Luận án Thông tin bất cân xứng và nhu cầu rau của người tiêu dùng tại TPHCM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HỒ CHÍ MINH -------------- LÊ THỊ TUYẾT THANH THÔNG TIN BẤT CÂN XỨNG VÀ NHU CẦU RAU CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG TẠI TPHCM CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN MÃ SỐ: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP Hồ Chí Minh, Năm 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HỒ CHÍ MINH -------------- LÊ THỊ TUYẾT THANH THÔNG TIN BẤT CÂN XỨNG VÀ NHU CẦU RAU CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG TẠI TPHCM CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN MÃ SỐ: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. TRƯƠNG ĐĂNG THỤY 2. TS. LÊ THANH LOAN TP Hồ Chí Minh, Năm 2019 i LỜI CAM ĐOAN Đề tài nghiên cứu này do chính tác giả thực hiện. Các số liệu thu thập, kết quả phân tích trong luận án là trung thực và chưa từng được bất kỳ ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tất cả những phần thông tin tham khảo đều được trích dẫn và ghi nguồn cụ thể trong danh mục tài liệu tham khảo. ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................. i MỤC LỤC ........................................................................................................................ ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................................. vii DANH MỤC HÌNH VẼ VÀ ĐỒ THỊ ............................................................................. viii TÓM TẮT ........................................................................................................................ ix CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU................................................................................................ 1 1.1 RAU CỦ QUẢ VÀ VẤN ĐỀ VSATTP ................................................................... 1 1.2 THỊ TRƯỜNG RAT VÀ CÁC KÊNH BÁN LẺ ...................................................... 2 1.3 VẤN ĐỀ THÔNG TIN BẤT CÂN XỨNG VÀ HÀNH VI TÌM KIẾM THÔNG TIN CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG ........................................................................................... 3 1.4. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU .................................................................................... 4 1.4.1 Mục tiêu 1: Tác động của thông tin VSATTP đến nhu cầu RAT ........................ 4 1.4.2 Mục tiêu 2: Giá sẵn lòng trả (WTP) cho các thuộc tính an toàn của rau .............. 6 1.4.3 Mục tiêu 3: Thông tin và sự lựa chọn nơi mua rau ............................................. 7 1.5 Ý NGHĨA NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 9 1.6 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ........................................................ 10 1.7 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ DỮ LIỆU ................................................... 11 1.8 BỐ CỤC LUẬN ÁN .............................................................................................. 11 CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ THÔNG TIN BẤT CÂN XỨNG TRÊN THỊ TRƯỜNG RAU CỦ QUẢ TẠI TPHCM .......................................................................................................... 12 2.1 THÔNG TIN BẤT CÂN XỨNG VÀ SỰ THẤT BẠI CỦA THỊ TRƯỜNG RAT TẠI VIỆT NAM ................................................................................................................. 12 2.1.1 Sản xuất rau và vấn đề rủi ro đạo đức .............................................................. 12 2.1.2 Hành trình tìm kiếm thông tin của người tiêu dùng .......................................... 13 2.1.3 Chất lượng và vệ sinh của rau: các thuộc tính search, experience và credence .. 16 2.1.4 Thông tin bất cân xứng .................................................................................... 17 2.1.5 Sự thua cuộc của RAT ..................................................................................... 18 2.2 VỀ NHỮNG BIỆN PHÁP KHẮC PHỤC VẤN ĐỀ BẤT CÂN XỨNG THÔNG TIN TRONG THỜI GIAN QUA ......................................................................................... 19 iii 2.2.1 Cung cấp thông tin ........................................................................................... 20 2.2.2 Phát tín hiệu và sự cam kết của người bán........................................................ 21 2.2.3 Tự phân loại và hệ thống phân phối rau củ quả ở TPHCM ............................... 23 2.2.4 Quản lý nhà nước: tiêu chuẩn bắt buộc và hệ thống giám sát ............................ 26 2.2.5 Truy xuất nguồn gốc ........................................................................................ 