Luận án Quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ ÁNH NGUYỆT QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI PGS.TS. BÙI THỊ XUÂN MAI HÀ NỘI, 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ ÁNH NGUYỆT QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngành: Công tác xã hội Mã số: 976 01 01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI THỊ XUÂN MAI LUẬN ÁN TIẾN SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI PGS.TS. BÙI THỊ XUÂN MAI HÀ NỘI, 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi với đề tài “Thực trạng quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh” – là một công trình nghiên cứu độc lập của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Bùi Thị Xuân Mai Những dữ liệu thông tin và số liệu trong luận án được trích dẫn rõ ràng, đầy đủ về nguồn gốc. Những số liệu thu thập và tổng hợp được thực hiện đảm bảo tính khách quan và trung thực. Trong quá trình nghiên cứu, nghiên cứu sinh có công bố một số kết quả trên các tạp chí khoa học của ngành, tham gia tham luận trong các Hội thảo Khoa học Quốc Tế Công tác xã hội. Kết quả nghiên cứu của Luận án này chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Tôi xin cam đoan chịu hoàn toàn mọi trách nhiệm về kết quả nghiên cứu và tính xác thực đối với nghiên cứu của mình. Tác giả luận án Nguyễn Thị Ánh Nguyệt .................................... LỜI CÁM ƠN Với những tình cảm chân thành và tấm lòng biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin cảm ơn PGS.TS. Bùi Thị Xuân Mai, người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ, chỉ bảo, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Xin trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc Học viên Khoa Học xã hội; Khoa Xã hội học, Tâm lý học, và Công tác xã hội, Quý Thầy giáo, Cô giáo, các Nhà khoa học đã giảng dạy, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn Sr. Pascal - người đã hỗ trợ và đồng hành, Các Thầy Cô Suppervisors, các bạn Chuyên gia Viện Tâm lý xã hội Quốc Tế Mỹ đã ủng hộ, tạo điều kiện và luôn động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình theo học NCS và thực hiện luận án; Tổ chức World Wide Orphans, Trường Quốc Tế Mỹ, Viện Tâm lý Xã hội Quốc Tế Mỹ, Trung tâm Công tác xã hội - Giáo dục dạy nghề Thiếu niên TP.HCM, cán bộ Quản lý trường hợp, các em bị AHBHA và gia đình trong địa bàn nghiên cứu đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi được học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Luận án được hoàn thiện cũng nhờ có sự động viên và hỗ trợ về tinh thần của người thân, bạn bè đồng nghiệp, tôi xin chân thành cảm ơn! Dù đã rất cố gắng, nhưng luận án cũng không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến đóng góp, chỉ dẫn tận tình từ các Thầy, Cô, đồng nghiệp và các bạn. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Thị Ánh Nguyệt MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS ............................................... 15 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu trên Thế giới ....................................................... 15 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu trong nước .......................................................... 29 1.3. Nhận xét đánh giá về tình hình nghiên cứu ................................................................... 44 Chương 2.NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS ........................................................................... 48 2.1. HIV/AIDS và trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ...................................................... 48 2.2. Quản lý trường hợp đối với trẻ em ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ................................... 55 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ................................................................................................................................ 74 2.4. Khung phân tích .............................................................................................................. 88 Chương 3. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH.80 3.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu và khách thể nghiên cứu ............................................... 90 3.2. Thực trạng thực hiện tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ........................................................................................................... 101 3.3. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến tiến trình quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS .................................................................................................... 119 Chương 4. GIẢI PHÁP CẢI THIỆN KẾT QUẢ QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS VÀ THỰC NGHIỆM TÁC ĐỘNG KIỂM HUẤN TRONG QUẢN LÝ TRƯỜNG HỢP ĐỐI VỚI TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS ................................................................................................................ 