Luận án Sự tham gia của phụ nữ trong hệ thống chính trị thời kỳ đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa (Nghiên cứu tại tỉnh Tiền Giang)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI --------------------- NGUYỄN NGỌC HƯƠNG SỰ THAM GIA CỦA PHỤ NỮ TRONG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ THỜI KỲ ĐẨY NHANH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (Nghiên cứu tại tỉnh Tiền Giang) LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC Hà Nội - 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI --------------------- NGUYỄN NGỌC HƯƠNG SỰ THAM GIA CỦA PHỤ NỮ TRONG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ THỜI KỲ ĐẨY NHANH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (Nghiên cứu tại tỉnh Tiền Giang) Ngành: Xã hội học Mã số: 9.31.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Chí Dũng Hà Nội - 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết quả của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. TÁC GIẢ Nguyễn Ngọc Hương LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo - PGS. TS. Nguyễn Chí Dũng, Người đã hướng dẫn khoa học, chỉ dẫn nhiệt tình, động viên và tạo điều kiện cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu luận án. Tác giả luận án xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Học viện Khoa học xã hội, Khoa Xã hội học cùng các thầy cô giáo, các nhà khoa học đã giúp đỡ trong quá trình tác giả học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả xin trân trọng cảm ơn sự động viên, giúp đỡ của gia đình, bạn bè và bạn đồng nghiệp trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày 22 tháng 11 năm 2023 Tác giả Nguyễn Ngọc Hương MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ....................... 12 1.1.Tình hình nghiên cứu ngoài nước ............................................................. 12 1.1.1. Quan điểm và quy định pháp lý về sự tham gia của phụ nữ trong hệ thống chính trị trên thế giới ...................................................................... 12 1.1.2. Các nghiên cứu về sự tham gia của phụ nữ trong chính trị ............... 16 1.1.3. Các nghiên cứu về yếu tố và giải pháp tăng cường cho sự tham gia chính trị của phụ nữ......................................................................................... 20 1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước ............................................................ 28 1.2.1. Quan điểm và quy định pháp lý về sự tham gia của phụ nữ trong hệ thống chính trị ở Việt Nam ..................................................................... 28 1.2.2. Các nghiên cứu về phụ nữ tham gia chính trị và công tác lãnh đạo ...... 31 1.2.3. Các nghiên cứu về yếu tố và giải pháp tăng cường sự tham gia chính trị của phụ nữ ....................................................................................... 36 1.3. Đánh giá khái quát kết quả những công trình đã công bố và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ............................................................. 43 1.3.1. Đánh giá khái quát những công trình được tác giả tổng quan. .......... 43 1.3.2. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ..................................... 43 Tiểu kết Chương 1 ............................................................................................. 45 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA NGHIÊN CỨU ..... 46 2.1. Các khái niệm cơ bản sử dụng trong luận án ......................................... 46 2.1.1. Hệ thống chính trị................................................................................ 46 2.1.2. Sự tham gia chính trị ........................................................................... 47 2.1.3. Phụ nữ tham gia hệ thống chính trị .................................................... 48 2.1.4. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH – HĐH) và công tác phụ nữ trong quá trình đẩy mạnh CNH- HĐH .................................................... 51 2.1.5. Khái niệm vai trò xã hội...................................................................... 56 2.1.6. Khái niệm bình đẳng giới ................................................................... 57 2.2. Lý thuyết nghiên cứu ................................................................................. 58 2.2.1. Lý thuyết hệ thống .............................................................................. 58 2.2.2. Lý thuyết vai trò xã hội ....................................................................... 60 2.2.3. Lý thuyết di động xã hội ..................................................................... 61 2.2.4. Lý thuyết nữ quyền Mác xít ................................................................ 64 2.3. Quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về công tác cán bộ nữ ...................................................................................................... 