Luận án Phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh Lớp 2

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ MAI AN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH LỚP 2 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội – Năm 2023 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ MAI AN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH LỚP 2 Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học tiểu học Mã số: 62.14.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Lê Phương Nga PGS.TS. Hoàng Thị Tuyết Hà Nội – Năm 2023 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu do bản thân tự thực hiện. Các số liệu được trình bày trong luận án là chính xác và trung thực. Những cơ sở lí luận, thực tiễn và các đề xuất của luận án chưa được công bố hoặc bị trùng lặp với những nghiên cứu đã có trước đây. Tác giả luận án Lê Thị Mai An iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin gởi lời cảm ơn chân thành nhất với GS.TS. Lê Phương Nga – giảng viên đã chỉ bảo tận tình, truyền đạt cho tôi có được những kinh nghiệm quý báu về tinh thần làm việc, tư duy khoa học và sáng tạo. Tôi cũng chân thành cảm ơn tập thể Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sĩ – những người thầy trong Khoa Giáo dục tiểu học, Phòng Đào tạo sau đại học, Trường đã giúp đỡ tận tình để tôi thực hiện luận án này. Tôi gửi sự biết ơn đến quý thầy cô Ban Giám hiệu Trường Tiểu học Lê Văn Tám – Thành phố Cao Lãnh; Trường Tiểu học Mỹ Phú – huyện Cao Lãnh; Trường Tiểu học Nguyễn Huệ – huyện Tân Hồng thuộc tỉnh Đồng Tháp, hơn 200 học sinh của ba trường tiểu học cùng sinh viên Khoa Giáo dục Tiểu học – Mầm non, Trường ĐH Đồng Tháp đã tạo điều kiện giúp đỡ trong quá trình khảo sát và TN. Hà Nội, ngày tháng năm Tác giả luận án Lê Thị Mai An iv MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA ......................................................................................................... i LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................... ii LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................. iii MỤC LỤC .................................................................................................................... iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ vii DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... viii DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ ......................................................................... ix MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 5 5. Giả thuyết khoa học ........................................................................................ 5 6. Đóng góp của luận án ..................................................................................... 5 7. Kết cấu của luận án ......................................................................................... 6 Chương 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH ............................................................................ 7 1.1. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực cho học sinh ....... 7 1.1.1. Những nghiên cứu về năng lực ..................................................................... 7 1.1.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực ................................................... 10 1.2. Những nghiên cứu về đọc hiểu và phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh ........................................................................................................... 12 1.2.1. Những nghiên cứu về đọc hiểu ................................................................... 12 1.2.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh ............... 20 Tiểu kết Chương 1 ....................................................................................................... 28 Chương 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH LỚP 2 ................................................. 29 2.1. Cơ sở lí luận về vấn đề phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh ........ 29 2.1.1. Văn bản văn học.......................................................................................... 29 2.1.2. Năng lực đọc hiểu văn bản văn học ............................................................ 36 v 2.1.3. Đặc điểm của học sinh lớp 2 ....................................................................... 54 2.2. Cơ sở thực tiễn về vấn đề phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ................................................................................................................. 56 2.2.1. Chương trình dạy học đọc hiểu văn bản văn học trong môn Tiếng Việt lớp 2 ...................................................................................................................... 