Luận án Tác động của một số xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH VIỆN TRIẾT HỌC BÙI THỊ THỦY TÁC ĐỘNG CỦA MỘT SỐ XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI TÔN GIÁO ĐẾN ĐỜI SỐNG TÔN GIÁO Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 62.22.03.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Lê Hữu Nghĩa 2. PGS.TS. Lê Văn Lợi HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là kết quả điều tra thực địa và thu thập tư liệu của tác giả luận án. Nghiên cứu sinh Bùi Thị Thủy LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án Tiến sĩ về đề tài: Tác động của một số xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, ngoài sự nỗ lực phấn đấu của bản thân tôi đã nhận được sự giúp đỡ, động viên rất nhiều từ tập thể, các cá nhân. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới: - Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Lê Hữu Nghĩa và PGS.TS. Lê Văn Lợi đã tư vấn, định hướng khoa học rõ ràng cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận án, đồng thời có những ý kiến gợi mở và đóng góp quý báu trực tiếp vào các nội dung nghiên cứu của luận án. - Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Khoa Triết học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội– nơi tôi đang công tác, đã tạo điều kiện về thời gian và hỗ trợ một phần kinh phí để tôi hoàn thành chương trình học tập nghiên cứu sinh; - Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh và Viện Triết học đã tận tình giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận án; - Các ban ngành chức năng, các cơ quan quản lý văn hóa, các trung tâm nghiên cứu, các tổ chức tôn giáo, tín ngưỡng, các tín đồ đã nhiệt tình giúp đỡ và cộng tác giúp tôi thu thập thông tin, tư liệu của luận án; - Các thành viên trong gia đình đã động viên, tạo mọi điều kiện về vật chất và tinh thần cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. - Người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã chia sẻ, khích lệ, động viên tôi trong thời gian thực hiện luận án này; Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh Bùi Thị Thủy BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT CỦA LUẬN ÁN CNDVBC : Chủ nghĩa duy vật biện chứng CNDVLS : Chủ nghĩa duy vật lịch sử CNXH : Chú nghĩa xã hội DTTS : Dân tộc thiểu số HTTGM : Hiện tượng Tôn giáo mới KHXH & NV: Khoa học xã hội và Nhân văn Nxb : Nhà xuất bản TW : Trung ương MỤC LỤC PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tôn giáo là một hiện tượng xã hội phức tạp, ra đời rất sớm trong lịch sử loài người. Trong suốt chiều dài tồn tại cùng với sự phát triển của xã hội, tôn giáo đã có những lúc tác động cùng chiều hoặc ngược chiều với sự tiến bộ của loài người. Tuy nhiên, không thể phủ nhận vai trò của tôn giáo đối với đời sống tinh thần của nhân loại, bằng chứng là, những thăng trầm của lịch sử đều liên quan ít nhiều với tôn giáo. Trong những năm gần đây, thế giới chứng kiến những xung đột, bùng nổ xã hội, thậm chí là những xung đột vũ trang hay chiến tranh khu vực (đặc biệt là cuộc khủng bố của Nhà nước Hồi giáo tự xưng IS) gây ra nhiều đau khổ, chết chóc mà nguyên nhân của nó có liên quan đến vấn đề tôn giáo và vấn đề dân tộc. A. Malraux - nhà văn hóa nổi tiếng của nước Pháp đã có nhận định về tôn giáo trong tình hình mới, đòi hỏi xem xét, nghiên cứu tôn giáo trên một mảnh đất mới và đưa ra một câu hỏi có tính chất dự báo: “Vấn đề then chốt của cuối thế kỷ này là vấn đề tôn giáo được diễn ra dưới một dạng khác với sự hiểu biết của chúng ta ngày nay” [133,13]. Việt Nam là một quốc gia đa tôn giáo, các tôn giáo tuy xuất hiện không giống nhau và có vai trò khác nhau trong sự phát triển của dân tộc nhưng có một điều đặc biệt là dù tôn giáo khác nhau, nhưng đại đa số tín đồ đều có một mục đích chung mong muốn được đóng góp vào công cuộc xây dựng và phát triển đất nước, để vừa là một công dân tốt vừa là một tín đồ tốt của tôn giáo mình. Cùng với công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, tôn giáo và đời sống tôn giáo ở Việt Nam cũng có những biến đổi mạnh mẽ. Trong