66 2.4. Chủ trương, quan điểm và kế hoạch hành động của tỉnh Tiền Giang về công tác Bình đẳng giới và sự tham gia của phụ nữ trong HTCT .................................................................................................................. 72 2.5. Giới thiệu về địa bàn nghiên cứu .............................................................. 74 2.6. Mô hình phân tích ...................................................................................... 77 Tiểu kết Chương 2 ............................................................................................. 78 Chương 3: THỰC TRẠNG THAM GIA CỦA PHỤ NỮ TRONG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ Ở TIỀN GIANG ......................................................... 79 3.1. Phụ nữ tham gia trong hệ thống chính trị ở tỉnh Tiền Giang .............. 79 3.1.1. Phụ nữ tham gia vào các cấp ủy Đảng ............................................... 80 3.1.2. Phụ nữ tham gia ở các cấp chính quyền ............................................. 84 3.1.3. Phụ nữ tham gia các tổ chức chính trị - xã hội ................................... 93 3.1.4. Chất lượng cán bộ nữ tham gia HTCT tỉnh Tiền Giang qua các thời kỳ .. 98 3.2. Đánh giá về đội ngũ cán bộ nữ tham gia hệ thống chính trị ............... 109 3.2.1: Về mức độ hoàn thành nhiệm vụ của phụ nữ khi tham gia HTCT ....... 109 3.2.2. Mức độ tín nhiệm cán bộ nữ tham gia hệ thống chính trị ................ 111 Tiểu kết Chương 3 ........................................................................................... 116 Chương 4: CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ THAM GIA CỦA PHỤ NỮ TRONG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ TỈNH TIỀN GIANG ........ 117 4.1. Yếu tố thể chế, chính sách ....................................................................... 117 4.2. Khuôn mẫu giới truyền thống và định kiến giới .................................. 123 4.3. Yếu tố gia đình .......................................................................................... 128 4.4. Yếu tố cá nhân........................................................................................... 133 4.4.1. Yếu tố tuổi ......................................................................................... 133 4.4.2. Yếu tố trình độ học vấn và trình độ chuyên môn ............................. 137 4.4.3 Yếu tố về trình độ tin học .................................................................. 144 4.4.4 Yếu tố về trình độ ngoại ngữ ............................................................. 147 Tiểu kết Chương 4 .......................................................................................... 150 KẾT LUẬN VÀ KHUYỄN NGHỊ NHẰM TĂNG CƯỜNG SỰ THAM GIA CỦA PHỤ NỮ VÀO HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ TRONG THỜI KỲ ĐẨY NHANH QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở TỈNH TIỀN GIANG ......................................................................... 151 1. Kết luận .................................................................................................... 151 2. Khuyến nghị về đảm bảo điều kiện cho phụ nữ tham gia HTCT .......... 154 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .............. 161 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 162 PHỤ LỤC 1 ...................................................................................................... 174 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CNH Công nghiệp hóa CBLĐ Cán bộ Lãnh đạo CSTĐCS Chiến sĩ thi đua cơ sở CSTĐCT Chiến sĩ thi đua cấp tỉnh CSTĐCB Chiến sĩ thi đua cấp bộ HĐH Hiện đại hóa HTCT Hệ thống chính trị KHTNV Không hoàn thành nhiệm vụ LĐTT Lao động tiên tiến LLCT Lý luận chính trị HTXSNV Hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ HTTNV Hoàn thành tốt nhiệm vụ HTNV Hoàn thành nhiệm vụ HĐND Hội đồng nhân dân QLNN Quản lý nhà nước UBND Ủy ban nhân dân DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Cơ cấu mẫu khảo sát (%) ......................................................................... 8 Bảng 3.1: Chức vụ Đảng của phụ nữ ở các cấp ủy Đản giai đoạn 10 năm chia theo giới (%) ................................................................................................ 80 Bảng 3.2: Chức vụ Đảng của phụ nữ khi tham gia cấp ủy Đảng qua các giai đoạn 10 năm chia theo cấp công tác (%) ............................................................ 82 Bảng 3.3: Tỷ lệ nữ tham gia Ban thường vụ Đảng ủy cấp tỉnh, huyện và xã giai đoạn 2010-2020 (%) ..................................................................................... 83 Bảng 3.4: Sự tham gia của phụ nữ trong HTCT cấp chính quyền ở Tiền Giang chia theo giới (%) ..................................................................................... 85 Bảng 3.5: Tỷ lệ nữ tham gia đại biểu Hội đồng Nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2011-2016, nhiệm kỳ 2016-2020 (%) ................................................................. 87 Bảng 3.6: Tỷ lệ đại biểu nữ tham gia HĐND các cấp chia theo chức vụ công tác (%) ......................................................................................................... 