Luận án Phát triển nông, lâm, thủy sản ở thành phố Hà Nội

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI --------- LÊ MỸ DUNG PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM, THỦY SẢN Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Địa lý học Mã số: 62.31.05.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh HÀ NỘI – 2017 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan, có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Lê Mỹ Dung iii LỜI CẢM ƠN Với tất cả tình cảm của mình, tôi xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất tới GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh, người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các thầy cô giáo trong bộ môn Địa lý kinh tế - xã hội và khoa Địa lí, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã động viên, ủng hộ và đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Sư phạm Hà Nội , Phòng Sau Đại học, Phòng Kế hoạch tài chính đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án. Đồng thời, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tớ i Cục Thống kê TP Hà Nội, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn TP Hà Nội; Phòng Nông nghiệp, Phòng Thống kê các huyện và gia đình các hộ nông dân ở hai huyện Chương Mỹ - Đông Anh đã nhiệt tình hỗ trợ, giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập tài liệu và điều tra khảo sát. Xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và các bạn sinh viên yêu quý đã luôn ủng hộ, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Lê Mỹ Dung i MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ......................................................................................... 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 9 4. Giới hạn nghiên cứu ................................................................................................. 9 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ................................................................ 10 6. Những đóng góp chủ yếu của luận án.................................................................... 14 7. Cấu trúc của luận án ............................................................................................... 14 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM, THỦY SẢN ................................................................................................................... 15 1.1. Cơ sở lí luận ........................................................................................................ 15 1.1.1. Một số khái niệm .......................................................................................... 15 1.1.2. Vai trò của nông, lâm, thủy sản trong nền kinh tế ....................................... 20 1.1.3. Lí thuyết liên quan đến phát triển nông, lâm, thủy sản ................................ 21 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển nông, lâm, thủy sản ......................... 23 1.1.5. Một số hình thức tổ chức không gian sản xuất nông, lâm, thủy sản ............ 28 1.1.6. Các chỉ tiêu đánh giá phát triển nông, lâm, thủy sản vận dụng cho Hà Nội 30 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................... 34 1.2.1. Phát triển nông, lâm, thủy sản ở một số thành phố trên thế giới ................... 34 1.2.2. Phát triển nông, lâm, thủy sản ở 4 TP trực thuộc Trung ương của Việt Nam 37 1.2.3. Bài học kinh nghiệm cho phát triển nông, lâm, thủy sản ở Hà Nội ............. 42 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ................................................................................................ 43 CHƯƠNG 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM, THỦY SẢN Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI ........................................................................ 44 2.1. Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ .............................................................................. 44 2.2. Nhân tố tự nhiên.................................................................................................. 45 2.2.1. Địa hình ........................................................................................................ 45 2.2.2. Đất ................................................................................................................ 46 2.3.3. Khí hậu ......................................................................................................... 47 2.2.4. Nguồn nước .................................................................................................. 48 2.2.5. Sinh vật ......................................................................................................... 49 2.3. Nhân tố kinh tế - xã hội ...................................................................................... 50 2.3.1. Dân cư và nguồn lao động ........................................................................... 50 2.3.2. Công nghiệp hoá và đô thị hoá ..................................................................... 53 2.3.3. Thị trường tiêu thụ ....................................................................................... 54 2.3.4. Chính sách phát triển .................................................................................... 55 2.3.5. Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật....................................................... 56 2.3.6. Khoa học công nghệ ..................................................................................... 60 2.3.7. Nguồn vốn đầu tư ......................................................................................... 61 2.3.8. Tổ chức không gian đô thị Hà Nội ............................................................... 61 2.4. Đánh giá chung ................................................................................................... 62 2.4.1. Thuận lợi ...................................................................................................... 62 2.4.2. Khó khăn, thách thức ................................................................................... 63 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ................................................................................................ 63 ii CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM, THỦY SẢN Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI ................................................................................................................ 64 3.1. Khái quát chung về ngành nông, lâm, thủy sản của thành phố Hà Nội .............. 64 3.1.1. Vị trí của ngành trong cơ cấu kinh tế của thành phố Hà Nội ....................... 