142 4.1. Các giải pháp cải thiện kết quả quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ............................................................................................................... 142 4.2. Thực nghiệm tác động kiểm huấn trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ............................................................................. 145 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................... 167 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ........................ 170 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 171 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ AHBHA Ảnh hưởng bởi HIV/AIDS CTXH Công tác xã hội ĐTB Điểm trung bình NCS Nghiên cứu sinh NVCTXH Nhân viên công tác xã hội QLTH Quản lý trường hợp TC Thân chủ DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1. Mô tả mẫu nghiên cứu cán bộ quản lý trường hợp ........................................... 91 Bảng 3.2. Mô tả mẫu nghiên cứu trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ............................ 94 Bảng 3.3. Đánh giá về khó khăn của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ...................... 96 Bảng 3.4. Nhu cầu cần thiết theo đánh giá của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ........ 99 Bảng 3.5. Mức độ thực hiện các nhiệm vụ trong bước “Tiếp cận” ................................ 104 Bảng 3.6. Mức độ thực hiện các nhiệm vụ trong bước “Đánh giá nhu cầu toàn diện” ... 106 Bảng 3.7. Mức độ thực hiện nhiệm vụ trong bước “Thực hiện kế hoạch can thiệp” ....... 110 Bảng 3.8. Mức độ thực hiện các nhiệm vụ trong bước “Giám sát và lượng giá” ............ 112 Bảng 3.9. Mức độ thực hiện nhiệm vụ ghi chép ............................................................. 112 Bảng 3.10. Mức độ ảnh hưởng các yếu tố đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS ....................................................................... 119 Bảng 3.11. Ảnh hưởng tương quan của các yếu tố đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. ........................................................... 120 Bảng 3.12. Đánh giá ảnh hưởng của yếu tố sự tham gia của trẻ em đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ................................................................................................... 121 Bảng 3.13. Đánh giá ảnh hưởng của yếu tố vai trò của gia đình/người chăm sóc đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ............................................................................ 122 Bảng 3.14. Đánh giá ảnh hưởng của yếu tố năng lực thực hành của cán bộ quản lý trường hợp đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ....................................................... 124 Bảng 3.15. Đánh giá ảnh hưởng của yếu tố kiểm huấn đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp .................................................................................................................... 127 Bảng 3.16. Đánh giá ảnh hưởng của yếu tốchính sách pháp luật liên quan đến tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ........................................................................................ 131 Bảng 3.17.Hệ số tương quan giữa các yếu tố ảnh hưởng đến các bước trong tiến trình quản lý trường hợp................................................................................................................. 134 Bảng 3.18. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Tiếp cận” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ........................................................................................ 135 Bảng 3.19. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Đánh giá nhu cầu” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ........................................................................... 136 Bảng 3.20. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Xây dựng kế hoạch” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp ........................................................................... 137 Bảng 3.21. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Thực hiện kế hoạch” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp .................................................................... 138 Bảng 3.22. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Giám sát và lượng giá” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp .................................................................... 139 Bảng 3.23. Tương quan của các yếu tố ảnh hưởng đến bước “Kết thúc trường hợp” trong tiến trình và nhiệm vụ quản lý trường hợp .................................................................... 