88 Bảng 3.7: Tỷ lệ phụ nữ làm lãnh đạo chính quyền, cơ quan quản lý nhà nước cấp địa phương (%) .................................................................................... 90 Bảng 3.8. Sự tham gia của phụ nữ trong các tổ chức chính trị - xã hội qua các thời kỳ (%) ..................................................................................................... 94 Bảng 3.9: Tỷ lệ phụ nữ tham gia các tổ chức chính trị xã hội ở Tiền Giang theo cấp công tác (%) .......................................................................................... 95 Bảng 3.10: Học vấn của cán bộ chia theo giới ở Tiền Giang (%) ..................... 98 Bảng 3.11: Trình độ tin học, ngoại ngữ hiện nay của CB trong HTCT tỉnh Tiền Giang theo giới (%) ................................................................................... 105 Bảng 3.12: Danh hiệu thi đua đạt được của cán bộ nữ trong HTCT tỉnh Tiền Giang qua các năm công tác (%) .............................................................. 110 Bảng 4.1: Vai trò của chính sách đối với công tác cán bộ hiện nay theo giới (%) ...................................................................................................................... 119 Bảng 4.2: Quan điểm về chức vụ chủ chốt đối với giới trong HTCT tỉnh Tiền Giang (%) .................................................................................................. 124 Bảng 4.3: Số lượng cán bộ nữ tham gia đảm nhận nhiệm vụ các chức vụ lãnh đạo các cấp chính quyền chia theo nhóm tuổi (%) ................................... 136 Bảng 4.4: Tương quan giữa trình độ học vấn/chuyên môn với chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp HĐND (%) ......................................................... 140 Bảng 4.5: Tỷ lệ nữ đảm nhận công tác lãnh đạo chính quyền, cơ quan quản lý nhà nước cấp địa phương tỉnh Tiền Giang năm 2022 chia theo trình độ học vấn (%) ........................................................................................................ 142 Bảng 4.6: Tương quan giữ vị trí công tác với trình độ học vấn của phụ nữ trong các tổ chức chính trị xã hội (%) ............................................................... 143 Bảng 4.7: Tương quan giữa trình độ tin học với chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp ủy Đảng (%) ........................................................................... 145 Biểu 4.8: Tương quan giữa trình độ tin học với chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp chính quyền (%)..................................................................... 146 Biểu 4.9: Tương quan giữa trình độ tin học với cấp công tác của cán bộ nữ (%) ...................................................................................................................... 147 Bảng 4.10: Tương quan giữa trình độ ngoại ngữ với chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp ủy Đảng (%).................................................................... 148 Bảng 4.11: Tương quan giữa trình độ ngoại ngữ với chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp chính quyền (%) ............................................................. 149 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu 3.1: Trình độ lý luận chính trị của cán bộ tỉnh Tiền Giang theo giới*** 102 Biểu 3.2: Trình độ quản lý nhà nước của cán bộ tỉnh Tiền Giang chia theo giới ** ................................................................................................................ 103 Biểu 3.3: Mức độ tín nhiệm của cơ quan đối với cán bộ chủ chốt các cấp ở Tiền Giang chia theo giới * ............................................................................... 112 Biểu 3.4: Đánh giá của địa phương nơi cán bộ đang sinh sống và làm việc* . 113 Biểu 4.1: Những thuận lợi của giới khi tham gia HTCT .................................. 119 Biểu 4.2: Các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia HTCT của giới** ............... 125 Biểu 4.3: Mức sống của gia đình cán bộ nữ ở tỉnh Tiền Giang ....................... 130 Biểu 4.4. Nghề nghiệp chồng của CB nữ khi tham gia HTCT ........................ 131 Biểu 4.5: Chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp ủy đảng chia theo nhóm tuổi*** ..................................................................................................... 134 Biểu 4.6: Chức vụ công tác của phụ nữ trong các cấp chính quyền chia theo nhóm tuổi** ....................................................................................................... 135 Biểu 4.7: Tương quan chức vụ Đảng với trình độ học vấn của phụ nữ trong các cấp ủy Đảng *** .......................................................................................... 139 Biểu 4.8: Tương quan giữa chức vụ chính quyền với trình độ chuyên môn của phụ nữ trong HTCT** ................................................................................ 