giáo Khoa Quản lý Kinh Doanh, cán bộ, nhân viên của Viện Đào Tạo Sau Đại học, Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội đã luôn ủng hộ và động viên kịp thời, giúp đỡ tận tình cho tác giả. Đồng thời luôn tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu tại Trường, Viện và Khoa thông qua những khóa học và trao đổi về phương pháp nghiên cứu, các buổi sinh hoạt bộ môn, hội thảo khoa học, những buổi chia sẻ kinh nghiệm nghiên cứu thực tiễn và những dịp sinh hoạt khoa học có liên quan khác. Tác giả cũng xin được bày tỏ lòng biết ơn đến các cá nhân, tập thể, các cơ quan, các cấp lãnh đạo, các doanh nghiệp và hộ nông dân đã luôn nhiệt tình cung cấp những thông tin trung thực, hữu ích, tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án này. Khi thực hiện Luận án, mặc dù đã có nhiều nỗ lực và cố gắng, song không thể tránh khỏi những thiếu sót và hạn chế nhất định. Tác giả hy vọng sẽ nhận được ý kiến đóng góp quý báu, khách quan của các Thầy giáo, Cô giáo, các anh, chị, em đồng nghiệp và các bạn đọc quan tâm nhằm nâng cao chất lượng của Luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! 3 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 10 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................................ 10 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 14 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 15 4. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................................... 15 5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................................... 15 6. Những đóng góp mới của Luận án ........................................................................................ 18 7. Kết cấu của Luận án ................................................................................................................. 19 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU, LÝ THUYẾT NỀN TẢNG VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU .......................................................................................................... 20 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án ............................... 20 1.1.1. Các nghiên cứu có liên quan về vấn đề liên kết kinh tế nói chung ........................ 20 1.1.2. Các nghiên cứu về phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ................................................................................................................ 23 1.1.3. Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng tới liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ...................................................................................... 29 1.2. Khoảng trống và vấn đề nghiên cứu của đề tài Luận án .................................................. 33 1.2.1. Khoảng trống nghiên cứu .................................................................................................. 33 1.2.2. Những vấn đề nghiên cứu của Luận án về đề tài nghiên cứu ............................... 34 1.3. Các lý thuyết cơ bản và mô hình nghiên cứu đề xuất ...................................................... 35 1.3.1. Các lý thuyết cơ bản về liên kết và phát triển liên kết trong sản xuất nông nghiệp .... 35 1.3.2. Tổng quan các lý thuyết nền tảng về ý định hành động ......................................... 40 1.3.3. Mô hình và giả thuyết nghiên cứu ......................................................................... 43 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ......................................................................................................... 50 CHƢƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ LIÊN KẾT VÀ PHÁT TRIỂN LIÊN KẾT GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỘ NÔNG DÂN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP .................... 51 2.1. Các vấn đề cơ bản về liên kết và phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ...................................................................................................... 51 2.1.1. Khái niệm doanh nghiệp và hộ nông dân .............................................................. 51 2.1.2. Khái niệm liên kết kinh tế và phát triển liên kết kinh tế ......................................... 52 2.1.3. Khái niệm liên kết và phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ................................................................................................................ 55 4 2.2. Phân loại, nguyên tắc của liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ...................................................................................................................... 63 2.2.1. Phân loại liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp .................................................................................................................................................. 63 2.2.2. Nguyên tắc cơ bản của liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp .............................................................................................................................. 67 2.3. Nội dung về phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ................................................................................................................................................ 68 2.3.1. Lĩnh vực liên kết .................................................................................................... 68 2.3.2. Hình thức liên kết .................................................................................................. 69 2.4. Các quy tắc ràng buộc trong liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp....................................................................................................................................... 72 2.5. Các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp .............................................................................................................. 