Luận án Quản lý hoạt động tổ chuyên môn ở trường trung học cơ sở theo hướng phát triển năng lực dạy học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGÔ THỊ PHƢƠNG THẢO QU¶N Lý HO¹T §éNG Tæ CHUY£N M¤N ë TR-êNG TRUNG HäC C¥ Së THEO H¦íNG PH¸T TRIÓN N¡NG LùC D¹Y HäC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội, năm 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGÔ THỊ PHƢƠNG THẢO QU¶N Lý HO¹T §éNG Tæ CHUY£N M¤N ë TR-êNG TRUNG HäC C¥ Së THEO H¦íNG PH¸T TRIÓN N¡NG LùC D¹Y HäC Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 62.14.01.14 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Khắc Chƣơng PGS.TS. Phạm Văn Sơn Hà Nội, năm 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, những vấn đề viết trong luận án là nghiên cứu của bản thân. Các số liệu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực, khách quan. Kết quả nghiên cứu của luận án chƣa đƣợc công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào khác. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về những gì đã cam đoan. Tác giả Ngô Thị Phương Thảo LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng Sau đại học, Khoa Quản lý giáo dục, Sở Giáo dục và Đào tạo, UBND Quận, Phòng Giáo dục và Đào tạo Quận - Thành phố, các trƣờng THCS trên địa bàn Thành phố đã cho phép và tạo điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành chƣơng trình Nghiên cứu sinh Quản lý Giáo dục và thực hiện luận án này. Trong quá trình khảo sát, nghiên cứu đề tài, tác giả đã nhận đƣợc sự hỗ trợ tận tình của Sở Giáo dục và Đào tạo, UBND Quận, Phòng Giáo dục và Đào tạo, Ban giám hiệu và giáo viên các trƣờng THCS thành phố, các bạn đồng nghiệp đã cung cấp thông tin, tạo điều kiện cho tác giả tiến hành khảo sát thực tế, thu thập tài liệu. Tác giả bày tỏ lòng tri ân đến quý Thầy, Cô đã tận tình truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng và hƣớng dẫn cách thức nghiên cứu, tìm kiếm tri thức khoa học. Đặc biệt tác giả xin gửi đến PGS.TS. Phạm Khắc Chƣơng, PGS.TS. Phạm Văn Sơn lòng biết ơn sâu sắc về sự hƣớng dẫn tận tình, chu đáo và hiệu quả. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 10 năm 2016 Tác giả Ngô Thị Phương Thảo MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG SỔ DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .................................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................ 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu.............................................................................. 3 7. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu ........................................... 4 8. Các luận điểm bảo vệ .......................................................................................... 6 9. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 6 10. Cấu trúc luận án ................................................................................................ 6 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC ............................................................................................. 8 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề .......................................................................... 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về tổ chuyên môn và hoạt động TCM ........... 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học nƣớc ngoài và trong nƣớc về quản lý hoạt động tổ chuyên môn trong nhà trƣờng phổ thông ......... 10 1.1.3. Nhận xét tổng quan nghiên cứu vấn đề .................................................. 13 1.2. Năng lực dạy học và khung năng lực dạy học của giáo viên THCS trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay ...................................................................... 14 1.2.1. Năng lực dạy học .................................................................................... 14 1.2.2. Khung năng lực dạy học của giáo viên trung học cơ sở ........................ 15 1.3. Hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học .............. 24 1.3.1. Tổ chuyên môn ....................................................................................... 24 1.3.2. Hoạt động của tổ chuyên môn ................................................................ 25 1.3.3. Hoạt động tổ chuyên môn ở trƣờng trung học cơ sởtheo hƣớng phát triển năng lực dạy học hiện nay ........................................................................ 26 1.4. Phân cấp quản lý trong trƣờng THCSđối với hoạt động tổchuyên môn ....... 28 1.4.1. Quản lý hoạt động tổ chuyên môn của hiệu trƣởng ............................... 28 1.4.2. Quản lý hoạt động tổ chuyên môn của tổ trƣởng chuyên môn .............. 31 1.4.3. Quan hệ giữa hiệu trƣởng và tổ trƣởng chuyên môn trong quản lý hoạt động tổ chuyên môn ở trƣờng THCS. .............................................................. 33 1.5. Quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học của giáo viên trung học cơ sở trong bối cảnh đổi mới giáo dục ........................... 34 1.5.1. Khái niệm quản lý,quản lý hoạt động tổ chuyên môn của hiệu trƣởng theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ........................................................... 34 1.5.2. Nội dung quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học của hiệu trƣởng trƣờng THCS ............................................. 35 1.6. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quản lý hoạt động của tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ....................................................................... 44 1.6.1. Các yếu tố chủ quan về phía ngƣời hiệu trƣởng trong quản lý hoạt động tổ chuyên môn ......................................................................................... 44 1.6.2. Yếu tố thuộc về tổ chuyên môn .............................................................. 46 1.6.3. Yếu tố thuộc về môi trƣờng khách quan quản lýtổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ................................................................... 47 Kết luận chƣơng 1 ..................................................................................................... 49 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THÀNH PHỐ HÀ NỘI THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC .............................................................................. 