đời sống tôn giáo, xuất hiện những xu hướng biến đổi tôn giáo có tính chất mâu thuẫn nhau như: xu hướng đa dạng hóa và cá nhân hóa tôn giáo; xu hướng vừa cạnh tranh vừa đối thoại giữa các tôn giáo; xu hướng quốc tế hóa và dân tộc hóa tôn giáo; xu hướng vừa thế tục vừa tăng tính thiêng của tôn giáo, xu hướng hiện đại hóa tôn giáo Những xu hướng đó có cả những tác động tích cực và có cả những tác động tiêu cực đến đời sống xã hội nói chung và đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam nói riêng, ảnh hưởng không nhỏ tới các lĩnh vực của đời sống xã hội như kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội.Trước những tác động đó, nhiều cấp ủy và chính quyền ở địa phương còn nhiều lúng túng trong nhận thức giải quyết, thậm chí còn những lệch lạc, sơ hở để các thế lực thù địch lợi dụng, gây mất trật tự an ninh xã hội. Nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn về xu hướng biến đổi tôn giáo, xem xét những mặt tích cực và những tiêu cực trong những tác động đó đền đời sống tôn giáo, nhận thức rõ những xu hướng biến đổi đó, làm rõ nguyên nhân, hệ quả, , đề xuất một số những giải pháp nhằm hạn chế những tác động tiêu cực, phát huy những tác động tích cực là một việc làm có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. Chính vì vậy, tác giả lựa chọn vấn đề “Tác động của một số xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu của Luận án tiến sĩ Triết học. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích, làm rõ xu hướng biến đổi của tôn giáo và những tác động của nó đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam, luận án đề xuất một số quan điểm và giải pháp nhằm phát huy những tác động tích cực đồng thời hạn chế những tác động tiêu cực của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay nhằm góp phần giữ vững ổn định chính trị và phát triển bền vững khối đại đoàn kết toàn dân tộc. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất, trên cơ sở tổng quan những công trình nghiên cứu về xu hướng biến đổi tôn giáo ở trong và ngoài nước, Luận án khái quát, tổng hợp các tư liệu có liên quan đến xu hướng biến đổi tôn giáo, tác động của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, xác định rõ những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu. Thứ hai, Luận án làm rõ những vấn đề lý luận về tác động của một số xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay. Thứ ba, Phân tích thực trạng tác động của một xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, từ đó rút ra nguyên nhân và một số vấn đề đặt ra. Thứ tư, Đề xuất quan điểm và giải pháp nhằm phát huy những tác động tích cực và hạn chế tác động tiêu cực của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Xu hướng biến đổi tôn giáo và những tác động của nó đối với đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Có rất nhiều xu hướng biến đổi tôn giáo hiện nay đang diễn ra trên thế giới trong đó có Viêt Nam, tuy nhiên Luận án lựa chọn 5 xu hướng biến đổi tôn giáo nổi bật và tác động mạnh mẽ đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam trong giai đoạn từ khi đổi mới đến nay. Đó là các xu hướng: xu hướng đa dạng hóa và cá nhân hóa niềm tin tôn giáo; xu hướng vừa cạnh tranh vừa đối thoại giữa các tôn giáo; xu hướng toàn cầu hóa và dân tộc hóa tôn giáo; xu hướng vừa thế tục vừa thiêng hóa của các tôn giáo và xu hướng hiện đại hóa tôn giáo. Nghiên cứu một số xu hướng biến đổi tôn giáo trên đây cũng như đánh giá tác động của chúng đối với đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay được thực hiện qua phân tích các tôn giáo lớn: Phật giáo, Công giáo và Tin Lành 4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận của Luận án là chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước Việt Nam về tôn giáo. - Cơ sở thực tiễn, Luận án dựa trên tổng kết 30 năm đổi mới của Đảng, xem xét, tổng kết quá trình tồn tại, biến đổi của các tôn giáo, những xu hướng biến đổi, tác động xã hội và nguyên nhân. - Phương pháp nghiên cứu: Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, đề tài sử dụng các phương