Luận án Thể chế, năng suất yếu tố tổng hợp và tăng trưởng kinh tế: nghiên cứu các quốc gia đang phát triển

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ---------------- PHẠM DUY LINH THỂ CHẾ, NĂNG SUẤT YẾU TỐ TỔNG HỢP VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ: NGHIÊN CỨU CÁC QUỐC GIA ĐANG PHÁT TRIỂN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ---------------- PHẠM DUY LINH THỂ CHẾ, NĂNG SUẤT YẾU TỐ TỔNG HỢP VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ: NGHIÊN CỨU CÁC QUỐC GIA ĐANG PHÁT TRIỂN CHUYÊN NGÀNH: TÀI CHÍNH – NGÂN HÀNG MÃ SỐ: 62340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. NGUYỄN NGỌC HÙNG 2. TS. PHẠM QUỐC HÙNG TP. Hồ Chí Minh - Năm 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án Tiến sĩ với đề tài “Thể chế, năng suất yếu tố tổng hợp và tăng trưởng kinh tế: Nghiên cứu các quốc gia đang phát triển” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các thông tin, số liệu trong luận án là trung thực, có nguồn trích dẫn rõ ràng và kết quả nghiên cứu chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nghiên cứu sinh khóa 2013 PHẠM DUY LINH LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập nghiên cứu để hoàn thành luận án này, tôi luôn nhận được sự hướng dẫn và chỉ bảo tận tình của hai thầy hướng dẫn khoa học chính. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy PGS.TS. Nguyễn Ngọc Hùng và thầy TS. Phạm Quốc Hùng đã ủng hộ, động viên cũng như chia sẻ kiến thức để tôi thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy, cô trong Khoa Tài chính công và các thầy cô phản biện đã đóng góp rất nhiều ý kiến hữu ích cho tôi. Đặc biệt tôi xin gửi lời cảm ơn tới thầy GS. Sử Đình Thành đã có những lời nhận xét, góp ý hết sức quý giá để tôi nghiên cứu, học hỏi bổ sung cho luận án cũng như kiến thức chuyên môn của mình. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình và một số bạn bè đã tạo điều kiện, hỗ trợ tôi trong suốt quá trình học tập. Sự động viên, giúp đỡ của họ đã giúp tôi hoàn thành luận án của mình đúng thời hạn. TP. Hồ Chí Minh, tháng 03 năm 2017 PHẠM DUY LINH MỤC LỤC Trang DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT....................................................................................i DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... ii DANH MỤC CÁC HÌNH ..........................................................................................iv CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU .......................................................................................... 1 1.1 Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 1.2 Khoảng trống nghiên cứu .................................................................................. 4 1.3 Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ......................................................................... 9 1.4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 10 1.5 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 10 1.6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ...................................................... 12 1.7 Một số điểm mới và đóng góp của luận án ..................................................... 13 1.8 Kết cấu luận án ................................................................................................ 15 CHƯƠNG 2 TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ TFP, THỂ CHẾ VÀ MỐI QUAN HỆ CỦA CHÚNG VỚI TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ ................................................................................................................... 17 2.1 Lý thuyết về TFP và thể chế ......................................................................... 17 2.1.1 Lý thuyết về TFP ....................................................................................... 17 2.1.1.1 Khái niệm về TFP ............................................................................... 17 2.1.1.2 Phương pháp đo lường TFP ................................................................ 21 2.1.2 Lý thuyết về thể chế .................................................................................. 24 2.1.2.1 Các quan điểm về thể chế ................................................................... 24 2.1.2.2 Phương pháp đo lường chất lượng thể chế ......................................... 27 2.2 Lý thuyết về tăng trưởng kinh tế .................................................................. 31 2.2.1 Các mô hình tăng trưởng kinh tế ............................................................... 31 2.2.2 Các yếu tố tác động tới tăng trưởng kinh tế .............................................. 39 2.3 Mối quan hệ giữa thể chế, TFP và tăng trưởng kinh tế ............................. 41 2.3.1 Lý thuyết về mối quan hệ giữa thể chế, TFP và tăng trưởng ................... 41 2.3.2 Mô hình phân tích về mối quan hệ giữa thể chế, TFP và tăng trưởng ...... 