29 2.2.6 Hợp đồng ......................................................................................................... 31 2.2.7 Chứng nhận ..................................................................................................... 34 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 35 CHƯƠNG 3: CƠ SỞ LÝ THUYẾT ................................................................................ 37 3.1 THÔNG TIN VÀ NHU CẦU RAT ........................................................................ 37 3.1.1 Lý thuyết về hành vi người tiêu dùng và hàm cầu ............................................ 37 3.1.2 Các mô hình hệ phương trình hàm cầu ............................................................. 39 3.1.3 Thông tin và cầu rau củ quả ............................................................................. 43 3.2 THÔNG TIN VÀ WTP CHO CÁC THUỘC TÍNH AN TOÀN ............................. 46 3.2.1 Random Utility Theory .................................................................................... 47 3.2.2 Các nghiên cứu thực nghiệm ............................................................................ 49 3.3 THÔNG TIN VÀ SỰ LỰA CHỌN NƠI MUA RAU ............................................. 53 3.3.1 Lý thuyết về sự lựa chọn: RUM và MNL ......................................................... 53 3.3.2 Các mô hình thực nghiệm: MNL, Multivariate probit, và RUM ....................... 54 3.3.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn nơi mua ............................................... 61 TÓM TẮT CHƯƠNG.................................................................................................. 66 CHƯƠNG 4: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................. 67 4.1 THÔNG TIN VÀ NHU CẦU RAU CỦ QUẢ ........................................................ 67 4.1.1 Tổng quan về các mô hình ước lượng hệ phương trình hàm cầu ....................... 67 4.1.2 Xác định các nhóm hàng hóa và đo lường lượng cầu........................................ 70 4.1.3 Giá, vấn đề missing price và nội sinh của giá ................................................... 73 4.1.4 Zero demand và vấn đề sai lệch do chọn mẫu (sample selection bias) .............. 75 4.1.5 Mô hình LA-AIDS .......................................................................................... 77 4.2 THÔNG TIN VÀ WTP CHO RAT ........................................................................ 79 4.2.1 Lựa chọn sản phẩm: rau muống và cà rốt ......................................................... 79 4.2.2 Các thuộc tính và giá trị ................................................................................... 80 4.2.3 Thiết kế các tình huống lựa chọn ..................................................................... 84 4.2.4 Mô hình và phương pháp ước lượng ................................................................ 86 iv 4.3 THÔNG TIN VÀ SỰ LỰA CHỌN NƠI MUA RAU ............................................. 91 4.3.1 Xác định các kênh mua rau .............................................................................. 91 4.3.2 Mô hình MNL ................................................................................................. 93 4.3.3 Mô hình RUM ................................................................................................. 94 4.4 QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ................................................................................ 97 4.4.1 Khảo sát ban đầu ............................................................................................. 97 4.4.2 Khảo sát thử .................................................................................................... 98 4.5 THU THẬP SỐ LIỆU ............................................................................................ 98 4.5.1 Bảng câu hỏi khảo sát ...................................................................................... 98 4.5.2 Kích thước mẫu ............................................................................................... 99 4.5.3 Chọn mẫu ...................................................................................................... 100 TÓM TẮT CHƯƠNG................................................................................................ 100 CHƯƠNG 5: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................................... 101 5.1 MÔ TẢ MẪU KHẢO SÁT .................................................................................. 101 5.1.1 Đặc điểm của người mua rau ......................................................................... 101 5.1.2 Các kênh thông tin về VSATTP ..................................................................... 103 5.2 THÔNG TIN VÀ NHU CẦU ĐỐI VỚI RAU CỦ QUẢ AN TOÀN .................... 