pháp như: phân tích – tổng hợp, lịch sử - logic, so sánh, kết hợp phân tích lý luận với tổng kết thực tiễn, phương pháp chuyên gia, phỏng vấn sâu, phương pháp hệ thống cấu trúc, phương pháp liên ngành. - Cách tiếp cận chủ đạo của Luận án là cách tiếp cận triết học, dựa trên các nguyên lý của chủ nghĩa duy vậy biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử về mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần. Trong đó, để hiểu được xu hướng biến đổi tôn giáo, tác giả đặc biệt vận dụng cặp phạm trù khả năng – hiện thực, nguyên nhân – kết quả làm cơ sở trực tiếp để nghiên cứu về những xu hướng biến đổi tôn giáo hiện nay, đó là cơ sở để đánh giá những tác động của chúng đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay. Ngoài ra, Luận án cũng quan tâm đến cách tiếp cận đa ngành như: Nhân học tôn giáo khi xem xét đời sống tôn giáo trong sự biến đổi cả về thời gian, không gian, trong đời sống cá nhân và đời sống công cộng. Thông qua cách tiếp cận này giúp cho luận án có cái nhìn sâu hơn vào trong đời sống tôn giáo. Cách tiếp cận Xã hội học tôn giáo giúp cho luận án có thể nhìn nhận, đánh giá được những tác động của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam qua các số liệu, biểu bảng, thống kê, 5. Đóng góp mới của Luận án Thứ nhất, luận án đưa ra những luận cứ mới về những xu hướng biến đổi tôn giáo hiện nay như: xu hướng vừa cạnh tranh vừa đối thoại giữa các tôn giáo, xu hướng vừa thế tục hóa vừa thiêng hóa của các tôn giáo, xu hướng hiện đại hóa tôn giáo,. Luận án bước đầu làm rõ khái niệm đời sống tôn giáo, những yếu tố của đời sống tôn giáo, mối quan hệ giữa xu hướng biến đổi tôn giáo và đời sống tôn giáo Thứ hai, luận án phân tích, đánh giá tác động của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay ở trên 3 khía cạnh: ý thức tôn giáo, quan hệ tôn giáo và hoạt động tôn giáo.Từ đó, đưa ra một số những vấn đề đặt ra đối với sự tác động này của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay Thứ ba, luận án đề xuất quan điểm và giải pháp nhằm phát huy những tác động tích cực và hạn chế những tác động tiêu cực của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, khuyến nghị về hoạch định chính sách tôn giáo và công tác tôn giáo đối với việc quản lý tôn giáo ở các cấp, các ban ngành, địa phương. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án Luận án góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về xu hướng biến đổi tôn giáo ở Việt Nam cũng như tác động của một số xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo của Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của Luận án góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho Đảng và Nhà nước trong việc hoạch định các chủ trương, chính sách, pháp luật về tôn giáo và quản lý tôn giáo ở nước ta hiện nay. Luận án cũng có thể làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu và giảng dạy lý luận về tôn giáo trong các trường chính trị, các trường Đại học và Cao đẳng. 7. Kết cấu của Luận án Luận án ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục các Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Các công trình khoa học của tác giả đã công bố, luận án bao gồm 4 chương, 13 tiết. NỘI DUNG CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Trong nghiên cứu ngày nay đã xuất hiện rất nhiều những dạng thức nghiên cứu tôn giáo mới, dưới hình thức liên ngành văn hóa – tôn giáo, tôn giáo – triết học, tôn giáo và các khoa học khác,... Mỗi một lĩnh vực đều có những công trình khá tiêu biểu. Đi sâu nghiên cứu những xu hướng biến đổi tôn giáo và tác động của chúng ở Việt Nam hiện nay là vấn đề khá mới, luận án khảo cứu các công trình nghiên cứu với nội dung sau: 1.1. Những công trình nghiên cứu về lý luận tác động của xu hướng biến đổi tôn giáo đến đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay Nghiên cứu về tôn giáo và những xu hướng biến đổi của tôn giáo tồn tại dưới dạng các đề tài nghiên cứu khoa học, sách giáo trình và các Luận án, có thể kể đến các công trình có liên quan đến vấn đề này như: - Đặng Nghiêm Vạn (2006), Về