75 2.5.1. Nhân tố khách quan .............................................................................................. 75 2.5.2. Nhân tố chủ quan ................................................................................................................ 78 2.6. Tiêu chí đánh giá phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp....................................................................................................................................... 80 2.6.1. Nhóm chỉ tiêu đánh giá sự gia tăng số lượng liên kết ............................................ 81 2.6.2. Nhóm chỉ tiêu phản ánh chất lượng liên kết.......................................................... 83 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ......................................................................................................... 85 CHƢƠNG 3. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN LIÊN KẾT GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỘ NÔNG DÂN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH THÁI BÌNH ........................ 86 3.1. Khái quát về nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình ............................................................... 86 3.1.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội ......................................................................... 86 3.1.2. Về phát triển nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình ......................................................... 92 3.2. Thực trạng phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình ....................................................................................................... 102 3.2.1. Thực trạng về liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp .................................................................................................................................... 102 3.2.2. Thực trạng phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình .............................................................................................. 106 3.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển (quyết định) liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp .............................................................................. 123 3.3. Đánh giá thực trạng phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình....................................................................................... 136 5 3.3.1. Những kết quả đạt được...................................................................................... 136 3.3.2. Những hạn chế ................................................................................................... 138 3.3.3. Nguyên nhân hạn chế ......................................................................................... 139 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ....................................................................................................... 141 CHƢƠNG 4. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN LIÊN KẾT GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỘ NÔNG DÂN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH THÁI BÌNH ............................. 142 4.1. Định hƣớng phát triển liên kết sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2020 - 2025 và tầm nhìn đến năm 2030 ........................................................................................ 142 4.1.1. Quan điểm và định hướng phát triển nông nghiệp của Tỉnh Thái Bình ............ 142 4.1.2. Định hướng phát triển liên kết sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình .............. 146 4.2. Giải pháp phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình ....................................................................................................... 148 4.2.1. Nhóm giải pháp chung về phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ................................................................................................... 148 4.2.2. Nhóm các giải pháp phát triển liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp ............................................................................................................................. 156 - Đối với doanh nghiệp ................................................................................................................ 156 - Đối với hộ nông dân .................................................................................................................. 163 4.3. Kiến nghị với Chính phủ ............................................................................................... 169 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ....................................................................................................... 171 KẾT LUẬN ............................................................................................................................. 172 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA NGHIÊN CỨU SINH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .......................................................................................................................... 173 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................................... 174 PHỤ LỤC ................................................................................................................................ 