139 Bảng 4.1. Thực trạng thực hiện Tiến trình và Nhiệm vụ của cán bộ quản lý trường hợp khi chưa có kiểm huấn ................................................................................................................. 150 Bảng 4.2. Nhiệm vụ được thực hiện trong ước “Tiếp cận” của cán bộ quản lý trường hợp ................................................................................................................................................. 151 Bảng 4.3. Nhiệm vụ được thực hiện trong bước “Đánh giá nhu cầu” của cán bộ quản lý trường hợp .............................................................................................................................. 152 Bảng 4.4. Phiếu “Đánh giá nhu cầu toàn diện” .................................................................... 153 Bảng 4.5. Nhiệm vụ được thực hiện trong Bước “Xây dựng kế hoạch” của cán bộ quản lý trường hợp .............................................................................................................................. 157 Bảng 4.6. Nhiệm vụ được thực hiện trong Bước “Thực hiện kế hoạch” của cán bộ quản lý trường hợp .............................................................................................................................. 160 Bảng 4.7. Nhiệm vụ được thực hiện trong Bước “Giám sát và lượng giá” của cán bộ quản lý trường hợp .......................................................................................................................... 161 Bảng 4.8. Nhiệm vụ được thực hiện trong Bước “kết thúc” của cán bộ quản lý trường hợp ...................................................................................................................................... 163 DANH MỤC BIỀU ĐỒ, HÌNH Biểu đồ 3.1. Mức độ thực hiện tiến trình quản lý trường hợp ............................................ 102 Biểu đồ 3.2. Mức độ thực hiện nhiệm vụ trong bước “Xây dựng kế hoạch” theo kinh nghiệm .................................................................................................................................... 108 Biểu đồ 3.3. Mức độ thực hiện nhiệm vụ trong bước “Xây dựng kế hoạch” theo tập huấn chuyên môn ............................................................................................................................ 108 Biểu đồ 3.4. Mức độ thực hiện nhiệm vụ trong bước “Kết thúc/đóng ca” ....................... 115 Biểu đồ 3.5. Mức độ thực hiện nhiệm vụ lưu trữ hồ sơ ....................................................... 118 Biểu đồ 3.6. Chuyên ngành của Cán bộ Quản lý trường hợp ............................................ 126 Hình 2.1. Khung phân tích ...................................................................................................... 88 Hình 3.1. Bản đồ địa bàn nghiên cứu Thành phố Hồ Chí Minh ........................................... 91 Hình 4.1. Sơ đồ phả hệ của TC ............................................................................................. 155 Hình 4.2. Sơ đồ sinh thái của TC .......................................................................................... 156 Hộp 4.1.Mô tả thân chủ ........................................................................................................ 148 Hộp 4.2. Thực hành Bước “Xây dựng kế hoạch” và các nhiệm vụ của cán bộ quản lý trường hợp khi có Kiểm huấn ............................................................................................................ 158 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Công tác xã hội (CTXH) là một nghề chuyên nghiệp, có vai trò đặc biệt trong việc thúc đẩy và đảm bảo phúc lợi cho trẻ em, gia đình và cộng đồng, giải quyết và phòng ngừa các vấn đề xã hội nhằm góp phần bảo đảm an sinh xã hội [38]. Việt Nam cũng đã đưa ra Quyết định số 32/2010/QĐ- TTg, phát triển công tác xã hội theo hướng chuyên nghiệp qua Đề án phát triển Nghề công tác xã hội giai đoạn 2010-2020 [60] và Quyết định 112/TTg-CP, Ban hành Chương trình phát triển công tác xã hội giai đoạn 2021-2030 [63] của Thủ Tướng Chính Phủ. Để hỗ trợ giải quyết các vấn đề mà cá nhân, gia đình, nhóm và cộng đồng đang phải đối mặt, nhân viên xã hội (NVXH) sử dụng nhiều phương pháp CTXH theo cách tiếp cận đặc biệt tập trung vào con người trong hoàn cảnh xã hội cụ thể [6]. Việc đáp ứng các nhu cầu đa dạng và phức tạp của thân chủ (TC) ngày nay đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện, lấy con người làm trung tâm nhằm đáp ứng các nhu cầu cấp thiết của thân chủ [123]. Trong bối cảnh đó, QLTH trong CTXH thường được sử dung cho nhóm TC dễ bị tổn thương hay đặc biệt khó khăn, có nhiều nhu cầu phức hợp mà bản thân và gia đình không thể vượt qua được nếu không có sự trợ giúp [180]. Cùng với quan điểm trên, nghiên cứu của Shilpa Ross và cộng sự (2011) và nghiên cứu của Center for substance abuse treatment (2015) còn nhấn mạnh đến “gói dịch vụ” hoặc “chuỗi dịch vụ” trong QLTH để cung cấp một nhóm các dịch vụ cần thiết cho TC và gia đình, trên cơ sở phối hợp liên ngành