những điều mới xuất hiện trong đời sống tôn giáo hiện nay, tập trung phân tích những biểu hiện mới trong đời sống tôn giáo ở Việt Nam và thế giới. Tác giả lý giải sự phục hổi của các hình thức thờ cúng trong nhân dân, sự trỗi dậy của các dạng thức tôn giáo mà trước đây chúng ta quan niệm là mê tín. Từ đó tác giả nêu lên thái độ ứng xử cụ thể đối với những điều mới xuất hiện trong đời sống tôn giáo nước ta hiện nay. Lê Hữu Nghĩa (Chủ nhiệm đề tài), 2003, Xu hướng phát triển tôn giáo hiện nay ở nước ta và những vấn đề đặt ra cho công tác lãnh đạo, quản lý (Đề tài Độc lập Nhà nước) đã trình bày một cách khái quát thực trạng tôn giáo ở Việt Nam, về sự phân bố, đặc điểm tôn giáo của Việt Nam những năm đầu của thế kỷ XXI, đồng thời đi sâu, làm rõ xu hướng phát triển tôn giáo và những nguyên nhân của sự phát triển đó. Đề tài đã nêu ra 6 xu hướng phát triển tôn giáo ở Việt Nam, đó là: xu hướng ý thức chính trị của đồng bào có đạo sẽ tăng lên tuy nhiên vẫn tồn tại những ý thức chính trị tiêu cực trong một số bộ phận chức sắc tín đồ; xu hướng đoàn kết giữa đồng bào có đạo và đồng bào không có đạo, giữa đồng bào theo các tôn giáo khác nhau sẽ gia tăng; Các tôn giáo đẩy mạnh thích nghi với truyền thống văn hóa dân tộc; Các thế lực thù địch tăng cường lợi dụng tôn giáo và gắn vấn đề tôn giáo với dân tộc để phá hoại sự nghiệp cách mạng của Đảng; sự xuất hiện của các hiện tượng tôn giáo mới gia tăng; tín đồ các tôn giáo vẫn tiếp tục gia tăng. Như vậy, các tác giả đã khái quát những xu hướng phát triển tôn giáo Việt Nam, tuy nhiên, hướng tiếp cận ở đây chủ yếu theo hướng tôn giáo gắn với những vấn đề có tính chính trị. “Sự biến đổi của tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay” (2008) của tác giả Nguyễn Thị Hiền, Trần Hồng Liên, Nguyễn Thị Minh Ngọc, gồm những công trình nghiên cứu về vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng và sự biến đổi của nó ở Việt Nam hiện nay. Mỗi hiện tượng tín ngưỡng, tôn giáo đều được xem xét dưới góc độ văn hoá nhằm phác hoạ thực trạng tôn giáo tín ngưỡng trước tác động của toàn cầu hoá và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, ở đây, các tác giả chưa chỉ ra xu hướng biến đổi của các tôn giáo ở Việt Nam là gì? Trần Văn Trình, Trao đổi về một số xu hướng phát triển tôn giáo (2008) có bàn đến một số xu hướng phát triển tôn giáo trong những năm đầu của thế kỷ XXI. Trong khuôn khổ của một bài báo, tác giả cũng đã chỉ ra 3 xu hướng đó là: xu hướng đa dạng hóa tôn giáo, xu hướng thế tục hóa tôn giáo và xu hướng phát triển quan hệ quốc tế về tôn giáo. Ở mỗi một xu hướng phát triển tôn giáo, tác giả cũng đã khái quát những đặc điểm cơ bản của xu hướng đó là gì như: ở một trình độ nhận thức được nâng cao, không gian được mở rộng, con người không chỉ biết tiếp thu một tôn giáo truyền thống của riêng mình mà còn biết đến các tôn giáo khác, con người một khi tiếp thu một tôn giáo mới, đồng thời bị níu kéo bởi những tôn giáo truyền thống, từ đó dẫn đến hệ quả chia rẽ tín đồ thành 3 loại khác nhau: “khô đạo, nhạt đạo và đậm đạo” [119,10], nảy sinh hiện tượng nhiều tôn giáo song hành trong cùng một con người,... Hay khi bàn đến xu hướng thế tục hóa tôn giáo, Trần Văn Trình cũng chỉ ra rằng, ở Việt Nam thể hiện ở 2 khía cạnh: “thứ nhất là tôn giáo hòa nhập với đời sống kinh tế xã hội và với cộng đồng, thứ hai là xu hướng vật chất hóa các hoạt động tôn giáo” [119,11]. Như vậy, dựa trên những tác động của tôn giáo lên đời sống kinh tế, xã hội Trần Văn Trình đã thấy được điểm giao thoa giữa chúng và chỉ ra sợi dây gắn bó mật thiết giữa đời sống tôn giáo và đời sống xã hội. Nguyễn Phú Lợi (chủ nhiệm, 2010), Sự biến đổi đời sống tôn giáo ở Việt Nam trước tác động của toàn cầu hóa, Đề tài cấp Bộ, Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội. Đề tài đã đi sâu phân tích sự tác động của toàn cầu hóa đến sự biến đổi của đời sống tôn giáo mới ở Việt Nam, trong đó, đặc biệt tác giả chỉ ra xu hướng toàn cầu hóa tôn giáo là một xu hướng đang diễn ra trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Mặc dù cũng đề cập đến các xu