50 2.1. Tổ chức nghiên cứu khảo sát thực trạng ........................................................ 50 2.1.1. Mục đích khảo sát ................................................................................... 50 2.1.2. Nội dung khảo sát ................................................................................... 50 2.1.3. Phƣơng pháp khảo sát ............................................................................ 51 2.1.4. Tiêu chí và thang đánh giá ..................................................................... 52 2.1.5. Địa bàn nghiên cứu và mẫu khảo sát thực trạng .................................... 54 2.2. Thực trạngnăng lực dạy học của giáo viên THCS thành phố Hà Nội ........... 57 2.3. Thực trạng hoạt động tổ chuyên môn trƣờng trung học cơ sở TP. Hà Nội ... 60 2.3.1. Thực trạng mức độ thực hiện các hoạt động của tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ở trƣờng THCS thành phố Hà Nội ........... 60 2.3.2. Đánh giá thuận lợi, khó khăn khi tổ chức hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ở các trƣờng THCS TP. Hà Nội ....... 62 2.4. Thực trạng quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học của giáo viên trung học cơ sở trong bối cảnh đổi mới giáo dục ....... 64 2.4.1. Thực trạng quản lý xây dựng kế hoạch hoạt động chuyên môn của tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ...................................... 64 2.4.2. Thực trạng tổ chức bộ máy hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ...................................................................................... 69 2.4.3. Thực trạng chỉ đạo, điều chỉnh các hoạt động của tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ................................................................... 73 2.4.4. Thực trạng kiểm tra đánh giá việc thực hiện kế hoạch hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ...................................... 87 2.4.5. Đánh giá tổng hợp quản lý hoạt động tổ chuyên môn của hiệu trƣởng theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ........................................................... 91 2.5. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quản lý hoạt động tổ chuyên môn của hiệu trƣởng .................................................................................................................... 93 2.5.1. Yếu tố ảnh hƣởng thuộc về hiệu trƣởng đối với quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ...................................... 93 2.5.2. Yếu tố ảnh hƣởng thuộc về tổ chuyên môn (tổ trƣởng chuyên môn và giáo viên) đối với quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ............................................................................................... 95 2.5.3. Yếu tố của môi trƣờng khách quan ảnh hƣởng đến quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học .................................. 97 2.6. Đánh giá thành công, hạn chế và nguyên nhân thực trạng quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học của giáo viên trung học cơ sở .................................................................................................... 100 2.6.1. Thành công và nguyên nhân ................................................................. 100 2.6.2. Hạn chế và nguyên nhân ...................................................................... 101 Kết luận chƣơng 2 ................................................................................................... 103 Chƣơng 3: BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC ............................................................................................................... 104 3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ...................................................................... 104 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống ....................................................... 104 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa, tính thực tiễn .................................. 104 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính đồng bộ ........................................................ 104 3.2. Biện pháp quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học của giáo viên ................................................................................... 105 3.2.1. Cụ thể khung năng lực dạy học của giáo viên trung học cơ sở hiện nayđể định hƣớng cho hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực nghề nghiệp giáo viên............................................................................... 105 3.2.2. Quản lý xây dựng và thực hiện kế hoạch hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ......................................................... 110 3.2.3. Tổ chức sinh hoạt tổ chuyên môn theo hƣớng nghiên cứu bài học nhằm phát triển năng lực nghề nghiệp cho giáo viên ..................................... 114 3.2.4. Kiểm tra việc thực hiện kế hoạch hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ................................................................. 118 3.2.5. Xây dựng môi trƣờng sƣ phạm thuận lợi cho hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ................................................. 121 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp .................................................................. 124 3.4. Khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ............................ 125 3.4.1. Mục đích khảo nghiệm ......................................................................... 125 3.4.2. Mẫu khảo nghiệm ................................................................................. 125 3.4.3. Tiêu chí và thang đánh giá ................................................................... 126 3.4.4. Kết quả khảo nghiệm ............................................................................ 126 3.5. Thử nghiệm .................................................................................................. 131 3.5.1. Mục đích thử nghiệm ........................................................................... 131 3.5.2. Giả thuyết thử nghiệm .......................................................................... 