Luận án Quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê tại khu vực nội đô lịch sử Thành phố Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI ĐÀO DUY HƯNG QUẢN LÝ KHÔNG GIAN, KIẾN TRÚC, CẢNH QUAN CÁC TUYẾN ĐÊ TẠI KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ ĐÔ THỊ VÀ CÔNG TRÌNH Hà Nội – 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI ĐÀO DUY HƯNG QUẢN LÝ KHÔNG GIAN, KIẾN TRÚC, CẢNH QUAN CÁC TUYẾN ĐÊ TẠI KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HÀ NỘI CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ ĐÔ THỊ VÀ CÔNG TRÌNH MÃ SỐ: 9580106 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. KTS. NGUYỄN TỐ LĂNG Hà Nội – 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi. Các số liệu nghiên cứu, kết quả đề xuất nêu trong luận án là trung thực. Những đóng góp của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đào Duy Hưng ii LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập và nghiên cứu tại Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội, đến nay tác giả đã hoàn thành luận án tiến sĩ. Tác giả xin trân trọng cảm ơn Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Xây Dựng, Ban Giám Hiệu, Khoa Sau đại học Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội đã quan tâm sát sao, nhắc nhở kịp thời và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành luận án. Nếu không có những điều đó có lẽ nghiên cứu của tôi vẫn còn dang dở. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới GS, TS Nguyễn Tố Lăng đã tận tình hướng dẫn khoa học và động viên tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Tôi biết ơn vì điều đó cũng như sự khích lệ không ngừng nghỉ của ông cho đến ngày hôm nay. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các nhà khoa học đã có những nhận xét, trao đổi chia sẻ ý kiến sâu sắc mà gần gũi góp phần định hình luận án của tôi ở những năm qua. Điều này thực sự là những kinh nghiệm giúp ích cho tôi trong nghiên cứu và làm việc. Tôi cũng xin trân trọng cám ơn các phản biện ẩn danh vì những ý kiến nhận xét gợi mở mang tính khuyến khích của họ để giúp liên kết, xâu chuỗi các quan điểm một cách logic, chặt chẽ hơn. Tác giả cũng gửi lời cảm ơn tới các đồng nghiệp, bạn bè tại Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội nơi tôi đang công tác đã hỗ trợ và cho tôi cơ hội để phát triển nghiên cứu của mình. Đặc biệt đó là sự biết ơn sâu sắc tới gia đình cùng người thân, những người bạn thân thiết của tôi đã hết mực yêu thương và luôn sẵn lòng chia sẻ quỹ thời gian quý báu của họ để tôi yên tâm học tập và nghiên cứu, nếu không có sự hỗ trợ này tôi sẽ không bao giờ hoàn thành được luận án. Tác giả xin cảm ơn tất cả! Hà Nội, năm 2022 iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................. viii DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ ............................................................................... x DANH MỤC BẢNG, BIỂU .............................................................................................. xvi MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................................. 2 5. Nội dung nghiên cứu ......................................................................................................... 4 6. Kết quả nghiên cứu ........................................................................................................... 4 7. Những đóng góp mới của luận án ...................................................................................... 4 8. Ý nghĩa khoa học của đề tài ............................................................................................... 4 9. Các khái niệm, thuật ngữ sử dụng trong luận án ............................................................... 5 10. Cấu trúc của luận án ......................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ QUẢN LÝ KHÔNG GIAN, KIẾN TRÚC, CẢNH QUAN CÁC TUYẾN ĐÊ TẠI KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ, HÀ NỘI...................... 7 1.1. Quản lý không gian, kiến trúc,cảnh quan đê tại các thành phố trên thế giới .................. 7 1.2. Đê ở vùng châu thổ sông Hồng và Hà Nội ..................................................................... 9 1.2.1. Địa hình và không gian cảnh quan tự nhiên ............................................................... 9 1.2.1.1. Lịch sử hình thành địa chất ....................................................................................... 9 1.2.1.2. Cấu trúc đặc trưng của địa hình và cảnh quan tự nhiên từ những con sông của Hà Nội ....................................................................................................................................... 10 1.2.2. Đê và sự hình thành không gian cư trú của người Việt ở vùng châu thổ sông Hồng và Hà Nội ............................................................................................................................. 12 1.2.2.1. Sự ra đời của đê và quá trình biến đổi địa hình ...................................................... 12 1.2.2.2. Sông và đê với sự hình thành và phát triển đô thị nội đô lịch sử ............................ 13 1.2.3. Phân loại và nhận diện không gian,kiến trúc,cảnh quan đê trong quá trình .............. 15 phát triển đô thị nội đô lịch sử ............................................................................................. 15 1.2.3.1. Phân loại các tuyến đê trong nội đô lịch sử ............................................................ 15 iv 1.2.3.2. Nhận diện không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê nội đô lịch sử ............... 17 1.3.2.3. Không gian,kiến trúc,cảnh quan đê và sự biến đổi chức năng trong quá trình phát triển đô thị NĐLS ................................................................................................................ 21 1.3. Thực trạng không gian,kiến trúc,cảnh quan các tuyến đê nội đô lịch sử ...................... 22 1.3.1. Thực trạng không gian các tuyến đê nội đô lịch sử và phân tích SWOT .................. 22 1.3.2. Thực trạng cảnh quan các tuyến đê nội đô lịch sử và phân tích SWOT ................... 23 1.3.3. Thực trạng kiến trúc dọc các tuyến đê nội đô lịch sử và phân tích SWOT ............... 25 1.3.3.1. Kiến trúc công trình công cộng, hỗn hợp ............................................................... 