181 6 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT TỪ VIẾT TẮT TỪ VIẾT ĐẦY ĐỦ CĐL Cánh đồng lớn CNH Công nghiệp hóa CP Cổ phần DN Doanh nghiệp DV Dịch vụ ĐKTL Điều kiện thuận lợi ĐTH Đô thị hóa HĐKT Hợp đồng kinh tế HND Hộ nông dân HTX Hợp tác xã HVKS Hành vi kiểm soát KCN Khu công nghiệp KH&CN Khoa học và công nghệ LK Liên kết LKKT Liên kết kinh tế LKND - DN Liên Kết nông dân – doanh nghiệp NCS Nghiên cứu sinh ND Nông dân NL Năng lực NV Nguồn vốn PTNT Phát triển nông thôn QCCQ Quy chuẩn chủ quan QĐ Quyết định QK Quyết định liên kết SXKD Sản xuất kinh doanh SXNN Sản xuất nông nghiệp TDHV Thái độ hành vi THT Tổ hợp tác TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Ủy ban nhân dân 7 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH TỪ VIẾT ĐẦY ĐỦ TIẾNG ANH NGHĨA TIẾNG VIỆT EFA Exploratory Factor Analysis Nhân tố ảnh hƣởng GlobalGAP Global Good Agricultural Practice Thực hành nông nghiệp tốt toàn cầu GRDP Gross Regional Domestic Product Tổng sản phẩm trong nƣớc của địa phƣơng OCOP One Commune One Product Mỗi làng một sản phẩm VIF Variance Inflation Factor Đa cộng tuyến VietGAP Vietnamese Good Agricultural Practices Thực hành nông nghiệp tốt Việt Nam WTO World Trade Organization Tổ chức Thƣơng mại thế giới USDA United States Department of Agriculture Bộ nông nghiệp hoa kỳ - cơ quan chứng nhận hữu cơ ACO Australian Certified Organic Cơ quan chứng nhận của Úc về sản phẩm hữu cơ và năng lƣợng sinh học OFC Organic Food Chain Chứng nhận thực phẩm hữu cơ 8 DANH MỤC BẢNG Tên Bảng Trang Bảng 1.1. Tổng hợp các mô hình và nhân tố ảnh hưởng tới liên kết kinh tế giữa doanh nghiệp và hộ nông dân trong sản xuất nông nghiệp 31 Bảng 1.2. Tổng hợp các biến của mô hình nghiên cứu 49 Bảng 3.1. Diện tích trồng trọt của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 - 2022 93 Bảng 3.2. Số lượng gia súc, gia cầm ngành chăn nuôi của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 96 Bảng 3.3. Tỷ lệ diện tích đất liên kết sản xuất nông nghiệp Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 108 Bảng 3.4. Tỷ lệ các doanh nghiệp liên kết sản xuất nông nghiệp Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 109 Bảng 3.5. Kết quả điều tra về các yếu tố quyết định tới liên kết của doanh nghiệp 111 Bảng 3.6. Đặc điểm mẫu khảo sát chủ hộ nông dân đang tham gia liên kết 113 Bảng 3.7. Kết quả điều tra về thu nhập của hộ nông dân sau liên kết 115 Bảng 3.8. Kết quả điều tra về những khó khăn của hộ nông dân đang liên kết với doanh nghiệp 116 Bảng 3.9. Kết quả thống kê về lợi nhuận của doanh nghiệp đang liên kết 117 Bảng 3.10. Kết quả điều tra về những khó khăn của DN đang liên kết 117 Bảng 3.11. Kết quả điều tra về chính sách hỗ trợ của Nhà nước đối với hộ nông dân đang liên kết 120 Bảng 3.12. Kết quả điều tra về thủ tục để thực hiện liên kết của HND với DN 120 Bảng 3.13. Kết quả điều tra về cách tiếp cận liên kết của hộ ND với DN 121 Bảng 3.14. Kết quả điều tra về chính sách hỗ trợ, thu hút liên kết của Nhà nước đối với doanh nghiệp đang liên kết 122 Bảng 3.15. Kết quả điều tra về cách tiếp cận liên kết của DN đối với HND 122 Bảng 3.16. Thống kê mẫu nghiên cứu 127 Bảng 3.17. Kết quả kiểm định độ tin cậy thang đo với hệ số Cronbach’s Alpha 129 Bảng 3.18. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA) 131 Bảng 3.19. Ma trận tương quan Pearson 132 Bảng 3.20. Kết quả phân tích hồi quy 134 Bảng 3.21. Kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu 136 9 DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH Tên Biểu đồ, Hình Trang Hình 1.1. Mô hình lý thuyết hành động hợp lý (TRA) 41 Hình 1.2. Mô hình lý thuyết hành vi có kế hoạch (TPB) 42 Hình 1.3. Mô hình nghiên cứu nhân tố ảnh hưởng đến quyết định liên kết của hộ nông dân với doanh nghiệp trong sản xuất nông nghiệp ở Tỉnh Thái Bình 44 Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ diện tích đất trồng trọt của Tỉnh Thái Bình năm 2022 94 Biểu đồ 3.2. Giá trị sản xuất lĩnh vực trồng trọt của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 95 Biểu đồ 3.3. Giá trị sản xuất lĩnh vực chăn nuôi của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 98 Biểu đồ 3.4. Diện tích nuôi trồng thủy sản của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 100 Biểu đồ 3.5. Giá trị sản xuất lĩnh vực thủy sản của Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 101 Biểu đồ 3.6. Diện tích đất liên kết trồng trọt Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 106 Biểu đồ 3.7. Số lượng doanh nghiệp liên kết sản xuất nông nghiệp Tỉnh Thái Bình giai đoạn 2018 – 2022 110 10 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Liên kết là hoạt động cần thiết, tất yếu nhằm phát huy vai trò, đảm bảo khả năng phát triển và tính hiệu quả của các đơn vị sản xuất, quản lý trong nền kinh tế thị trƣờng. Quan hệ liên kết về bản chất là quan hệ phối hợp, hợp tác giữa các chủ thể (doanh nghiệp, cơ quan quản lý, ngành, địa phƣơng) nhằm thỏa mãn nhu cầu các bên liên kết. Quan hệ liên kết có thể đƣợc tổ chức với các cấp độ khác nhau, song phƣơng, đa phƣơng. Trong nền kinh tế hiện đại, với những áp lực thị trƣờng, đòi hỏi phải có những mối liên kết mới đƣợc hình thành theo yêu cầu khách quan và với vai trò của liên kết tạo môi trƣờng, điều kiện thuận lợi, hiệu quả trong hoạt động sản xuất, kinh doanh. Hiện nay, liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong phát triển nông nghiệp. Thực tế cho thấy, địa phƣơng nào, ngành nào tổ chức tốt quan hệ liên kết thì các doanh nghiệp, các ngành, địa phƣơng đó sẽ có cơ hội phát triển với tốc độ cao, bền vững. Có thể thấy một số mô hình liên kết đã đem đến sự thành công trong sản xuất nông nghiệp nhƣ: Hiệp hội mía đƣờng Lam Sơn, mô hình tiêu thụ nông sản hàng hóa qua hợp đồng ở Tỉnh An Giang, Tổng công ty sữa VinamilkTuy vậy, tình hình liên kết vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế: Thứ nhất, số lƣợng liên kết giữa doanh nghiệp với hộ nông dân còn chƣa nhiều, chƣa đƣợc nhân rộng, còn khiêm tốn so với tiềm năng phát triển của đất nƣớc; Thứ hai, quy mô liên kết còn nhỏ, chủ yếu doanh nghiệp và hộ nông dân vẫn liên kết ở quy mô nhỏ lẻ, manh mún, tự phát, thể hiện ở cả diện tích liên kết cũng nhƣ số lƣợng hộ nông dân và số doanh nghiệp tham gia liên kết; Thứ ba, doanh nghiệp và hộ nông dân còn bị động trong việc lựa chọn mặt hàng để sản xuất và cách thức sản xuất trong hoạt động liên kết. Đồng thời doanh nghiệp gặp nhiều khó khăn, mất nhiều thời gian, chi phí cho việc tìm kiếm nguồn cung đầu vào nhƣ đất đai, giống, hạ tầng giao thông, tìm kiếm nguồn chế biến, bảo quản, tìm kiếm thị trƣờng phù hợp với nhu cầu và mục đích của liên