56 2.2.2. Tài liệu dạy học đọc hiểu văn bản văn học cho học sinh lớp 2 .................. 61 2.2.3. Thực trạng dạy học đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ........................................ 67 Tiểu kết Chương 2. ...................................................................................................... 72 Chương 3: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH LỚP 2 ................................................................................................................. 73 3.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh .................................................................................................................. 73 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh ........................................................................................................................ 73 3.1.2. Nguyên tắc tích hợp trong dạy học tiếng Việt ............................................ 74 3.1.3. Nguyên tắc tích cực hóa các hoạt động của học sinh ................................. 75 3.1.4. Nguyên tắc tính đến đặc điểm nhận thức và hứng thú của học sinh ........... 76 3.2. Biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ................... 77 3.2.1. Khơi gợi kiến thức nền dạy học đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ..................... 77 3.2.2. Tác động vào nội dung dạy học đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ..................... 85 3.2.3. Tác động vào phương pháp dạy học đọc hiểu cho học sinh lớp 2 ............ 125 Tiểu kết chương 3 ...................................................................................................... 136 Chương 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 137 4.1. Phương pháp thực nghiệm .................................................................... 137 4.1.1. Mục đích thực nghiệm .............................................................................. 137 4.1.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm............................................................ 137 4.1.3. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 138 4.2. Tổ chức thực nghiệm ............................................................................. 139 4.2.1. Thời gian thực nghiệm .............................................................................. 139 4.2.2. Quy trình thực nghiệm .............................................................................. 140 4.2.3. Kết quả đầu vào ........................................................................................ 140 4.2.4. Công cụ và phương pháp thu thập ............................................................ 142 vi 4.2.5. Xử lí thông tin thu thập ............................................................................. 143 4.3. Kết quả thực nghiệm ............................................................................. 143 4.4. Kết luận rút ra từ thực nghiệm ............................................................. 151 Tiểu kết chương 4 ...................................................................................................... 152 KẾT LUẬN VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT ...................................................................... 154 1. KẾT LUẬN ............................................................................................... 154 2. ĐỀ XUẤT .................................................................................................. 155 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .............................................................................. 156 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 157 PL 1: Quy trình DHĐHVB văn học của HS lớp 2 .................................................. 168 PL2: PHIẾU KHẢO SÁT DẠY HỌC ĐỌC HIỂU ................................................ 169 PL3: BÀI KIỂM TRA ĐỌC HIỂU 1 ....................................................................... 172 PL4: PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH LỚP 2 VỀ MỨC ĐỘ HỨNG THÚ VỚI VIỆC HỌC ĐỌC ....................................................................................................... 173 PL5: NỘI DUNG PHỎNG VẤN GIÁO VIÊN ....................................................... 174 PL6: MỘT SỐ PHIẾU BÀI TẬP ĐỌC HIỂU VĂN BẢN VĂN HỌC ................. 175 PL7: MỘT SỐ NGỮ LIỆU ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH LỚP 2 ...................... 179 PL8: GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM 1 ........................................................................ 