hướng biến đổi khác nữa, nhưng xu hướng toàn cầu hóa là xu hướng chủ đạo bởi đó chính là vụ chính của đề tài. Các tác giả cũng đề cập đến sự xuất hiện của các HT TGM. Theo đó, sự xuất hiện của các HT TGM làm cho hệ thống tôn giáo hiện nay trở nên đa dạng hơn, phức tạp hơn. Đỗ Quang Hưng (2012), Tái cấu hình đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay: Những vấn đề pháp lý và thách thức, đã giải thích tái cấu hình đời sống tôn giáo như là nguyên nhân cơ bản cho mọi sự biến đổi trong đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay. Trong đó, tái cấu hình đời sống tôn giáo được hiểu là: “sự tái cấu trúc bên trong thế giới mỗi tôn giáo và sự biến đổi cấu trúc cái tôn giáo, dẫn đến sự biến đổi sự hiện diện của chúng trong đời sống xã hội và pháp lý, phù hợp với điều kiện thị trường tôn giáo đã thay đổi và bản thân lô gic các tôn giáo cũng đã biến đổi” [63, 7]. Từ đó tác giả đã chỉ ra những hệ luỵ khi quá trình tái cấu trúc đời sống tôn giáo ở Việt Nam như: sự thay đổi về nhân khẩu học tôn giáo, sự thay đổi địa – chính trị tôn giáo, đặt ra những thách thức có tính pháp lý về vấn đề tôn giáo, đặc biệt là “ mô hình nhà nước thế tục ưu tiên cho sự đa dạng các tôn giáo” [63,3]. Đặng Thị Lan (2012), Xu hướng biến đổi của Phật giáo Việt Nam hiện nay, trong “Tính hiện đại và đời sống tôn giáo hiện nay ở Việt Nam” của Trung tâm nghiên cứu tôn giáo đương đại, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, Nxb Tôn giáo, đề cập đến xu hướng biến đổi của Phật giáo, trong đó tác giả nhấn mạnh đến xu hướng thế tục hóa tôn giáo, khẳng định “xu hướng thế tục hóa, hiện đại hóa đang chi phối chiều hướng và cả nội dung phát triển của Phật giáo Việt Nam từ khi đất nước đổi mới” [121,233] và phân tích biểu hiện của nó, đó là hiện nay hoạt động của Phật giáo không giới hạn trong chùa chiền, lễ bái và cầu nguyện mà đang tích cực cùng với xã hội tham gia giải quyết những vấn đề nan giải: thiện nguyện, xóa đói giảm nghèo, môi trường,... Nói chung, quan điểm “thế tục hóa” của tác giả Đặng Thị Lan giống với Đặng Nghiêm Vạn về cách thức thể hiện. Tôn giáo, tín ngưỡng các dân tộc ở Việt Nam (2013), (Giáo trình sau đại học) của tác giả Nguyễn Văn Minh, Nxb Khoa học Xã hội, bên cạnh việc trình bày một số vấn đề chung về tôn giáo, tín ngưỡng; các hình thức tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống; các tôn giáo đã được nhà nước công nhận; Ảnh hưởng của tôn giáo, tín ngưỡng đến văn hoá, kinh tế, chính trị, cuốn sách cũng đã bước đầu đề cập đến một số xu hướng biến đổi của tôn giáo, tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay. Tuy rằng, chưa bao quát hết đời sống tôn giáo, cũng chưa đi vào những biểu hiện cụ thể của các xu hướng biến đổi đó, nhưng đây là một công trình khá hữu ích đối với tác giả khi nghiên cứu những xu hướng biến đổi tôn giáo hiện nay. Trung tâm nghiên cứu Tôn giáo (2014), Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới trên thế giới và Việt Nam. Đây là tập hợp những bài viết của những nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế về HT TGM, về mối quan hệ giữa thời kỳ hậu hiện đại và sự xuất hiện, tồn tại của các HT TGM trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Bỏ qua phần đầu với một số bài nghiên cứu về chủ nghĩa hậu hiện đại, các bài viết còn lại tập trung vào 3 nội dung chính khi nói về HT TGM. Thứ nhất, phân tích về sự xuất hiện của các HTTGM trên thế giới và ở Việt Nam, đặc biệt nhấn mạnh đến yếu tố thời kỳ “hậu hiện ,đại”. Thứ hai, các bài nghiên cứu tập trung đi phân tích một số HT TGM cụ thể tồn tại trên thế giới cũng như ở Việt Nam, ví dụ: Nhân chứng Jehova, Scientology, Dương Văn Mình, Hà Mòn,...Thứ ba, đề cập đến những nghiên cứu về HT TGM ở Việt Nam, một số văn bản có liên quan đến việc công nhận, quản lý HTTGM ở Việt Nam hiện nay. Trung tâm nghiên cứu tôn giáo đương đại, Trường Đại học Khoa học xã hội Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội với các chủ điểm như: Tôn giáo và tính hiện đại (2012), Tôn giáo trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay (2013) hay Tôn