Luận án Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân tại tỉnh Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ====***==== LÊ THỊ YẾN TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KHU CÔNG NGHIỆP ĐẾN SINH KẾ NGƯỜI DÂN TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI, 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ====***==== LÊ THỊ YẾN TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KHU CÔNG NGHIỆP ĐẾN SINH KẾ NGƯỜI DÂN TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế Phát triển (Kinh tế Đầu tư) Mã số:62310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Hùng HÀ NỘI, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Nghiên cứu sinh Lê Thị Yến MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ MỞ ĐẦU ....................................................................... Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ...... Error! Bookmark not defined. 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đầu tư phát triển, khu công nghiệp, đầu tư phát triển khu công nghiệp ...... Error! Bookmark not defined. 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến sinh kế người dân và các nhân tố ảnh hưởng đến sinh kế người dân ......... Error! Bookmark not defined. 1.3. Tổng quan về các công trình nghiên cứu liên quan đến tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân .. Error! Bookmark not defined. 1.4. Khoảng trống nghiên cứu và hướng nghiên cứu của đề tàiError! Bookmark not defined. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................... Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KHU CÔNG NGHIỆP ĐẾN SINH KẾ NGƯỜI DÂN Error! Bookmark not defined. 2.1. Lý luận về đầu tư phát triển khu công nghiệp ... Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Khái niệm khu công nghiệp ......................... Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Đặc điểm của các khu công nghiệp .............. Error! Bookmark not defined. 2.1.3. Vai trò của các khu công nghiệp với sự phát triển kinh tế xã hội ......... Error! Bookmark not defined. 2.1.4. Khái niệm đầu tư phát triển khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 2.1.5. Nguồn vốn đầu tư phát triển khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 2.1.6. Nội dung đầu tư phát triển khu công nghiệp Error! Bookmark not defined. 2.2. Những vấn đề lý luận về sinh kế người dân ....... Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Khái niệm sinh kế ........................................ Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Sinh kế bền vững ......................................... Error! Bookmark not defined. 2.2.3. Khung phân tích sinh kế bền vững ............... Error! Bookmark not defined. 2.3. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân ..................................................................................... Error! Bookmark not defined. 2.3.1. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân theo kênh tác động ........................................................ Error! Bookmark not defined. 2.3.2. Tác động của đầu tư phát triển các khu công nghiệp đến sinh kế người dân theo tác động tích cực và tác động tiêu cực ............ Error! Bookmark not defined. 2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân ................................................ Error! Bookmark not defined. 2.4.1. Chính sách đầu tư phát triển các khu công nghiệp của địa phương ...... Error! Bookmark not defined. 2.4.2. Quy hoạch đầu tư phát triển các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 2.4.3. Chính sách thu hút vốn đầu tư của các doanh nghiệp vào các khu công nghiệp .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 2.4.4. Chính sách đền bù giải phóng mặt bằng ....... Error! Bookmark not defined. 2.5. Kinh nghiệm của một số địa phương về tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp tới sinh kế người dân ............................. Error! Bookmark not defined. 2.5.1. Kinh nghiệm của tỉnh Hưng Yên ................. Error! Bookmark not defined. 2.5.2. Kinh nghiệm của tỉnh Bắc Ninh ................... Error! Bookmark not defined. 2.5.3. Bài học kinh nghiệm cho tỉnh Thái Nguyên . Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 3 TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KHU CÔNG NGHIỆP ĐẾN SINH KẾ NGƯỜI DÂN TẠI TỈNH THÁI NGUYÊNError! Bookmark not defined. 3.1. Đầu tư phát triển các khu công nghiệp và sinh kế người dân tại Việt Nam . Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Về quy hoạch đầu tư phát triển các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 3.1.2. Về đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 3.1.3. Về thu hút vốn đầu tư vào các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 3.1.4. Về vai trò của đầu tư phát triển khu công nghiệp với sinh kế người dân .