195 PL9: BÀI KIỂM TRA SỐ 2 ...................................................................................... 223 PL10: HƯỚNG DẪN CHẤM BÀI KIỂM TRA ..................................................... 225 PL11: TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ THEO CÁC MỨC ĐỘ .......................................... 226 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Từ, cụm từ 1 BT Bài tập 2 CT Chương trình 3 CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông 4 DH Dạy học 5 ĐH Đọc hiểu 6 GV Giáo viên 7 HS Học sinh 8 NL Năng lực 9 PC Phẩm chất 10 SGK Sách giáo khoa 11 SGV Sách giáo viên 12 TH Tiểu học 13 TN Thực nghiệm 14 VB Văn bản viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Cấu trúc NLĐHVB của nhiều tác giả ........................................................... 49 Bảng 2.2. Cấu trúc NLĐHVB của HS lớp 2 ................................................................. 51 Bảng 2.3. Chuẩn nội dung NLĐHVB văn học .............................................................. 52 Bảng 2.4. Chuẩn nội dung NLĐHVB văn học cho HS lớp 2 ........................................ 53 Bảng 2.5. Các mức độ ĐHVB văn học ......................................................................... 71 Bảng 3.1. Các mức độ ĐHVB ..................................................................................... 102 Bảng 4.1. Thang đánh giá NLĐH ................................................................................ 138 Bảng 4.2. Thang đánh giá NL liên hệ, so sánh, kết nối ............................................... 139 Bảng 4.3. Số lượng lớp đối chứng, lớp thực nghiệm 3 trường .................................... 140 Bảng 4.4. Năng lực đọc hiểu ....................................................................................... 141 Bảng 4.5 NL liên hệ, so sánh, kết nối .......................................................................... 141 Bảng 4.6. Nhận diện chi tiết và suy luận đơn giản trước, giữa và cuối TN ................ 144 Bảng 4.7. Diễn đạt lại ý thành câu rõ ràng .................................................................. 146 Bảng 4.8. So sánh 3 NLĐH cơ bản trước và sau 2 đợt TN ......................................... 146 Bảng 4.9. Suy luận phức tạp ........................................................................................ 148 Bảng 4.10. Tổng hợp thông tin rút ý nghĩa quan trọng ............................................... 149 Bảng 4.11. Tổng hợp kết quả ĐH ................................................................................ 150 Bảng 4.12. Tổng hợp kết quả suy luận phức tạp ......................................................... 151 ix DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ Hình 2.1. Hoạt động giao tiếp ....................................................................................... 50 Hình 2.2. Sơ đồ câu chuyện ......................................................................................... 50 Hình 2.3. Cấu trúc NLĐHVB ........................................................................................ 50 Biểu đồ 2.1. Tỉ lệ đạt của HS qua bài kiểm tra .............................................................. 50 Hình 3.1. Đường phát triển NLĐHVB ........................................................................ 100 Sơ đồ 3.1. BTĐH cho học sinh lớp 2 .......................................................................... 103 Biểu đồ 2.1. Tỉ lệ đạt của HS qua bài kiểm tra .............................................................. 72 Biểu đồ 4.1. Năng lực đọc hiểu ................................................................................... 141 Biểu đồ 4.2. NL liên hệ, so sánh, kết nối..................................................................... 142 Biểu đồ 4.3. Nhận diện chi tiết quan trọng .................................................................. 144 Biểu đồ 4.4. Suy luận đơn giản giai đoạn trước, giữa và cuối TN .............................. 145 Biểu đồ 4.5. Diễn đạt lại ý thành câu rõ ràng .............................................................. 146 Biểu đồ 4.6. So sánh 3 NLĐH cơ bản trước và sau 2 đợt TN ..................................... 147 Biểu đồ 4.7. Trung bình 3 NLĐH cơ bản sau TN ....................................................... 147 Biểu đồ 4.8. Kết quả suy luận phức tạp ....................................................................... 149 Biểu đồ 4.9. Kết quả tổng hợp thông tin rút ý quan trọng ........................................... 