45 2.4 Tổng quan các nghiên cứu thực nghiệm liên quan .................................... 49 2.4.1. Các nghiên cứu về mối quan hệ thể chế và TFP .................................. 49 2.4.2 Các nghiên cứu về thể chế, TFP và tăng trưởng kinh tế ....................... 61 2.5 Khoảng trống nghiên cứu và khung phân tích đề xuất ............................. 92 Kết luận chương 2: ................................................................................................ 97 CHƯƠNG 3 MÔ HÌNH, PHƯƠNG PHÁP VÀ DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU ........... 98 3.1 Xây dựng mô hình nghiên cứu ..................................................................... 98 3.1.1 Khung phân tích mô hình ......................................................................... 98 3.1.2 Mô hình thực nghiệm và lựa chọn biến nghiên cứu ............................... 102 3.2 Phương pháp và dữ liệu nghiên cứu ......................................................... 108 3.3.1 Phương pháp ước lượng ......................................................................... 108 3.2.2 Dữ liệu nghiên cứu và đo lường biến ..................................................... 110 3.2.3 Phân tích thống kê, mô tả dữ liệu ........................................................... 114 3.2.3.1 Đánh giá chung về thực trạng thể chế, TFP và tăng trưởng của các quốc gia ................................................................................................................. 114 3.2.3.2 Phân tích thống kê dữ liệu nghiên cứu ............................................. 119 3.2.3.3 Kiểm định về sự khác biệt về thể chế giữa các nhóm mẫu .............. 122 Kết luận chương 3: .............................................................................................. 123 CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................... 125 4.1 Tác động của thể chế tới tăng trưởng TFP ............................................... 125 4.1.1 Mô hình ước lượng ................................................................................. 125 4.1.2 Kết quả nghiên cứu và bàn luận ............................................................. 125 4.1.2.1 Kết quả cho mẫu gộp ....................................................................... 127 4.1.2.2 Kết quả ước lượng cho từng nhóm mẫu ........................................... 130 4.2 Tác động của thể chế, tăng trưởng TFP và tương tác của chúng tới tăng trưởng kinh tế .................................................................................................... 133 4.2.1 Mô hình ước lượng ................................................................................. 133 4.2.2 Kết quả nghiên cứu và bàn luận ............................................................. 134 4.2.2.1 Kết quả ước lượng cho mẫu gộp ...................................................... 135 4.2.2.2 Kết quả ước lượng cho từng nhóm mẫu ........................................... 139 4.3 Kiểm định tính vững của mô hình .............................................................. 143 Kết luận chương 4: ............................................................................................... 146 CHƯƠNG 5 KẾT LUẬN VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH ........................................... 148 5.1 Kết luận ......................................................................................................... 148 5.2 Hàm ý chính sách ......................................................................................... 154 5.2.1 Đối với việc cải thiện và nâng cao chất lượng thể chế ........................... 156 5.2.2 Đối với việc thúc đẩy tăng trưởng TFP và nâng cao tỷ trọng đóng góp của TFP đến tăng trưởng. ........................................................................................ 159 5.2.3 Một số hàm ý chính sách khác nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ........ 161 5.3 Đóng góp của luận án và một số hạn chế ................................................... 161 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ .................... 163 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 165 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 182 i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt APO Asian Productivity Organization Tổ chức năng suất Châu Á BERI Business Enviroment Risk Intelligence Bộ chỉ số rủi ro môi trường kinh doanh FEM Fixed Effects Model Mô hình hiệu ứng cố định FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài GMM Generalized Method of Moments Phương pháp moment tổng quát GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội IV Instrument Variable Biến công cụ ICRG International Country Risk Guide Bộ chỉ số đánh giá rủi ro quốc gia IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế OLS Ordinary Least Square Phương pháp bình phương nhỏ nhất OECD Organization for Economic Cooperation and Development Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế REM Random Effects Model Mô hình hiệu ứng ngẫu nhiên R&D Research and Development Nghiên cứu và triển khai TFP Total Factor Productivity Năng suất yếu tố tổng hợp 2SLS Two Stage Least Squares Bình phương nhỏ nhất hai giai đoạn WB World Bank Ngân hàng thế giới WDI World Development Indicators Bộ chỉ số phát triển thế giới WEO World Economic Outlook Bộ dữ liệu về kinh tế thế giới WGI Worldwide Governance Indicators Bộ chỉ số quản trị công toàn cầu ii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Tóm tắt các nghiên cứu về tác động của thể chế đến TFP ...................... 