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 3.2. Thực trạng đầu tư phát triển các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ..................................................................................... Error! Bookmark not defined. 3.2.1. Những điều kiện thuận lợi, khó khăn và chính sách của địa phương ảnh hưởng tới đầu tư phát triển các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 3.2.2. Về thu hút vốn đầu tư vào các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 3.2.3. Đầu tư phát triển các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên theo lĩnh vực .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 3.2.4. Thu hút vốn đầu tư phân theo hình thức đầu tưError! Bookmark not defined. 3.2.5. Về quy mô đầu tư và tỷ lệ lấp đầy các khu công nghiệpError! Bookmark not defined. 3.3. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân ..................................................................................... Error! Bookmark not defined. 3.3.1. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến hệ thống cơ sở hạ tầng .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 3.3.2. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến việc làm của người dân ... Error! Bookmark not defined. 3.3.3. Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến thu nhập của người dân .... Error! Bookmark not defined. 3.3.4. Đóng góp của đầu tư phát triển khu công nghiệp vào ngân sách nhà nước .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 3.4. Tính tổn thương sinh kế người dân do tác động của đầu tư phát triển các khu công nghiệp ......................................................... Error! Bookmark not defined. 3.5. Những tác động tích cực và những tác động tiêu cực của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân .................... Error! Bookmark not defined. 3.5.1. Những tác động tích cực .............................. Error! Bookmark not defined. 3.5.2. Những tác động tiêu cực .............................. Error! Bookmark not defined. 3.6. Những nguyên nhân dẫn đến tác động tiêu cực . Error! Bookmark not defined. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ............................................... Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 4 GIẢI PHÁP PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC VÀ HẠN CHẾ TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KHU CÔNG NGHIỆP TỚI SINH KẾ NGƯỜI DÂN TẠI TỈNH THÁI NGUYÊNError! Bookmark not defined. 4.1. Quan điểm đầu tư phát triển khu công nghiệp của tỉnh Thái Nguyên để đảm bảo sinh kế cho người dân ................................. Error! Bookmark not defined. 4.1.1. Chủ trương của Đảng và nhà nước về phát triển khu công nghiệp ....... Error! Bookmark not defined. 4.1.2. Định hướng phát triển KCN, KCX của cả nước đến năm 2020 ........... Error! Bookmark not defined. 4.1.3. Các mục tiêu phát triển kinh tế của tỉnh Thái NguyênError! Bookmark not defined. 4.1.4. Định hướng phát triển các khu công nghiệp của tỉnh Thái Nguyên ..... Error! Bookmark not defined. 4.2. Giải pháp nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của đầu tư phát triển các khu công nghiệp đến sinh kế người dânError! Bookmark not defined. 4.2.1. Những giải pháp trực tiếp ............................ Error! Bookmark not defined. 4.2.2. Các giải pháp bổ trợ nhằm tăng cường hoạt động đầu tư phát triển khu công nghiệp, từ đó góp phần đẩy mạnh tác động tích cực của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến sinh kế người dân ................................ Error! Bookmark not defined. TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ............................................... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN ................................................................... Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .... 159 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 161 PHỤ LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TỪ VIẾT TẮT DIỄN GIẢI BQL Ban quản lý CNH Công nghiệp hóa CSHT Cơ sở hạ tầng DN Doạnh nghiệp ĐTPT Đầu tư phát triển ĐVT Đơn vị tính FDI Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài GPMB Giải phóng mặt bằng HĐH Hiện đại hóa KCHT Kết cấu hạ tầng KCN Khu công nghiệp KCNC Khu công nghệ cao KCX Khu chế xuất KH&ĐT Kế hoạch và đầu tư KT-XH Kinh tế- Xã hội ODA Vốn viện trợ phát triển chính thức THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông UBND Ủy ban nhân dân VĐK Vốn đăng ký VĐT Vốn đầu tư XLNT Xử lý nước thải DANH MỤC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ Bảng biểu: Bảng 3.1: Thông tin chung về các khu công nghiệp tập trungError! Bookmark not defined. Bảng 3.2:Kết quả thu hút vốn đầu tư sản xuất kinh doanh của cácdoanh nghiệp trong các KCN trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.3: Thu hút vốn đầu tư vào các khu công nghiệp theo lĩnh vực đầu tư ...... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.4: Thu hút vốn đầu tư phân theo hình thức đầu tưError! Bookmark not defined. Bảng 3.5: Tỷ lệ lấp đầy diện tích mặt bằng KCN Thái NguyênError! Bookmark not defined. Bảng 3.6: Đánh giá của người dân về tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến hệ thống giáo dục ............................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.7: Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến hệ thống giao thông ................................................................. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.8: Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đếnhệ thống điện và nước sạch ................................................. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.9: Tác động của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến việc làm của người dân ........................................................................ Error! Bookmark not defined. Bảng 3.10: Kết quả khảo sát số lượng việc làm tăng thêm do đầu tư phát triển các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái NguyênError! Bookmark not defined. Bảng 3.11: Mô tả các biến ........................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.12: Kết quả thống kê mô tả thu nhập của các hộ dânError! Bookmark not defined. Bảng 3.13a: Kết quả kiểm định sự phù hợp và một số khuyết tật của mô hình .... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.13b: Kết quả kiểm định sự phù hợp và một số khuyết tật của mô hình .... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.14: Kết quả hồi quy mô hình ............................ Error! Bookmark not defined. Bảng 3.15: So sánh thu nhập bình quân đầu người của huyện có khu côngnghiệp ................................................................. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.16: So sánh thu nhập bình quân của địa phương có khu công nghiệp và địa phương không có khu công nghiệp ........... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.17: Giá trị trung bình về thu nhập .................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.18: Kiểm định sự khác biệt về thu nhập của nhóm hộ có khu công nghiệp và nhóm hộ không có khu công nghiệp ......... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.19: Tương quan mối quan hệ giữa số liệu khảo sát và số liệu thực tế ...... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.20: Đóng góp vào ngân sách nhà nước của doanh nghiệp trong nước ...... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.21: Đóng góp vào ngân sách nhà nước của các doanh nghiệp nước ngoài ................................................................. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.22: Chỉ tiêu năng lực thích ứng của nguồn lực vật chấtError! Bookmark not defined. Bảng 3.23: Chỉ tiêu năng lực thích ứng của nguồn lực con ngườiError! Bookmark not defined. Bảng 3.24: Chỉ tiêu năng lực thích ứng của nguồn lực tự nhiênError! Bookmark not defined. Bảng 3.25: Chỉ tiêu năng lực thích ứng của nguồn lực xã hộiError! Bookmark not defined. Bảng 3.26: Chỉ tiêu năng lực thích ứng của nguồn lực tài chínhError! Bookmark not defined. Hình vẽ: Hình 2.1. Khung phân tích sinh kế bền vững ............................................................. 43 Hình 3.1: Bản đồ quy hoạch các khu công nghiệp trên địa bàntỉnh Thái Nguyên ....... 70 Hình 3.2: Tương quan mối quan hệ giữa số liệu khảo sát và số liệu thực tế .............. 109 Hộp: Hộp 3.1: Nhận định của cán bộ quản lý nhà nước trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên . 92 Hộp 3.2: Đánh giá của cán bộ quản lý về ảnh hưởng của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến hệ thống nước sạch và môi trường sống ............................... 95 Hộp 3.3: Đánh giá của cán bộ quản lý nhà nước và người dân trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên về ảnh hưởng của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến việc làm của người dân ......................................................................................... 98 Hộp 3.4: Ý kiến của hộ dân sống xung quanh khu công nghiệp về ảnh hưởng của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến nguồn lực con người ................. 116 Hộp 3.5: Nhận định của người dân về ảnh hưởng của đầu tư phát triển khu công nghiệp đến nguồn lực tự nhiên ............................................................. 