150 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Đọc hiểu là năng lực quan trọng của con người, phát triển năng lực đọc hiểu là yêu cầu cấp thiết trong chương trình Tiếng Việt ở tiểu học Thế hệ trước đã để lại cho nhân loại nhiều thành tựu, trong đó ý nghĩa nhất là chữ viết. Đọc là công cụ hữu ích và hiệu quả để hỗ trợ cho quá trình tiếp thụ nền văn hóa của loài người cũng như hoạt động hàng ngày của HS. Thông qua đọc, HS được mở mang về trí tuệ và tri thức. Cụ thể, về trí tuệ: làm nảy nở các ý tưởng và cách lập luận; về tri thức: giúp nhận thức sâu sắc hơn về con người, xã hội và thế giới. Nó còn giúp HS hoàn thiện hơn về ngôn ngữ, cách hành văn, cấu trúc câu và sử dụng từ ngữ. Vì thế, dạy đọc có vị trí quan trọng. Với yêu cầu này, nghiên cứu phát triển NLĐH trở thành công cụ hữu ích, đắc lực, vừa giúp HS có được NL cốt lõi vừa giúp GV sử dụng phương pháp DH đọc mới, tác động sâu đến khả năng ĐH và hứng thú đọc của HS. Môn học Tiếng Việt có vị trí quan trọng, ưu tiên bậc nhất trong CT vì nó đảm bảo cho mỗi cá nhân học tập, làm việc và giao tiếp tốt. Đối với NL đọc, môn Tiếng Việt vừa phải dạy cho HS biết rung động với những cảm xúc thẩm mỹ, nhân văn, vừa phải dạy HS biết đọc văn, biết sử dụng những kiến thức NL để tự học suốt đời. Cho nên, khi dạy ĐH người GV không chỉ dừng lại ở việc HS đã tiếp thu, lĩnh hội được những kiến thức nào, hình thành những NL nào, mà quan trọng hơn là GV biết chuyển kiến thức, kĩ năng, thái độ HS nhận được thành NL cốt lõi, tức là giúp HS hiểu, sử dụng, phản hồi. Từ đó, GV tổ chức, hỗ trợ HS một cách thích hợp và tập cho HS biết vận dụng tri thức linh hoạt trong thực tiễn, nhằm phát triển NL, tăng hiệu quả giáo dục. Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ CT tiếp cận giáo dục nội dung sang tiếp cận NL người học. Mục tiêu của môn học Tiếng Việt là hình thành NL ngôn ngữ cho HS, trong đó ĐH là một mắt xích vô cùng quan trọng, nó quyết định việc một con người có khả năng sống có ích. Được xem là khâu đột phá trong đổi mới nội dung và phương pháp DH ở nhà trường phổ thông, được thụ hưởng những kết quả nghiên cứu của các nước trong xu hướng hội nhập quốc tế, đặc biệt là kết quả nghiên cứu của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế thế giới (OECD) với một đề xuất rất thực tế - CT đánh giá HS quốc tế (PISA), ĐH trong trường học Việt Nam đã được nâng lên một tầm mới. Nhưng từ việc dạy đọc đến vận dụng những gì hiểu được vào hoạt động thực tiễn - còn cả một chặng dài. 2 1.2. Dạy học đọc hiểu theo năng lực là xu thế phát triển mang tính quốc tế Trong đào tạo, DH phát triển NL người học là xu thế tiên tiến đang được áp dụng trong giáo dục phổ thông ở các nước phát triển, nhiều nước trong khu vực ASEAN và cả Việt Nam. Đây là xu thế giáo dục trong đó việc DH, đánh giá và giải trình dựa trên kết quả học tập đầu ra của người học, người học biết, hiểu và có thể thực hiện sau một quá trình học tập. Với mô hình này, việc đánh giá HS đều theo hướng phát triển NL (PISA), không đánh giá HS trong một môn học mà là đánh giá thông qua áp dụng các NL nói chung, NLĐH nói riêng vào những tình huống cụ thể, đời thực [DT 92]. Tuy nhiên, theo chúng tôi cho đến nay chưa có nhiều công trình nghiên cứu cho lớp 2 đề xuất dạy ĐH cho HS theo hướng phát triển NL đáp ứng với yêu cầu đổi mới. 1.3. Phát triển năng lực đọc hiểu là chiến lược giáo dục của Việt Nam Với yêu cầu thực hiện hội nhập quốc tế, Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 27 tháng 11 năm 2013 của Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng 8 Khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục đào tạo đã chỉ rõ: “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng năng lực và kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. [11] Để thực hiện tư tưởng đó, cần: “Đổi mới chương trình nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học. Đổi mới nội dung giáo dục theo hướng tăng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, kĩ năng, phát triển năng lực. Đổi mới phương thức đánh giá – đánh giá chú trọng năng lực” [11]. Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội: “tạo chuyển biến căn bản, toàn diện về chất lượng và hiệu quả giáo dục phổ thông; kết hợp dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp; góp phần chuyển nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hòa đức, trí, thể, mĩ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi HS” [8]. Góp phần thực hiện, Bộ Giáo dục và Đào tạo nhận thấy thay đổi cách đánh giá HS là một trong những nội dung then chốt, có ảnh hưởng đến chất lượng DH. Thông tư 22/2016/TT-BGDĐT, Thông tư 27/2020/TT-BGDĐT sửa đổi, bổ sung một số điều của quy định đánh giá HSTH ban hành kèm theo Thông tư 30/2014/TT-BGDĐT và VB hợp nhất 03, thông tư ban hành đánh giá HS ngày 3 28/09/2016 yêu cầu đánh giá: “Kịp thời phát hiện những cố gắng, tiến bộ của học sinh