132 3.5.3. Mẫu thử nghiệm và địa bàn thử nghiệm ............................................... 132 3.5.4. Tiêu chuẩn và thang đánh giá thử nghiệm ........................................... 133 3.5.5. Các giai đoạn thử nghiệm ..................................................................... 134 3.5.6. Phƣơng pháp đánh giá thực nghiệm ..................................................... 135 3.5.7. Kết quả thửnghiệm ............................................................................... 135 Kết luận chƣơng 3 ................................................................................................... 144 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 145 1. Kết luận ........................................................................................................... 145 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 147 2.1. Đối với Bộ Giáo dục và Đào tạo ............................................................. 147 2.2. Đối với Sở Giáo dục và Đào tạo.............................................................. 147 2.3. Đối với Phòng Giáo dục và Đào tạo ........................................................ 147 2.4. Đối với hiệu trƣởng trƣờng trung học cơ sở ............................................ 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TCM : Tổ chuyên môn THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TTCM : Tổ trƣởng chuyên môn UBND : Ủy ban nhân dân DANH MỤC BẢNG SỐ Bảng 2.1. Số lƣợng và cơ cấu giáo viên ở trƣờng THCS thành phố Hà Nội ........... 54 Bảng 2.2. Phân bố các trƣờng THCS trên các địa bàn của thành phố Hà Nội ......... 55 Bảng 2.3. Mẫu khách thể khảo sát thực trạng........................................................... 56 Bảng 2.4. Mức độ cần thiết của năng lực dạy học của ngƣời giáo viên THCS thành phố Hà Nội ...................................................................................................... 57 Bảng 2.5. Mức độ hiện có của năng lực dạy họccủa ngƣời giáo viên THCS thành phố Hà Nội ................................................................................................................ 59 Bảng 2.6. Đánh giá thực trạng mức độ thực hiệncác hoạt động tổ chuyên môn ...... 60 Bảng 2.7. Đánh giá thuận lợi khi tổ chức hoạt động tổ chuyên môn ....................... 62 Bảng 2.8. Đánh giá khó khăn khi tổ chức hoạt động tổ chuyên môn ....................... 63 Bảng 2.9. Đánh giá thực trạng chỉ đạo tổ chuyên mônxây dựng kế hoạch hoạt động chuyên môn ...................................................................................................... 64 Bảng 2.10. So sánh ý kiến của cán bộ quản lý và giáo viên đánh giáthực trạng chỉ đạo TCM xây dựng kế hoạch hoạt động chuyên môn .............................................. 67 Bảng 2.11. Đánh giá thực trạng thực hiện tổ chức bộ máy hoạt động TCM ............ 69 Bảng 2.12. So sánh ý kiến đánh giá thực trạng tổ chức bộ máy hoạt động của TCM .......................................................................................................................... 71 Bảng 2.13. Đánh giá thực trạng chỉ đạo hoạt động tổ chuyên môn.......................... 73 Bảng 2.14. So sánh ý kiến của cán bộ quản lý và giáo viênđánh giá thực trạng chỉ đạo hoạt động tổ chuyên môn ................................................................................... 75 Bảng 2.15. Đánh giá thực trạng tổ chức hoạt động dạy học của giáo viên trong tổ bộ môn ....................................................................................................................... 77 Bảng 2.16. Đánh giá thực trạng tổ chức hoạt động đổi mới phƣơng pháp dạy học trong tổ chuyên môn .................................................................................................. 79 Bảng 2.17. Thực trạng tổ chức hoạt động bồi dƣỡng giáo viên trong TCM ............ 81 Bảng 2.18. Đánh giá thực trạng tổ chức hoạt động đánh giá giáo viên trong TCM 83 Bảng 2.19. Đánh giá thực trạng tổ chức hoạt động nghiên cứu khoa học, viết sáng kiến kinh nghiệm ....................................................................................................... 86 Bảng 2.20. Đánh giá thực trạng kiểm tra việc thực hiệnkế hoạch hoạt động tổ chuyên môn ............................................................................................................... 87 Bảng 2.21. So sánh ý kiến đánh giá thực trạng kiểm tra thực hiện hoạt động TCM 90 Bảng 2.22. Bảng tổng hợpquản lý hoạt động tổ chuyên môncủa hiệu trƣởng trƣờng trung học cơ sở .............................................................................................. 92 Bảng 2.23. Đánh giá ảnh hƣởng của các yếu tố thuộc về hiệu trƣởngđối với quản lý hoạt động tổ chuyên môn ...................................................................................... 93 Bảng 2.24. Đánh giá ảnh hƣởng của các yếu tố thuộc về tổ chuyên môn (tổ trƣởng chuyên môn và giáo viên) đối với quản lý hoạt động tổ chuyên môn .......... 95 Bảng 2.25. Đánh giá ảnh hƣởng của các yếu tố thuộc môi trƣờng khách quanđối với quản lý hoạt động tổ chuyên môn ....................................................................... 97 Bảng 3.1. Mẫu khách thể khảo nghiệm .................................................................. 126 Bảng 3.2. Kết quả khảo nghiệm về nhận thức tính cần thiết của biệnpháp quản lý hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ở trƣờng trung học cơ sở.................................................................................................................. 126 Bảng 3.3. Kết quả khảo nghiệm về nhận thức tính khả thi của biện pháp quản lý hoạt động TCM ở trƣờng THCS theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ............. 128 Bảng 3.4. Mối quan hệ giữa tính cần thiết và khả thi của các biện pháp quản lý hoạt động tổ chuyên môn ở trƣờng trung học cơ sở theo hƣớngphát triển năng lực dạy học .................................................................................................................... 129 Bảng 3.5. Cơ cấu khách thể khảo sát trong mẫu thử nghiệm ................................. 132 Bảng 3.6a. Kết quả đo hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng phát triển năng lực dạy học ở 2 nhóm trƣớc thử nghiệm ..................................