118 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu Việt Nam sau ba mươi năm đổi mới, tình hình kinh tế - xã hội đã thay đổi đáng kể: Tốc độ tăng trưởng kinh tế khá nhanh, quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước được đẩy mạnh. Tuy nhiên, để quá trình này diễn ra nhanh hơn, phấn đấu đưa nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại nhu cầu vốn đầu tư (VĐT) cho phát triển nền kinh tế trở nên cấp thiết, đời sống của người dân ngày phải được nâng lên. Học tập kinh nghiệm của các nước công nghiệp phát triển đi trước, Việt Nam đã xây dựng mô hình khu công nghiệp (KCN) nhằm thu hút vốn các dòng VĐT để thực hiện các mục tiêu kinh tế-xã hội đã đặt ra của đất nước như: Phát triển kinh tế của địa phương nơi có KCN được xây dựng và đi vào hoạt động, kích thích sự phát triển của các ngành dịch vụ, công nghiệp hỗ trợ của địa phương nói riêng và của cả nước nói chung, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân địa phương và những vùng lân cận. KCN được xây dựng là nơi tập trung những điều kiện thuận lợi nhất cho các nhà đầu tư trong và ngoài nước, từ đó góp phần làm tăng tính hấp dẫn và khả năng cạnh tranh cho môi trường đầu tư nước ta. Tính đến hết năm 2015, Việt Nam đã xây dựng được 304 KCN trong tổng số 463 KCN được quy hoạch, tổng diện tích đất tự nhiên của các KCN này xấp xỉ 85,2 ngàn ha, trong đó diện tích đất công nghiệp có thể cho thuê đạt 56 ngàn ha (chiếm khoảng 66% tổng diện tích đất tự nhiên), các KCN trong cả nước đã thu hút được khoảng 6160 dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) với tổng số vốn đăng ký khoảng 95 tỷ USD, tổng số vốn đã đầu tư thực hiện đạt khoảng 58,5 tỷ USD, tỷ lệ VĐT thực hiện so với VĐT đăng ký khoảng hơn 60%, và khoảng 5750 dự án đầu tư trong nước với tổng số VĐT đăng ký khoảng 570 ngàn tỷ đồng, tổng VĐT thực hiện đạt 310 ngàn tỷ đồng (đạt khoảng 54% tổng VĐT đăng ký) ( Quốc Bảo, 2015) Cùng với xu hướng đó của cả nước, tỉnh Thái Nguyên đã chủ trương xây dựng đồng bộ các KCN nằm trong quy hoạch tổng thể phát triển KT-XH của cả nước, tính đến hết năm 2015, tỉnh Thái Nguyên có sáu KCN tập trung: Sông Công 1, Sông Công 2, Nam Phổ Yên, Tây Phổ Yên, Quyết Thắng, Điềm Thuỵ. Các KCN này hình thành và phát triển đã góp phần làm chuyển dịch cơ cấu kinh tế, giải quyết việc làm cho hàng ngàn người lao động, phát triển các ngành công nghiệp phụ trợ và dịch vụ của tỉnh. Ngoài những thuận lợi về mặt điều kiện tự nhiên, tài nguyên khoáng sản phong phú, tỉnh Thái Nguyên còn là cửa ngõ của thủ đô, trung tâm đào tạo của cả nước, hệ thống 2 các trường đại học trực thuộc Đại học Thái Nguyên- các trường cao đẳng - trung cấp nghề - góp phần cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao cho các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất trên địa bàn tỉnh. Lượng VĐT đăng ký vào các KCN trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đạt khoảng 9906,506 tỷ đồng và khoảng 6860,476 triệu USD, giải quyết việc làm cho khoảng 81368 lao động sau khi tổng kết hết năm 2015(Ban quản lý các KCN tỉnh Thái Nguyên, 2015) Tuy nhiên bên cạnh những mặt đạt được đó, VĐT được thu hút vào các KCN của cả nước nói chung và của tỉnh Thái Nguyên nói riêng vẫn còn khá khiêm tốn. Tính đến năm 2015, tỷ lệ lấp đầy các KCN của tỉnh Thái Nguyên chỉ đạt con số khoảng hơn 30%, với các KCN đã đi vào hoạt động con số này đạt khoảng 60% (Ban quản lý các KCN tỉnh Thái Nguyên, 2015) trong khi so sánh tỷ lệ này với tỷ lệ trung bình của cả nước đạt khoảng 48% đặc biệt với các KCN đã đi vào hoạt động tỷ lệ lấp đầy diện tích đất KCN đạt trên 67% (Quốc Bảo, 2015), tỷ lệ VĐT thực hiện so với VĐT đăng ký của các KCN tỉnh Thái Nguyên khoảng 43,56% và của cả nước là khoảng hơn 50% với các dự án có VĐT trong nước và khoảng hơn 60% các dự án có VĐT nước ngoài. Các dự án đầu tư vào các KCN tỉnh Thái Nguyên chủ yếu là các dự án nhỏ và vừa, với quy mô không lớn, thêm vào đó là việc một số nhà đầu tư đầu tư tại các KCN của tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tương đối ngắn, việc đầu tư mang tính manh mún và không bền vững. Hơn thế nữa, “khi xây dựng các KCN của cả nước nói chung và của riêng trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên nói riêng, một lượng lớn diện tích đất nông nghiệp, đất thổ cư của người dân bị thu hồi. Theo số liệu của Bộ Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn, mỗi năm bình quân có 73 nghìn ha đất nông nghiệp được thu hồi, đã tác động đến đời sống khoảng 2,5 triệu người dân và cứ trung bình 1 ha đất bị thu hồi có 10 người bị mất việc” (Nguyễn Quốc Nghi và cộng sự (2012)). Tỉnh Thái Nguyên cũng ở vào tình trạng như vậy, “với 6 KCN tập trung được quy hoạch và xây dựng, tổng diện tích đất của người dân bị thu hồi là khoảng 1420 ha, trong đó phần lớn là đất nông nghiệp của người dân. Kết quả là, một lượng lớn lao động đang làm việc trong lĩnh vực sẽ phải chuyển đổi công việc, các hộ gia đình phải chuyển đổi phương thức sinh kế của mình” (Ban quản lý các KCN tỉnh Thái Nguyên, 2015) Trên thế giới, mô hình KCN được hình thành như một kênh hữu hiệu cho việc thu hút VĐT, góp phần phát triển KT-XH của đất nước. Các vấn đề liên quan đến KCN đã nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới. Một số nghiên cứu đã được thực hiện để đánh giá tác động của KCN đến sự phát triển KT-XH của quốc gia như nghiên cứu của Damborsky et al (2013), Benacek, V (1999), 3 Blomstrom et al (1998), Kim et al (1997), những nghiên cứu này đã chỉ ra cả tác độ