25 1.3.3.2. Kiến trúc công trình di tích, tôn giáo - tín ngưỡng ................................................. 26 1.3.3.3. Kiến trúc nhà ở làng xóm cũ ................................................................................... 27 1.3.3.4. Kiến trúc nhà ở đô thị ............................................................................................. 28 1.4. Thực trạng quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử .......................................................................................................................................... 30 1.4.1. Tổ chức bộ máy quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử .............................................................................................................................. 30 1.4.1.1. Thể chế quản lý đê điều qua các thời kỳ ................................................................. 30 1.4.1.2. Bộ máy quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử hiện nay ........................................................................................................................... 33 1.4.2. Đồ án quy hoạch- công cụ quản lý, định hướng KG,KT,CQ các tuyến đê ............... 35 1.4.2.1. Thời kỳ trước Pháp thuộc ....................................................................................... 36 1.4.2.2. Thời kỳ Pháp thuộc đến năm 1943 ......................................................................... 36 1.4.2.3. Quy hoạch Hà Nội thời kỳ sau 1954 ....................................................................... 37 1.4.3. Thực trạng sự tham gia của cộng đồng ...................................................................... 39 1.4.4. Thực trạng QL KG,KT,CQ các tuyến đê và chiến lược quản lý ............................... 40 1.4.4.1. Phân tích SWOT thực trạng quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan .................. 40 1.4.4.2. Các chiến lược quản lý theo sơ đồ ma trận SWOT................................................. 41 1.4.4.3. Vấn đề tồn tại trong quản lý KG, KT, CQ các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử hiện nay ........................................................................................................................................ 42 1.5. Các đề tài nghiên cứu đã công bố liên quan ................................................................ 43 1.6. Các vấn đề nghiên cứu và giải quyết ............................................................................ 45 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ QUẢN LÝ KHÔNG GIAN, KIẾN TRÚC, CẢNH QUAN CÁC TUYẾN ĐÊ TẠI KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ, HÀ NỘI ........ 47 v 2.1. Cơ sở lý thuyết về quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê tại khu vực nội đô lịch sử ........................................................................................................................ 47 2.1.1. Không gian,kiến trúc,cảnh quan các tuyến đê tại khu vực nội đô lịch sử ................. 47 2.1.2. Lý thuyết về quản lý tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê NĐLS 48 2.1.2.1. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê với lý thuyết hình thái học đô thị . 49 2.1.2.2. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê với lý thuyết hình ảnh đô thị của Kevin Lynch ........................................................................................................................ 55 2.1.2.3. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê với lý thuyết đường biên mềm của Jan Gehl ............................................................................................................................... 58 2.1.2.4. Các giá trị di sản của đê trong không gian, kiến trúc, cảnh quan NĐLS theo Hiến chương và Công ước quốc tế ............................................................................................... 61 2.1.2.5. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê trong cảm thụ đô thị theo lý thuyết phân tích yếu tố đô thị .......................................................................................................... 62 2.1.3. Lý thuyết về quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê tại khu vực nội đô lịch sử .............................................................................................................................. 63 2.1.3.1. Quản lý tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan theo lý thuyết thiết kế đô thị ... 63 2.1.3.2. Quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê tại khu vực nội đô lịch sử theo lý thuyết về chính sách đô thị và quản lý đô thị ........................................................... 65 2.2. Cơ sở pháp lý quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê ........................ 67 2.2.1. Các văn bản quy phạm pháp luật ............................................................................... 67 2.2.2. Quy chuẩn xây dựng Việt Nam QCXDVN 01: 2021/BXD ....................................... 67 2.2.3. Các loại quy hoạch có liên quan theo luật Quy hoạch ............................................... 68 2.2.3.1. Quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội (QHC 1259) ....................................... 69 2.2.3.2. Các đồ án quy hoạch phân khu đô thị có liên quan ................................................ 70 2.2.3.3. Các quy chế quản lý theo quy hoạch xây dựng và các quy hoạch ngành, lĩnh vực liên quan ...................................................................................................................................... 71 2.2.4. Các chủ trương, chính sách về xây dựng cơ sở dữ liệu trong QLĐT ........................ 73 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử ................................................................................................................. 74 2.3.1. Dân cư và phát triển kinh tế xã hội ............................................................................ 74 2.3.2. Giá trị di sản của đê trong khu vực NĐLS................................................................. 75 2.3.2.1. Giá trị về niên đại .................................................................................................... 75 vi 2.3.2.2. Giá trị về tính xác thực ........................................................................................... 