58 Bảng 2.2: Tóm tắt các nghiên cứu về tác động của thể chế đến tăng trưởng .......... 74 Bảng 2.3: Tóm tắt các nghiên cứu về tác động của TFP đến tăng trưởng .............. 89 Bảng 3.1: Mô tả tóm tắt các biến và nguồn dữ liệu ............................................... 114 Bảng 3.2: Thống kê mô tả các biến ở mẫu gộp ...................................................... 120 Bảng 3.3: Thống kê mô tả các biến ở mẫu thu nhập trung bình thấp .................... 121 Bảng 3.4: Thống kê mô tả các biến ở mẫu thu nhập trung bình khá ..................... 121 Bảng 3.5: Thống kê mô tả các biến ở mẫu thu nhập cao ....................................... 122 Bảng 3.6: Kết quả kiểm định sự khác biệt về chất lượng thể chế .......................... 123 Bảng 4.1: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến chất lượng thể chế ................. 126 Bảng 4.2: Ma trận tương quan các biến trong mô hình nghiên cứu ....................... 126 Bảng 4.3: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho mẫu gộp ........ 127 Bảng 4.4: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm các quốc gia thu nhập trung bình thấp ......................................................................................... 130 Bảng 4.5: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm các quốc gia thu nhập trung bình khá .......................................................................................... 131 Bảng 4.6: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm các quốc gia thu nhập cao............................................................................................................ 132 Bảng 4.7: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình ........................ 135 Bảng 4.8: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho mẫu gộp ......... 135 Bảng 4.9: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm quốc gia thu nhập trung bình thấp ............................................................................................... 139 iii Bảng 4.10: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm quốc gia thu nhập trung bình khá ........................................................................................... 140 Bảng 4.11: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho nhóm quốc gia thu nhập cao ............................................................................................................ 140 Bảng 4.12: Kết quả ước lượng GMM sai phân Arellano-Bond cho mẫu gộp ........ 144 Bảng 4.13: Kết quả ước lượng FE-2SLS cho mẫu gộp .......................................... 145 Bảng 5.1: Tóm tắt kết quả ước lượng từ hai mô hình nghiên cứu .......................... 149 iv DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1: Quy trình nghiên cứu ............................................................................... 11 Hình 2.1: Đóng góp các thành phần trong tăng trưởng kinh tế ................................ 19 Hình 2.2: Khung phân tích ảnh hưởng thể chế đến kết quả nền kinh tế .................. 39 Hình 2.3: Các yếu tố tác động tới tăng trưởng kinh tế ............................................. 40 Hình 2.4: Khung phân tích mối quan hệ của thể chế, TFP tới phát triển kinh tế ..... 44 Hình 2.5: Chất lượng thể chế và sản lượng trên lao động qua thời gian .................. 48 Hình 2.6: Mối quan hệ giữa thể chế, năng suất và sản lượng .................................. 51 Hình 2.7: Mối quan hệ của các yếu tố với TFP ........................................................ 52 Hình 2.8: Khung phân tích thể chế - đổi mới công nghệ - tăng trưởng ................... 53 Hình 2.9: Các yếu tố tác động thúc đẩy năng suất yếu tố tổng hợp ......................... 83 Hình 2.10: Khung phân tích và dấu kỳ vọng của các biến nghiên cứu .................... 96 Hình 3.1: Tỷ lệ đóng góp của TFP (%) đến tăng trưởng so với Mỹ năm 2000 và 2008 ................................................................................................................................ 118 Hình 3.2: Biểu đồ phân bố điểm số sáu thước đo chất lượng thể chế .................... 119 Hình 5.1: Tương quan giữa chỉ số quản trị công với GDP bình quân đầu người .. 