64 3.1.2. Tốc độ tăng trưởng, quy mô và cơ cấu giá trị sản xuất ................................ 65 3.1.3. Giá trị sản xuất nông, lâm, thủy sản trên một ha đất canh tác ..................... 66 3.1.4. Hiện trạng và biến động sử dụng đất nông nghiệp ...................................... 66 3.2. Ngành nông nghiệp ............................................................................................. 68 3.2.1. Khái quát chung ........................................................................................... 68 3.2.2. Ngành trồng trọt ........................................................................................... 70 3.2.3. Ngành chăn nuôi .......................................................................................... 89 3.3. Ngành thủy sản ................................................................................................... 99 3.3.1. Khái quát chung ........................................................................................... 99 3.3.2. Nuôi trồng thủy sản ...................................................................................... 99 3.3.3. Khai thác thủy sản ...................................................................................... 102 3.4. Ngành lâm nghiệp ............................................................................................. 103 3.4.1. Khái quát chung ......................................................................................... 103 3.4.2. Hoạt động lâm nghiệp ................................................................................ 104 3.4.3. Bảo vệ và phát triển rừng ........................................................................... 105 3.5. Các hình thức tổ chức không gian sản xuất nông, lâm, thủy sản chủ yếu ở thành phố Hà Nội ............................................................................................................... 105 3.5.1. Hộ nông, lâm, thủy sản (Hộ nông dân, Nông hộ) ...................................... 106 3.5.2. Trang trại .................................................................................................... 114 3.5.3. Vùng chuyên canh và sản xuất tập trung ................................................... 115 3.5.4. Các vành đai nông nghiệp .......................................................................... 119 3.6. Đánh giá chung ................................................................................................. 120 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .............................................................................................. 122 CHƯƠNG 4. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM , THỦY SẢN Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN NĂM 2030 ............ 123 4.1. Định hướng phát triển nông, lâm, thủy sản ở thành phố Hà Nội ...................... 123 4.1.1. Cơ sở xây dựng định hướng ....................................................................... 123 4.1.2. Quan điểm và mục tiêu phát triển nông, lâm, thủy sản .............................. 124 4.1.3. Định hướng phát triển nông, lâm, thủy sản ................................................ 125 4.2. Các giải pháp phát triển nông, lâm, thủy sản chủ yếu ở thành phố Hà Nội ..... 135 4.2.1. Tái cơ cấu nông, lâm, thủy sản .................................................................. 135 4.2.2. Quy hoạch và sử dụng đất có hiệu quả ...................................................... 136 4.2.3. Ứng dụng các tiến bộ khoa học - công nghệ vào sản xuất đại trà.............. 137 4.2.4. Khai thác, mở rộng thị trường và đẩy mạnh xúc tiến thương mại ............. 138 4.2.5. Huy động vốn đầu tư .................................................................................. 139 4.2.6. Phát triển cơ sở hạ tầng đồng bộ, có chất lượng gắn với xây dựng nông thôn mới 140 4.2.7. Xây dựng và hoàn thiện các chính sách hỗ trợ nông nghiệp ..................... 141 4.2.8. Hình thành và phát triển chuỗi liên kết sản xuất- chế biến- tiêu thụ nông sản142 4.2.9. Phát triển sản xuất gắn với bảo vệ môi trường .......................................... 143 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 149 PHỤ LỤC iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Tiếng Việt Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ ATTP An toàn thực phẩm BQ Bình quân BQĐN Bình quân đầu người BVTV Bảo vệ thực vật CCKT Cơ cấu kinh tế CCNN Cơ cấu nông nghiệp CLC Chất lượng cao CNH Công nghiệp hóa ĐBSH Đồng bằng sông Hồng ĐTH Đô thị hóa GDP Tổng sản phẩm quốc nội GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn GTSX Giá trị sản xuất HĐH Hiện đại hóa KCN Khu công nghiệp KHKT Khoa học kĩ thuật KT - XH Kinh tế - xã hội KTTS Khai thác thủy sản N, L, TS Nông, lâm, thủy sản NN & PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NNCNC Nông nghiệp công nghệ cao NNĐT Nông nghiệp đô thị NTTS Nuôi trồng thủy sản RAT Rau an toàn TCLT Tổ chức lãnh thổ TCLTNN Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp TP Thành phố TƯ Trung ương UBND Ủy ban nhân dân Tiếng Anh Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ Nghĩa tiếng Việt FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên Hợp Quốc IDRC International Development Research Centre | Trung tâm nghiên cứu phát triển quốc tế GAP Good Agricultural Practices Quy trình thực hành nông nghiệp tốt RUAF International Network of Resource Centres on Urban Agriculture and Food Security Mạng lưới Nông nghiệp đô thị và An ninh lương thực quốc tế UNDP United Nations Development Programme Chương trình phát triển của Liên Hợp Quốc VietGAP Vietnamese Good Agricultural Practices Quy trình thực hành nông nghiệp tốt tại Việt Nam WB World Bank Ngân hàng thế giới WWF World Wildlife Fund Quỹ quốc tế bảo vệ thiên nhiên iv DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1. Một số chỉ tiêu về nông, lâm, thủy sản của cả nước và các thành phố trực thuộc Trung ương năm 2014 ............................................................................................ 38 Bảng 2.1. Quy mô dân số và dân số nông thôn TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................. 50 Bảng 2.2. Lao động và cơ cấu lao động đang làm việc phân theo khu vực kinh tế của TP Hà Nội giai đoạn 2010 - 2014 ...................................................................................... 52 Bảng 2.3. Số dân đô thị, mật độ dân số đô thị và tỉ lệ đô thị hóa của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ...................................................................................................................... 