Luận án Quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------------- NGUYỄN ANH TÚ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản lý kinh tế (Khoa học quản lý) Mã số: 62340410 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN VĂN NAM 2. PGS.TS. ĐOÀN THỊ THU HÀ Hà Nội, 2015 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------------- NGUYỄN ANH TÚ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản lý kinh tế (Khoa học quản lý) Mã số: 62340410 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN VĂN NAM 2. PGS.TS. ĐOÀN THỊ THU HÀ Hà Nội, 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng cá nhân tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả Nguyễn Anh Tú LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin trân trọng cảm ơn tập thể lãnh đạo và các thày, cô giáo Trường Đại học Kinh tế quốc dân, Khoa Khoa học quản lý, Viện Đào tạo Sau đại học của Nhà trường. Đặc biệt gửi lời cám ơn chân thành và sâu sắc nhất đến PGS.TS Đoàn Thị Thu Hà, PGS.TS Trần Văn Nam đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tác giả hoàn thành luận án. Tác giả trân trọng cảm ơn lãnh đạo Vụ Báo chí Xuất bản, Ban Tuyên giáo Trung ương, Cục Xuất bản, In và Phát hành, lãnh đạo các Nhà xuất bản đồng nghiệp và các doanh nghiệp làm sách đã cho phép tác giả đến trao đổi, nghiên cứu, thu thập số liệu cho luận án của mình. Tác giả xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp tại Nhà xuất bản Đại học kinh tế quốc dân, Khoa luật, Khoa Khoa học quản lý và những người thân trong gia đình đã luôn ủng hộ, tạo điều kiện, khuyến khích động viên, chia sẻ khó khăn trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả Nguyễn Anh Tú MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ .................................................... 9 LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Giới thiệu luận án ................................................................................ 1 2. Lý do chọn đề tài ................................................................................. 2 3. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án ......................... 4 4. Mục tiêu nghiên cứu của luận án ........................................................ 10 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................... 10 6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 11 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN ..................................... 17 1.1. Hoạt động xuất bản - đối tượng quản lý của Nhà nước ........................... 17 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm hoạt động xuất bản ................................... 17 1.1.2. Các loại hình xuất bản phẩm ........................................................ 26 1.1.3. Quy trình xuất bản ....................................................................... 30 1.2. Quản lý Nhà nước đối với hoạt động xuất bản......................................... 34 1.2.1. Khái niệm quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ............... 34 1.2.2. Mục tiêu và tiêu chí đánh giá quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ................................................................................................. 38 1.2.3. Nội dung quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ................. 42 1.2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ................................................................................................. 58 1.3. Kinh nghiệm quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản một số nước và bài học cho Việt Nam ..................................................................................... 62 1.3.1. Trung Quốc ................................................................................. 62 1.3.2. Hàn Quốc .................................................................................... 64 1.3.3. Nhật Bản ..................................................................................... 64 1.3.4. Anh quốc .................................................................................... 65 1.3.5. Mỹ .............................................................................................. 66 1.3.4. Kinh nghiệm cho Việt Nam .......................................................... 67 Kết luận Chương 1 .............................................................................................. 69 CHƯƠNG 2: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN Ở VIỆT NAM ........................................................... 70 2.1. Thực trạng quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ....................... 70 2.1.1. Chiến lược, quy hoạch, chính sách và quy định pháp luật đối với hoạt động xuất bản ................................................................................. 