104 5.2.1 Xử lý zero demand – missing price ................................................................ 105 5.2.2 Hồi quy Probit và tính toán IMR .................................................................... 107 5.2.3 Mô hình LA-AIDS ........................................................................................ 110 5.2.4 Độ co giãn ..................................................................................................... 114 5.3 THÔNG TIN VÀ WTP CHO RAT ...................................................................... 116 5.3.1 Rau muống .................................................................................................... 117 5.3.2 Cà rốt ............................................................................................................ 122 5.3.3 Giá sẵn lòng trả cho các thuộc tính an toàn và tác động của thông tin............. 127 5.4 THÔNG TIN VÀ SỰ LỰA CHỌN NƠI MUA RAU ........................................... 130 5.4.1 Đặc điểm của các kênh phân phối rau ............................................................ 130 5.4.2 Thông tin và sự lựa chọn nơi mua rau ............................................................ 134 5.4.3 Kết quả hồi quy MNL .................................................................................... 136 5.4.4 Kết quả hồi quy Conditional/Mixed Logit ...................................................... 142 TÓM TẮT CHƯƠNG................................................................................................ 148 CHƯƠNG 6: KẾT LUẬN ............................................................................................. 149 6.1 NHỮNG KẾT QUẢ CHÍNH CỦA NGHIÊN CỨU ............................................. 150 v 6.1.1 Phân tích nhu cầu rau củ quả.......................................................................... 150 6.1.2 Giá sẵn lòng trả cho RAT .............................................................................. 151 6.1.3 Sự lựa chọn nơi mua rau ................................................................................ 153 6.2 HÀM Ý CHÍNH SÁCH ....................................................................................... 154 Rau thường không thay thế RAT ............................................................................ 155 Độ co giãn thấp ...................................................................................................... 155 VietGAP không hẳn là dấu hiệu an toàn ................................................................. 156 Chứng nhận hữu cơ mới là biểu tượng của VSATTP .............................................. 156 Sự cam kết của người bán rất quan trọng ................................................................ 157 Bao bì, thông tin nhà sản xuất và tem truy xuất: áp dụng chọn lọc .......................... 157 Các kênh hiện đại cần đến gần người mua hơn ....................................................... 157 Mức độ an toàn, kiểm soát đầu vào và cung cấp thông tin ....................................... 158 Các đặc điểm khác của nơi bán rau ......................................................................... 159 Thông tin và tần suất theo dõi thông tin .................................................................. 159 Các yếu tố khác ...................................................................................................... 159 6.3 NHỮNG HẠN CHẾ CỦA LUẬN ÁN VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO .................................................................................................................................. 160 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ............................................................... 161 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 162 PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 1 PHỤ LỤC 1: BẢNG CÂU HỎI KHẢO SÁT CHÍNH THỨC ........................................ 1 PHỤ LỤC 2: BẢNG CÂU HỎI VÀ KẾT QUẢ KHẢO SÁT BAN ĐẦU .................... 16 PHỤ LỤC 3: KẾT QUẢ PHÂN TÍCH CHI TIẾT NHU CẦU RAU VÀ RAT ............. 29 PHỤ LỤC 4: KẾT QUẢ PHÂN TÍCH CHI TIẾT WTP CHO CÁC THUỘC TÍNH RAT .................................................................................................................................... 49 PHỤ LỤC 5: KẾT QUẢ PHÂN TÍCH CHI TIẾT SỰ LỰA CHỌN NƠI MUA RAU .. 70 PHỤ LỤC 6: ĐẶC ĐIỂM CÁC KÊNH BÁN LẺ RAU CỦ QUẢ TẠI TPHCM .......... 84 PHỤ LỤC 7: TIÊU CHUẨN VIETGAP, HỮU CƠ VÀ QUY TRÌNH CHỨNG NHẬN .................................................................................................................................... 86 PHỤ LỤC 8: 60 TÌNH HUỐNG LỰA CHỌN TỪ THIẾT KẾ THÍ NGHIỆM ............. 