điều phối các dịch vụ toàn diện, tránh lãng phí, tiết kiệm nguồn lực [176], [92]. Rebeca Davis & Cassandra Simmel (2014), đã chứng minh rằng việc đáp ứng toàn diện như vậy có thể ngăn chặn sự leo thang của những khó khăn TC và gia đình đang đối mặt [169]. Trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, đại dịch HIV/AIDS được mô tả như là sự tiếp nối của ba làn sóng. Đầu tiên là làn sóng nhiễm HIV, theo sau vài năm bởi làn sóng thứ hai của bệnh AIDS và cái chết, tiếp theo đó là làn sóng thứ ba – trẻ em mồi côi vì HIV/AIDS- với những tác động liên quan ở nhiều cấp độ đối với trẻ em, gia đình, và cộng đồng xã hội [173], [123]. Đối với trẻ, có nguy cơ mất cơ hội đến trường, chăm sóc sức khỏe, dinh dưỡng, và phát triển, nơi ở không ổn định. Hơn nữa, với cái chết của cha mẹ, trẻ em trải qua sự mất mát sâu sắc, đau buồn, lo lắng, sợ hãi và vô vọng với những hậu quả lâu dài về tâm lý xã hội. Đối với gia đình, thu nhập và tài sản giảm sút khi cha mẹ - là trụ cột gia đình bị bệnh qua đời. Điều này làm cho gia đình bị chia cắt, rơi vào tình trạng túng quẫn, đặc biệt 2 người chăm sóc trong gia đình là ông bà già yếu, hoặc trẻ em lớn trong gia đình. Đối với cộng đồng và xã hội, chi phí về con người và dịch bệnh khá lớn, khả năng đối phó và nguồn lực ngày càng hạn chế, dẫn đến những rủi ro ảnh hưởng đến đời sống xã hội. Nghiên cứu từ nhóm tác giả Nguyễn Thị Hương, Lê Hải Hà, Godfrey Biemba, Jonathon Simon, Jill Costello, Jen Beard, and Bram Brooks (2009) cho biết các số liệu về trẻ em bị AHBHA tại Việt Nam ước tính được trích dẫn nhiều nhất về tổng số trẻ bị AHBHA là 283.667 [26]. Đặc biệt, kết quả khảo sát của Susan S. Hunter (2003) cho thấy Thành phố HCM là một trong những thành phố bị tác động bởi HIV/AIDS có số lượng trẻ em bị AHBHA đáng quan tâm [55]. Theo Uỷ ban Phòng chống AIDS Thành phố Hồ Chí Minh (2011) cho biết chưa có số liệu chính xác số trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV, tổng số trẻ bị ảnh hưởng hiện nay chỉ dưạ vào số dự đoán đó là dựa vào tổng số người lớn nhiễm HIV tại TPHCM năm 2009 là 40.638, thì số trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV có thể bằng 1,5 lần tổng số người lớn nhiễm HIV, nên tổng số trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV theo dự đoán là 60.000- 70.000 trẻ bị AHBHA. Mặc dù số liệu hiện nay chỉ mang tính tương đối vì các số liệu có sự trùng lắp và các báo cáo vẫn còn nhiều bất cập [78], tuy nhiên đây cũng là con số đáng quan ngại của nhóm trẻ em bị AHBHA. Công tác chăm sóc, bảo vệ và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho trẻ em được phát triển chính là sự đầu tư cho tương lai, chính là sự phát triển bền vững. "Không để trẻ em nào bị bỏ lại phía sau” [209] là một cam kết của Việt nam khi tham gia ký kết vào Mục tiêu phát triển bền vững theo Chương trình Nghị sự 2030, điều này thể hiện sự việc bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em luôn là một trong những quan tâm hàng đầu của Việt Nam. Sự quan tâm được thể hiện rõ khi Việt Nam là nước đầu tiên tại Châu Á, và là nước thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ước của Liên Hiệp Quốc về Quyền trẻ em năm 1990, Luật trẻ em (2016) được Quốc Hội thông qua và có hiệu lực [52], và gần đây là Mục tiêu phát triển bền vững (2017). Đó là sự cam kết nhằm đảm bảo cho tất cả trẻ em được đối xử bình đẳng, có điều kiện thuận lợi nhất để phát triển về thể chất và trí tuệ, bảo đảm cuộc sống và môi trường an toàn, lành mạnh, đây cũng là nền tảng cho tất cả trẻ em đều được đáp ứng nhu cầu và các quyền cơ bản. Đứng trước tác động của dịch bệnh HIV/AIDS, phần lớn các Quốc gia bị ảnh hưởng bởi đại dịch HIV/AIDS trên thế giới đã sử dụng phương pháp QLTH trong việc trợ giúp trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS và phương pháp này đã được đánh giá là một trong những phương pháp mang lại kết quả tích cực cho trẻ em và gia đình [139], [180], [191]. Tại Việt Nam, cùng với sự phát triển của ngành công tác xã hội, phương pháp QLTH được Nhà nước 3 quan tâm thông qua việc ban hành các văn bản pháp luật liên quan – tạo hành lang pháp lý để QLTH phát triển. Năm 2015, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội đã ban hành Thông tư Hướng dẫn quản lý trường hợp với người khuyết tật theo Thông tư số 01/2015/TT- BLĐTBXH ngày 06/01/2015 [10], và đến năm 2020 Bộ Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội ban hành Thông tư 02/2020/TT- BLĐTBXH, Hướng dẫn quản lý đối tượng được cơ sở trợ giúp xã hội cung cấp dịch vụ công tác xã hội [13]. Ngoài ra, Thông tư hướng dẫn quy trình trợ giúp trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS (2018) cũng đã được ban hành và thực hiện tại các địa phương [12]. Bên cạnh đó, QLTH còn được xem là khuynh hướng trợ giúp trong CTXH đối với các đối tượng yếu thế cần sự hỗ trợ đặc biệt là quan điểm của các nhóm tác giả Lê Chí An, Đỗ Văn Bình, Mai Xuân Huấn, Bùi Thị Xuân Mai, Nguyễn Hữu Tân (