70 2.1.2. Tổ chức thực hiện chính sách và quy định pháp luật đối với hoạt động xuất bản ........................................................................................ 87 2.1.3. Giám sát, thanh tra, kiểm tra hoạt động xuất bản .......................... 90 2.2. Đánh giá quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ........................... 95 2.2.1. Đánh giá theo các tiêu chí quản lý nhà nước ................................. 95 2.2.2. Điểm mạnh ................................................................................ 105 2.2.3. Điểm yếu ................................................................................... 110 2.2.4. Nguyên nhân của những điểm yếu .............................................. 115 Kết luận chương 2 ............................................................................................. 120 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN Ở VIỆT NAM........................................ 121 3.1. Dự báo hoạt động xuất bản và phương hướng quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản đến năm 2020 ................................................................... 121 3.2. Quan điểm quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ..................... 122 3.3. Giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản .... 124 3.3.1. Hoàn thiện chiến lược ................................................................ 124 3.3.2. Hoàn thiện chính sách, quy định pháp luật .................................. 129 3.3.3. Hoàn thiện tổ chức thực hiện ...................................................... 132 3.3.4. Hoàn thiện kiểm soát .................................................................. 143 Kết luận Chương 3 ............................................................................................ 145 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 149 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 155 Phụ lục 1: Mẫu Phiếu điều tra về hoạt động xuất bản và quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản .............................................................................................. 155 Phụ lục 2: Kết quả xử lý dữ liệu thống kê bằng phần mềm SPSS ...................... 160 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Ban TGTƯ Bộ TTTT Ban Tuyên giáo Trung ương Bộ Thông tin và Truyền thông Cục XBIPH CNTT Cục Xuất bản, In và Phát hành Công nghệ thông tin NXB Nhà xuất bản QLNN Quản lý nhà nước HĐXB XBP XHCN Hoạt động xuất bản Xuất bản phẩm Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ Hình vẽ Hình 1. Khung lý thuyết nghiên cứu ....................................................... 12 Hình 2. Quy trình nghiên cứu ................................................................. 12 Hình 2.1. Câu hỏi khảo sát 1.2 ............................................................... 74 Hình 2.2. Câu hỏi khảo sát 1.3 ............................................................... 74 Hình 2.3. Câu hỏi khảo sát 2.4 ............................................................... 96 Hình 3.1. Câu hỏi khảo sát 7.6 ............................................................. 124 Hình 3.2. Câu hỏi khảo sát 7.7 ............................................................. 144 Sơ đồ Sơ đồ 1.1. Quy trình sản xuất xuất bản phẩm.......................................... 27 Sơ đồ 1.2. Quy trình biên tập ................................................................. 33 Sơ đồ 1.3. Mô hình tác động quản lý trong hoạt động xuất bản ............... 55 Sơ đồ 2.1: Sơ đồ các cơ quan quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản .............................................................................................................. 88 Bảng Bảng 2.1. Thống kê số lượng sách xuất bản từ 2010 - 2014 .................... 72 Bảng 2.2. Thống kê cơ cấu sách từ 2010 - 2013 ...................................... 73 Bảng 2.3. Tổng doanh thu của các NXB 2010-2014 ............................... 99 Bảng 2.4. Lợi nhuận sau thuế của các NXB 2010-2014 ........................ 100 Bảng 2.5. Tổng nộp ngân sách của các NXB 2010-2014 ....................... 100 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu luận án Luận án với đề tài "Quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở Việt Nam" bao gồm Lời mở đầu 17 trang và 3 chương với số trang lần lượt là 53, 55, 27 trang. Nội dung cụ thể như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản. Chương 2: Phân tích thực trạng quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở Việt Nam. Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở Việt Nam. Luận án có 79 tài liệu tham khảo tiếng Việt và tiếng Anh, 7 hình vẽ, 4 sơ đồ, 5 bảng biểu và 34 trang phụ lục. Những đóng góp mới về mặt học thuật, lý luận 1. Luận án đã đưa ra 4 mục tiêu của quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản, bao gồm: (1) Phát triển đúng định hướng của Đảng; (1) Nâng cao dân trí và đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân; (3) Bảo vệ lợi ích hợp pháp của những người sáng tạo ra các tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học; (4) Nâng cao hiệu quả kinh tế. 2. Dựa trên lý thuyết về khoa học quản lý, luận án đã đưa ra nội dung của quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản theo quy trình quản lý, bao gồm: Chiến lược, quy hoạch, chính sách và quy định pháp luật đối với hoạt động xuất bản; Tổ chức thực hiện chính sách và quy định pháp luật đối với hoạt động xuất bản; Giám sát, thanh tra, kiểm tra hoạt động xuất bản. 3. Khái quát và phân định rõ 3 nhóm yếu tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản: Các yếu tố thuộc về chủ thể quản lý; các yếu tố thuộc về đối tượng quản lý; các yếu tố về môi trường kinh tế - văn hóa - xã hội. 2 Những đề xuất mới rút ra từ kết quả nghiên cứu 1. Luận án đã đưa ra dự báo về hoạt động xuất bản và quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản trong thời gian tới với ảnh hưởng mạnh mẽ của sách điện tử và xuất bản trực tuyến. Luận án nêu ra các quan điểm về quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản trong đó nhấn mạnh quan điểm xã hội hóa hoạt động xuất bản. Tác giả cho rằng đã đến lúc cần nâng cấp vai trò của tư nhân đối với hoạt động xuất bản, cho phép thí điểm cổ phần hóa 1,2 NXB để tạo động lực mới cho hoạt động xuất bản. 2. Luận án đưa ra 4 nhóm giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản trong thời gian tới. Trong các giải pháp, tác giả nhấn mạnh vào việc nâng cao vai trò, trách nhiệm của các cơ quan bảo vệ pháp luật (công an, tòa án, viện kiểm sát) trong việc phòng chống sách giả sách lậu là yêu cầu cấp bách hiện nay đối với sự phát triển lành mạnh của hoạt động xuất bản hiện nay. 3. Bên cạnh những kết quả của luận án, tác giả nhận thấy còn một số nội dung cần được tiếp tục nghiên cứu. Đây cũng là nội dung nghiên cứu của tác giả trong thời gian tới. Các nội dung đó bao gồm: Thứ nhất, đi sâu vào nghiên cứu mô hình và phương thức hoạt động của một nhóm NXB cụ thể, ví dụ nhóm NXB thuộc các trường đại học với các xuất bản phẩm chuyên biệt chủ yếu là sách nghiên cứu khoa học. Thứ hai, nghiên cứu sâu về quản lý nhà nước đối với hoạt động xã hội hóa lĩnh vực xuất bản, góp phần đẩy mạnh xã hội hóa lĩnh vực này trong khi vẫn đảm bảo yêu cầu của quản lý nhà nước trong tình hình mới. 2. Lý do chọn đề tài Xuất bản có vai trò quan trọng đặc biệt trong đời sống chính trị, kinh tế, xã hội nói chung, văn hóa nói riêng. Các quan hệ xã hội về xuất bản rất đa dạng, phong phú và phức tạp. Hoạt động xuất bản là một hoạt động đặc thù thuộc lĩnh vực văn hoá tư tưởng và khá nhạy cảm về chính trị- xã hội. Kinh tế- xã hội càng phát triển thì hoạt động xuất bản cũng càng phát triển. Hoạt động xuất bản thuộc lĩnh vực văn hóa, tư tưởng nhằm phổ biến, giới thiệu tri thức thuộc các lĩnh vực của đời sống xã hội, giá trị văn hóa dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại, đáp ứng nhu cầu đời sống 3 tinh thần của nhân dân, nâng cao dân trí, xây dựng đạo đức và lối sống tốt đẹp của người Việt Nam, mở rộng giao lưu văn hóa với các nước, phát triển kinh tế - xã hội, đấu tranh chống mọi tư tưởng và hành vi làm tổn hại lợi ích quốc gia, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa (Luật xuất bản, 2012, Điều 3). Sau khi Cách mạng Tháng 8 thành công, tháng 11 năm 1946, Quốc hội họp khóa thứ 2 đã thông qua Hiến pháp, bảo đảm các quyền tự do dân chủ cho nhân dân, trong đó có quyền tự do xuất bản: "Công dân Việt Nam có quyền tự do ngôn luận, tự do xuất bản...". Kể từ đó, Đảng và Nhà nước ta luôn có những bổ sung, sửa đổi các chủ trương, đường lối quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản nhằm phát triển kinh tế - xã hội. Quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản đã có những đổi mới đáng kể, mang lại những kết quả tích cực, đặc biệt là từ khi Luật Xuất bản 2004 có hiệu lực thi hành và hiện nay là Luật Xuất bản 2012. Tuy nhiên, quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở nước ta hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế: Mô hình tổ chức và cơ chế chính sách cho hoạt động xuất bản còn nhiều bất cập, hoạt động xuất bản có những khó khăn, thách thức gay gắt, một số NXB chỉ chú ý đến lợi ích kinh tế đơn thuần, coi nhẹ chức năng, nhiệm vụ chính trị, văn hóa, xã hội; xuất hiện một số xuất bản phẩm có nội dung không lành mạnh, không phù hợp với truyền thống văn hóa Việt Nam, bị dư luận phê phán; một số NXB khác hoạt động kém hiệu quả, kém năng động, còn nặng về trông chờ, bao cấp. Nạn in lậu, in trái phép chưa được ngăn chặn, xử lý kịp thời, thị