154 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU 1.1 Lý do chọn đề tài Tại sao một số quốc gia quá giàu trong khi một số khác lại quá nghèo? Câu hỏi được Adam Smith đặt ra ngay tựa đề của tác phẩm “An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” vào năm 1776. Hơn 200 năm sau, câu hỏi này lại được hai nhà nghiên cứu kinh tế là Daron Acemoglu & James Robinson đề cập trong tác phẩm nổi tiếng “Why nations fail: the origins of power, prosperity, and poverty” vào năm 2012. Tăng trưởng kinh tế luôn là mục tiêu vĩ mô hàng đầu của chính phủ các quốc gia. Todaro & Smith (2015) nhận định tăng trưởng kinh tế là một quá trình ổn định mà theo đó năng lực sản xuất của nền kinh tế được tăng lên theo thời gian để mang lại mức tăng sản lượng quốc gia và gia tăng thu nhập. Có thể thấy, tăng trưởng kinh tế thể hiện bởi khối lượng của cải của quốc gia không ngừng tăng lên, các lý thuyết tăng trưởng đã chỉ rõ sự gia tăng này có thể đạt được qua việc bổ sung thêm yếu tố đầu vào cho sản xuất như vốn, lao động, hoặc bằng cách sử dụng tốt hơn các yếu tố đầu vào với mức tiêu phí ngày càng ít hơn để thu được sản phẩm đầu ra ngày càng nhiều và có chất lượng cao hơn. Mặc dù đã đạt được mức tăng trưởng kinh tế khá cao qua hai thập kỷ gần đây, nhưng đa số các quốc gia đang phát triển vẫn chưa bắt kịp về mức thu nhập bình quân so với các nước phát triển. Trong bối cảnh mà tác động của việc gia tăng vốn và lao động đến tăng trưởng đang dần giảm sút, các quốc gia đang phát triển muốn tiếp tục đạt được sự tăng trưởng thì nhất thiết phải tạo ra năng suất ngày càng cao. Báo cáo về triển vọng phát triển toàn cầu, OECD (2014) đã đề cập tới việc cần phải thúc đẩy tăng năng suất để duy trì tăng trưởng trong tương lai cho các nền kinh tế đang phát triển. Đánh giá tầm quan trọng của năng suất tới tăng trưởng trong dài hạn, Krugman (1997, trang 11) nhận định “Năng suất không phải là tất cả, nhưng về lâu dài thì nó gần như là tất cả. Khả năng không 2 ngừng nâng cao mức sống của một đất nước phụ thuộc hầu như hoàn toàn vào khả năng tăng sản lượng trên đầu công nhân của nước đó”. Như vậy, năng suất là chỉ số thể hiện những tiến bộ về hiệu quả của nền kinh tế, nó phản ánh chất lượng tăng trưởng của một quốc gia. Do đó, nâng cao năng suất là một trong những vấn đề rất được quan tâm từ trước đến nay trên phạm vi nền kinh tế, ngành và doanh nghiệp. Kể từ khi Solow (1956) giới thiệu lý thuyết tăng trưởng kinh tế của mình, khái niệm năng suất yếu tố tổng hợp (Total factor productivity - TFP) đã được các nhà nghiên cứu tìm hiểu và phân tích. Hầu hết các nghiên cứu về tăng trưởng kinh tế gần đây, đặc biệt là lý thuyết tăng trưởng nội sinh đã nhận định năng suất yếu tố tổng hợp là yếu tố tạo nên sự khác biệt về tăng trưởng giữa các quốc gia, đồng thời nó còn phản ánh chất lượng tăng trưởng trong dài hạn. Lý thuyết này cũng xác định một số yếu tố như mở cửa kinh tế, vốn con người là yếu tố quan trọng trong việc gia tăng TFP. Trong khi đó, trường phái kinh tế học thể chế mới khởi nguồn từ nhà kinh tế Ronald Coase cho rằng thể chế là yếu tố gốc rễ ảnh hưởng tới hiệu quả của nền kinh tế. Với lập luận các giao dịch trong nền kinh tế đều mất chi phí và khi đó các thể chế ràng buộc đóng vai trò quan trọng. Coase (1998) nhận định chuyên môn hóa chỉ khả thi khi có trao đổi, và chi phí trao đổi càng thấp, trình độ chuyên môn hóa càng cao và năng suất càng lớn, chi phí trao đổi phụ thuộc vào các thể chế của một quốc gia. Xuất phát từ ý tưởng của Ronald Coase, kinh tế học thể chế mới đã được quan tâm nghiên cứu như một lý thuyết về tăng trưởng kinh tế. Douglass C.North, một nhà nghiên cứu tiêu biểu cho trường phái kinh tế học thể chế mới đã nhận xét như sau: “Những yếu tố như mở rộng thị trường, cải tiến công nghệ và cả tăng cường sự đầu tư cho con người đều đóng góp một phần trong tăng trưởng năng suất. Nhưng chúng ta giải thích thế nào về sự tiếp diễn của tình trạng đói nghèo ở nhiều nơi trên thế giới một khi chúng ta đã biết rõ nguyên nhân dẫn tới tăng trưởng kinh tế? Câu trả lời nằm ở sự thất bại của con người khi đảm trách những đổi mới để gia tăng sản lượng. Khung thể chế của một xã hội tạo ra cơ chế khuyến khích, tác động trực tiếp đến hoạt động kinh tế và chính trị, và chúng ta biết rõ về nền tảng thể chế cho sự tăng trưởng kinh tế thành công.” (North, 2000 trang 5). Trước đó, North & Thomas 3 (1973) đã phân tích nguyên nhân dẫn tới tăng trưởng khi phân tách yếu tố quyết định tác động tới phát triển kinh tế bao gồm yếu tố trực tiếp (Proximate determinants) và yếu tố căn nguyên (Fundamental determinants), cụ thể hai tác giả biện luận mối quan hệ trong đó xem thể chế là yếu tố căn nguyên dẫn tới phát triển kinh tế qua sơ đồ sau: Qua việc phân tích các lý thuyết tăng trưởng tân cổ điển, lý thuyết tăng trưởng nội sinh và lý thuyết về kinh tế học thể chế mới, có thể thấy mỗi lý thuyết đều đề cập tới yếu tố chính mà nó nghiên cứu. Vậy yếu tố nào là căn nguyên giúp gia tăng năng suất (vốn con người, công n