75 2.3.2.3. Giá trị của đê về sự điển hình ................................................................................. 76 2.3.3. Phát triển văn hoá xã hội của cộng đồng dân cư ....................................................... 77 2.3.3.1. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê trong cảnh quan đô thị ................. 77 2.3.3.2. Không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê với hệ thống di sản văn hóa khu vực nội đô lịch sử ........................................................................................................................ 78 2.3.4. Biến đổi khí hậu và hạ tầng kỹ thuật đô thị ............................................................... 79 2.3.4.1. Đê với biến đổi khí hậu và môi trường đô thị ......................................................... 79 2.3.4.2. Cao độ san nền và thoát nước mặt đô thị ............................................................... 82 2.3.5. Ứng dụng khoa học công nghệ trong quản lý lập, thực hiện quy hoạch và quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê .................................................................... 82 2.3.6. Sự phối hợp giữa các cấp ngành liên quan ............................................................... 83 2.4. Vai trò tham gia của cộng đồng .................................................................................... 84 2.5. Bài học kinh nghiệm ..................................................................................................... 86 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP QUẢN LÝ KHÔNG GIAN, KIẾN TRÚC, CẢNH QUAN CÁC TUYẾN ĐÊ TẠI KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ, HÀ NỘI ................................. 92 3.1. Quan điểm, mục tiêu, nguyên tắc quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê trong khu vực nội đô lịch sử ........................................................................................... 92 3.2. Tiêu chí xác định giá trị tiêu biểu của đê và phân loại các kiểu dáng đê trong ............ 93 nội đô lịch sử ........................................................................................................................ 93 3.2.1. Tiêu chí xác định giá trị tiêu biểu của đê ................................................................... 93 3.2.2. Phân loại kiểu dáng đê để quản lý tổ chức không gian,kiến trúc,cảnh quan ............. 94 3.2.2.1. Đối tượng phân loại kiểu dáng để quản lý .............................................................. 94 3.2.2.2. Tiêu chí và phân loại kiểu dáng đê để quản lý ........................................................ 94 3.3. Phân vùng quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử Hà Nội .......................................................................................................................... 104 3.3.1. Tiêu chí phân Vùng quản lý đê ................................................................................ 104 3.3.2. Khung định hướng kiểm soát tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan Vùng quản lý đê ........................................................................................................................................ 105 3.4. Giải pháp về quản lý tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê trong các đồ án quy hoạch đô thị nội đô lịch sử ................................................................................ 106 3.4.1. Yêu cầu chung về quản lý tổ chức KG,KT,CQ Vùng QL đê .................................. 106 vii 3.4.2. Khung kiểm soát tác động của KG,KT,CQ các tuyến đê trong vùng QL đê ........... 107 3.4.3. Nhóm giải pháp xây dựng khung tổ chức KG,KT,CQ các tuyến đê NĐLS ............ 109 3.4.3.1. Giải pháp xác định cao độ mặt đất đặt công trình xây dựng ................................ 109 3.4.3.2. Giải pháp xác định chiều cao công trình kiến trúc ............................................... 110 3.4.3.3. Giải pháp tổ chức đường biên mềm ...................................................................... 112 3.5. Giải pháp quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan khu vực đặc trưng ................... 114 3.5.1. Đề xuất khu vực KG,KT,CQ đặc trưng các tuyến đê .............................................. 114 3.5.2. Yêu cầu chung quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan Vùng quản lý đê ............ 115 3.5.3. Nội dung định hướng kiểm soát không gian,kiến trúc,cảnh quan khu vực đặc trưng của các tuyến đê trong nội đô lịch sử ................................................................................. 117 3.6. Giải pháp hoàn thiện cơ chế chính sách, văn bản quy phạm pháp luật ...................... 127 3.7. Giải pháp tổ chức bộ máy quản lý phát triển đô thị nội đô lịch sử ............................ 129 3.8. Giải pháp xây dựng, khai thác hệ thống CSDL quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan và phát triển đô thị khu vực NĐLS ........................................................................... 131 3.9. Giải pháp phát huy vai trò tham gia của cộng đồng trong quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan các tuyến đê khu vực nội đô lịch sử ......................................................... 134 3.10. Áp dụng khai thác CSDL bản đồ trong nghiên cứu biến đổi hình thái tuyến đê và định hướng kiểm soát tổ chức KG,KT,CQ trong trường hợp phố Kim Hoa ............................. 136 3.11. Bàn luận .................................................................................................................... 144 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................................... 147 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..................................................................................................................... KH01 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... TK01 PHỤ LỤC ....................................................................................................................... PL01 viii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên đầy đủ BĐKH Biến đổi khí hậu CK1 Đê chu kỳ 1. tương ứng tuyến phố: Hàng Than-Hàng Giấy- Đồng Xuân-Hàng Đường-Hàng Ngang - Hàng Đào-Hàng Trống-Bà Triệu đoạn đầu phố Nguyễn Du ( ĐH1). CK2 Đê chu kỳ 2. tương ứng các t