53 Bảng 3.1. GRDP và tốc độ tăng trưởng GRDP của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........... 64 Bảng 3.2. GTSX và tốc độ tăng trưởng GTSX nông, lâm, thủy sản của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............................................................................................................. 65 Bảng 3.3. Quy mô và cơ cấu GTSX nông, lâm, thủy sản của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ..... 66 Bảng 3.4. GTSX nông, lâm, thủy sản bình quân trên 1 ha đất canh tác của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................................................................................................... 66 Bảng 3.5. Quỹ đất và hiện trạng sử dụng đất của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .............. 67 Bảng 3.6. GTSX và tốc độ tăng trưởng GTSX nông nghiệp của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ... 69 Bảng 3.7. Diện tích và cơ cấu diện tích đất sản xuất nông nghiệp của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............................................................................................................. 70 Bảng 3.8. Diện tích gieo trồng và cơ cấu diện tích gieo trồng của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014. 71 Bảng 3.9. GTSX và cơ cấu GTSX ngành trồng trọt của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .... 72 Bảng 3.10. Diện tích, năng suất và sản lượng lúa cả năm của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ..... 75 Bảng 3.11. Diện tích, năng suất và sản lượng lúa đông xuân và lúa mùa của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................................................................................................... 76 Bảng 3.12. Diện tích, năng suất và sản lượng lúa chất lượng cao của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............................................................................................................. 78 Bảng 3.13. Diện tích gieo trồng và GTSX của nhóm cây thực phẩm ở TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............................................................................................................. 80 Bảng 3.14. Diện tích, năng suất và sản lượng rau của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ....... 81 Bảng 3.15. Diện tích, năng suất và sản lượng rau an toàn của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .... 82 Bảng 3.16. Một số chỉ tiêu về cây công nghiệp của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........... 84 Bảng 3.17. Diện tích và sản lượng cây ăn quả của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............ 86 v Bảng 3.18. Các chủng loại hoa, cây cảnh chủ yếu của TP Hà Nội năm 2014.......................... 89 Bảng 3.19. GTSX và cơ cấu GTSX ngành chăn nuôi của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 90 Bảng 3.20. Số lượng đàn vật nuôi và sản phẩm chăn nuôi của TP Hà Nội so với cả nước và vùng Đồng bằng sông Hồng năm 2008 và năm 2014............................................. 90 Bảng 3.21. Đàn vật nuôi và sản phẩm chăn nuôi của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........ 91 Bảng 3.22. Đàn gia cầm và sản phẩm từ gia cầm của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........ 94 Bảng 3.23. GTSX và cơ cấu GTSX thủy sản ở TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................. 99 Bảng 3.24. Quy mô và cơ cấu sản lượng thủy sản của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ...... 99 Bảng 3.25. Diện tích nuôi trồng thủy sản của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................. 100 Bảng 3.26. GTSX và sản lượng khai thác thủy sản của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ... 102 Bảng 3.27. GTSX và cơ cấu GTSX ngành lâm nghiệp của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ... 104 Bảng 3.28. Sản lượng gỗ và lâm sản ngoài gỗ của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .......... 104 Bảng 3.29. Tình hình sản xuất và hiệu quả kinh tế của một số loại cây trồng của các hộ điều tra .. 108 Bảng 3.30. Tình hình sản xuất và hiệu quả kinh tế của các loại vật nuôi của các hộ điều tra .. 109 Bảng 3.31. Khoảng doanh thu của các hộ chia theo các mô hình .......................................... 111 vi DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1. Mô hình của Thunen về phân bố các hoạt động nông nghiệp .................................. 22 Hình 3.1. Biểu đồ cơ cấu GRDP phân theo nhóm ngành kinh tế của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ..................................................................................................................... 64 Hình 3.2. Biểu đồ cơ cấu GTSX nông nghiệp của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............. 69 Hình 3.3. Biểu đồ GTSX/1 ha đất gieo trồng của một số cây trồng chính ở TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ................................................................................................... 72 Hình 3.4. Biểu đồ diện tích và sản lượng cây lương thực có hạt của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........................................................................................................ 73 Hình 3.5. Biểu đồ diện tích và sản lượng ngô của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............. 79 Hình 3.6. Biểu đồ diện tích gieo trồng và GTSX hoa - cây cảnh của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ........................................................................................................ 88 Hình 3.7. Biểu đồ số đàn lợn và sản lượng thịt lợn hơi xuất chuồng của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 ............................................................................................................. 93 Hình 3.8. Biểu đồ số đàn bò thịt và sản lượng thịt bò hơi xuất chuồng của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .................................................................................................... 96 Hình 3.9. Biểu đồ số đàn bò sữa và sản lượng sữa bò của TP Hà Nội giai đoạn 2008 - 2014 .... 97 Hình 3.10. Diện tích & cơ cấu diện tích đất lâm nghiệp có rừng và diện tích có rừng & cơ cấu rừng của TP Hà Nội năm 2014 ............................................................................. 103 Hình 3.11. Sơ đồ minh họa quy trình sản xuất của một số mô hình điển hình tại các hộ điều tra ... 113 Hình 3.12. Biểu đồ cơ cấu các loại hình trang trại của TP Hà Nội năm 2008 và 2014 .......... 114 DANH MỤC BẢN ĐỒ 2.1. Bản đồ hành chính TP Hà Nội 2.2. Bản đồ các nhóm đất chính của TP Hà Nội 2.3. Bản đồ