trường xuất bản phẩm chưa được quản lý chặt chẽ, hệ thống phát hành xuất bản phẩm của Nhà nước không được quan tâm, củng cố đúng mức, đang có nguy cơ bị thu hẹp, nhất là ở miền núi, vùng sâu, vùng xa. Bên cạnh đó, các xuất bản phẩm có chất lượng cao, đóng góp vào tri thức nhân loại còn rất ít. Sau hơn 10 năm thực hiện Chỉ thị 42 CT/TW (ngày 25/8/2004) của Ban Bí thư về "Nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản ", cùng với Luật Xuất bản 2012 được ban hành và triển khai thực hiện, hoạt động xuất bản đã có những chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, hoạt động xuất bản và quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản vẫn còn nhiều vấn đề bất cập cần hoàn thiện cả về lý luận và thực tiễn. 4 Hơn nữa, trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng, kỹ thuật in ấn và công nghệ thông tin phát triển vượt bậc cho phép một cá nhân có thể ngay lập tức xuất bản tác phẩm của mình phổ biến toàn thế giới một cách hết sức dễ dàng. Điều này đem lại những tác động tích cực, nhưng cũng có thể gây ra những tiêu cực hay nguy cơ trong đời sống kinh tế- xã hội. Quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản đòi hỏi thực hiện được đồng thời cả hai nhiệm vụ, đó là phát huy khả năng sáng tạo ra tác phẩm và kiểm soát được vấn đề nội dung của xuất bản phẩm. Vì vậy, hoàn thiện quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản trong điều kiện hội nhập quốc tế là yêu cầu cấp thiết đặt ra hiện nay không chỉ cho các nhà nghiên cứu mà còn có ý nghĩa thiết thực cho các cơ quan quản lý nhà nước liên quan đến lĩnh vực này. Từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài: "Quản lý nhà nước đối với hoạt động xuất bản ở Việt Nam" để nghiên cứu. 3. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án 3.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Hoạt động xuất bản là lĩnh vực đặc thù, do điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội khác nhau mà các nước có quan điểm khác nhau về quản lý đối với lĩnh vực này. Tại các nước phát triển, các doanh nghiệp xuất bản hoạt động thuần túy trong cơ chế thị trường. Mục tiêu hoạt động xuất bản của họ tập trung vào giải quyết mối quan hệ giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng mang tính chất kinh doanh là chủ yếu, do vậy Nhà nước không có cơ chế chính sách riêng cho hoạt động này. Vì vậy, các đề tài nghiên cứu của họ thường tập trung vào các nghiên cứu tiếp cận thị trường, quan hệ công chúng, các trào lưu xuất bản mới ảnh hưởng thế nào đến thị trường xuất bản truyền thống,.. Chinese Publishing Industry Going Global: Background and Performance (Công nghiệp xuất bản Trung Quốc: Bối cảnh và Hiệu suất): Xu và Fang (2008) phân tích thị trường giao dịch bản quyền tại Trung Quốc, so sánh số lượng sách được mua và dịch tại Trung Quốc và số lượng sách Trung Quốc được bán ra thị trường thế giới, theo đó các số liệu phân tích cho thấy sự mất cân bằng nghiêm trọng giữa nhập khẩu và xuất khẩu trong thương mại sách bản quyền của Trung Quốc, nhập khẩu hoặc mua lại quyền dịch thuật và in lại vượt quá rất nhiều xuất khẩu hoặc bán các quyền đó. 5 Digital Publishing in Developing Countries: The Emergence of New Models? (Xuất bản kỹ thuật số ở các nước đang phát triển: Sự nổi lên của các mô hình mới?): Kulesz (2011) phân tích về xuất bản điện tử tại các nước đang phát triển. Theo đó, tại các nước đang phát triển, nơi xuất bản truyền thống phải đối mặt với thách thức rất lớn với xuất bản điện tử. Sử dụng phương tiện kỹ thuật số có thể làm việc rất nhanh, bỏ qua nhiều giai đoạn để ra một cuốn sách. Survey of Book Publishing in Russia (Khảo sát xuất bản sách ở Nga): Grigoriev và Adjoubei (2009) báo cáo tóm tắt ngành công nghiệp xuất bản ở Nga, so sánh dữ liệu trong hai năm 2006-2007, vị trí, số lượng và quy mô của các công ty xuất bản ở Nga. Những thách thức bao gồm cả sự suy giảm của văn hóa đọc trong thanh niên và cạnh tranh của các phương tiện truyền thông kỹ thuật số. Ngày nay, xuất bản cuốn sách của Nga là một ngành công nghiệp có lợi nhuận và năng động. Sự phát triển của nó được phản ánh trong sự tăng trưởng hàng năm. Năm 2006, lần đầu tiên trong lịch sử xuất bản Nga, hơn 100.000 cuốn sách được xuất bản, với tổng bản in lên tới 633,5 triệu bản. Trong năm 2007, một kỷ lục mới được thiết lập trong đó gần 109.000 cuốn sách đã được phát hành với số bản in là 665,5 triệu bản. Và trong năm 2008, số lượng sách tăng ấn tượng 13,4% so với số lượng sách xuất bản năm 2007, đạt 123.336 cuốn, tổng bản in đã lên đến 760,44 triệu bản trong năm 2008, tăng 14,2% về bản in so với năm 2007. Ngoài ra còn có các nghiên cứu khác về thị trường xuất bản phẩm cũng như xu hướng lấn át của xuất bản điện tử so với xuất bản truyền thống, tiêu biểu có thể kể đến các bài viết sau: The Global Ranking of the Publishing Industry 2009 [7