141 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đảm bảo bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ là một trong những mục tiêu quan trọng trong chiến lược phát triển của nhiều quốc gia trên thế giới. Tăng cường bình đẳng giới và nâng cao vị thế cho phụ nữ là mục tiêu hướng đến của các quốc gia, trong đó,vai trò của phụ nữ được thể hiện ở tất cả các lĩnh vực rõ nét nhất đó là vai trò của phụ nữ trong hệ thống chính trị càng được nâng cao; tỷ lệ phụ nữ tham gia hoạt động chính trị tại nhiều quốc gia trên thế giới ngày càng nhiều hơn, tích cực hơn. Trên thực tế, ở một số quốc gia việc hiện thực hóa bình đẳng giới về các chỉ tiêu trong lĩnh vực chính trị còn những hạn chế nhất định. Phụ nữ đang còn phải đối diện với nhiều thách thức trên nhiều phương diện trong đời sống xã hội, mà nguyên nhân phần lớn bắt nguồn từ định kiến xã hội đối với phụ nữ. Việt Nam, một quốc gia chịu sự ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng Nho giáo của xã hội truyền thống về phân biệt đối xử giới. Vị trí, vai trò của phụ nữ trong gia đình và ngoài xã hội thường thấp hơn nam giới. Vì vậy, trong quá trình phát triển, Việt Nam luôn nỗ lực phấn đấu đạt được tình trạng cân bằng giới như nhiều quốc gia phát triển trên thế giới. Cho đến nay, Việt Nam là quốc gia được đánh giá cao về công tác thực hiện bình đẳng giới trong khu vực với nền tảng chính trị, xã hội tốt cho việc đảm bảo vai trò nữ quyền tham gia hệ thống chính trị. Việt Nam xếp thứ 87/153 quốc gia về thu hẹp khoảng cách giới. Một trong 10 quốc gia thực hiện tốt nhất về thúc đẩy bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ và trẻ em gái[84]. Tỷ lệ nữ là đại biểu Quốc Hội và Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2021-2026 đạt 30,26% là nữ đại biểu Quốc hội, gần 30% nữ tham gia Hội đồng nhân dân các cấp[61].Công tác thúc đẩy bình đẳng giới cũng như phát triển đội ngũ cán bộ nữ trong bối cảnh đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) được Đảng và Nhà nước ta quan tâm đặc biệt, điều này thể rõ thông qua Nghị quyết số 11-NQ/TW của bộ Chính trị ngày 27/4/2007 về Công tác phụ nữ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước[12]. Những quan điểm chỉ đạo, thành quả đạt được trên đây là minh chứng rõ nét cho những cố gắng của Việt Nam trong quá trình thực hiện bình đẳng giới. Mặc dù vậy, quá trình thực hiện bình đẳng giới nói chung và công tác phát triển cán bộ nữ ở Việt Nam nói riêng còn gặp nhiều khó khăn, nhiều rào cản được xác định trong quá 2 trình thực hiện như: việc thực thi, triển khai luật và chính sách vẫn còn nhiều bất cập, hạn chế; định kiến giới trong công tác quản lý, lãnh đạo, tuyển dụng, bồi dưỡng, đề bạt còn chưa đúng, chưa được thực hiện ở một số địa phương, cơ quan đã cản trở cơ hội tham gia của phụ nữ vào chính trị. Tiền Giang là tỉnh thuộc vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đồng thời là tỉnh nằm trong vùng kinh tế trọng điểm của phía Nam. Tiền Giang có vị trí địa lý - tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên thuận lợi cho phát triển kinh tế nông nghiệp toàn diện theo hướng CNH, HĐH, đặc biệt là nông nghiệp trồng lúa, cây ăn trái và chăn nuôi.Vì vậy, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở tỉnh Tiền Giang đặt ra yêu cầu khác biệt về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao gắn với phát triển khoa học và công nghệ phải đáp ứng yêu cầu chuyển dịch cơ cấu kinh tế của tỉnh theo hướng nông nghiệp công nghệ cao. Nguồn lao động nữ đang chiếm 51,0% so với nam giới, do đó công tác phát triển cán bộ nữ được đặc biệt quan tâm. Trong đó, phụ nữ với lĩnh vực chính trị đang là một trong những chỉ tiêu mà tỉnh Tiền Giang đang nỗ lực thực hiện để đạt được các mục tiêu của Chương trình, Chiến lược quốc gia do Chính phủ đề ra, nhằm xóa bỏ những rào cản để phụ nữ có cơ hội nâng cao năng lực, địa vị xã hội và có nhiều cống hiến cho sự phát triển bền vững xã hội. Ở tỉnh Tiền Giang, công tác cán bộ nữ trong hoạt động chính trị từ báo cáo gần đây nhất, ở nhiệm kỳ 2020-2025, các cấp, tỷ lệ nữ tham gia cấp ủy chỉ chiếm 14,9%, cấp huyện, thành, thị chiếm 22%, cấp xã chiếm 27,5%.Nữ đại biểu Hội đồng nhân dân (HĐND) tỉnh (chiếm 27,87%); cấp huyện (31,23%); cấp xã (29,67%) [35,80, 81]. Đây là nhiệm kỳ, có tỷ lệ nữ tham gia cao, nhưng vẫn còn nhiều chỉ tiêu chưa đạt được so với mục tiêu Chiến lược về bình đẳng giới của Chính phủ đề ra. Nhằm đạt được các mục tiêu bình đẳng giới về chính trị, tỉnh Tiền Giang tiếp tục triển khai các hoạt động, kế hoạch công tác cán bộ nữ trong quá trình thúc đẩy mạnh CNH, HĐH. Dựa vào những đặc trưng riêng và thế mạnh của tỉnh Tiền Giang về nông nghiệp, điều kiện địa lý tự nhiên, dân số tình hình chính trị, văn hóa, xã hội. Trong Nghị quyết số 64/2013/NQ-HĐND, ngày 12 tháng 12 năm 2013 về quy hoạch xây dựng vùng tỉnh Tiền Giang đến năm 2030, tầm nhìn đến 2050, kỳ họp lần thứ 10 khóa VIII, HĐND tỉnh Tiền Giang xác định, CNH, HĐH tập trung vào 4 nội dung chính sau: CNH, HĐH là một quá trình toàn diện, lấy nông nghiệp chuyên trái cây, thủy sản và công nghiệp chế biến – thủy sản làm trung tâm để chuyển dịch kinh 3 tế, cơ cấu