88 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ gốc Nghĩa tiếng Việt AIDS Almost Ideal Demand System Hệ phương trình hàm cầu AIDS ATTP An toàn thực phẩm ASC Alternative specific constant Hệ số cắt trong mô hình hữu dụng ngẫu nhiên BQLATTP Ban quản lý an toàn thực phẩm CE Choice Experiment Thí nghiệm về sự lựa chọn CL Conditional Logit LA-AIDS Linear Approximation Almost Ideal Demand System Hệ phương trình hàm cầu dạng tuyến tính LCM Latent Class Model LES Linear Expenditure System Hệ phương trình hàm chi tiêu tuyến tính MNL Multinomial Logit Model Mô hình logit đa thức MNP Multinomial Probit Model Mô hình probit đa thức NN&PTNN Nông nghiệp và phát triển nông thôn OLS Ordinary least square Phương pháp ước lượng bình phương tối thiểu PGS Participatory Guarantee System Bộ tiêu chuẩn hữu cơ của IFOAM Organics International QUAIDS Quadratic Approximation Almost Ideal Demand System Hệ phương trình hàm cầu QUAIDS RAT Rau an toàn RP Revealed Preference Bộc lộ sở thích RUM Random Utility Model Mô hình hữu dụng ngẫu nhiên SP Stated Preference Phát biểu sở thích SUR Seemingly Unrelated Regression Phương pháp hồi quy hệ phương trình, trong đó cho phép các phần dư tương quan với nhau TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh TV Ti vi UBND Ủy ban nhân dân USDA US Department of Agriculture VIETGAP Vietnamese Good Agricultural Practices Thực hành sản xuất nông nghiệp tốt ở Việt Nam VHLSS Vietnam Household Living Standard Survey Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam VINATAS Vietnam Standard and Consumers Association Hội Khoa học kỹ thuật về tiêu chuẩn hoá chất lượng và Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng Việt Nam VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm WTP Willingness to pay Giá sẵn lòng trả vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 4.1: Đặc điểm của người mua và hộ gia đình .......................................................... 74 Bảng 4.2: Tần suất theo dõi thông tin VSATTP và ngộ độc ............................................. 76 Bảng 4.3: Tình huống lựa chọn ví dụ (không kèm hình ảnh) ............................................ 80 Bảng 4.4: Mã hóa các thuộc tính ...................................................................................... 82 Bảng 4.5: Các thuộc tính của các kênh bán rau ................................................................ 94 Bảng 5.1: Địa bàn khảo sát ............................................................................................ 101 Bảng 5.2: Đặc điểm nhân khẩu học................................................................................ 102 Bảng 5.3: Tin tức về ngộ độc, vi phạm VSATTP và số lần ngộ độc thực tế.................... 103 Bảng 5.4: Lượng tiêu thụ, chi tiêu và giá trung bình của các nhóm rau củ quả ............... 104 Bảng 5.5: Hồi quy OLS các yếu tố ảnh hưởng đến giá mua rau...................................... 106 Bảng 5.6: Hồi quy Probit phân tích các yếu tố tác động đến quyết định mua các loại rau 108 Bảng 5.7: Hệ phương trình hàm cầu LA-AIDS .............................................................. 111 Bảng 5.8: Độ co giãn của cầu các loại rau theo giá ........................................................ 114 Bảng 5.9: Độ co giãn bù đắp của cầu các loại rau theo giá ............................................. 115 Bảng 5.10: Lượng cà rốt và rau muống tiêu thụ và giá bình quân ................................... 116 Bảng 5.11: Kết quả hồi quy mô hình Conditional Logit – lựa chọn rau muống. ............. 118 Bảng 5.12: Kết quả hồi quy mô hình Mixed Logit – Lựa chọn rau muống .................... 120 Bảng 5.13: Kết quả hồi quy mô hình Conditional Logit – lựa chọn cà rốt ...................... 123 Bảng 5.14: Kết quả hồi quy mô hình Mixed Logit – Lựa chọn cà rốt ............................. 125 Bảng 5.15: Giá sẵn lòng trả cho các thuộc tính an toàn của rau muống và cà rốt ............ 127 Bảng 5.16: Chênh lệch WTP cho các thuộc tính an toàn giữa các nhóm có tần suất theo dõi thông tin khác nhau ....................................................................................................... 129 Bảng 5.17: Khoảng cách đến nơi mua rau ...................................................................... 131 Bảng 5.18: Mức độ an toàn của các kênh phân phối theo đánh giá của người mua ......... 132 Bảng 5.19: Giá tương đối của các kênh bán lẻ ............................................................... 133 Bảng 5.20: Mô hình MNL phân tích sự lựa chọn nơi mua rau ........................................ 137 Bảng 5.21: Tác động biên của mô hình MNL – lựa chọn nơi mua rau ............................ 140 Bảng 5.22: Mô hình Conditional Logit phân tích sự lựa chọn nơi mua rau ..................... 143 Bảng 5.23: Mô hình Mixed Logit phân tích sự lựa chọn nơi mua rau ............................. 146 viii DANH MỤC HÌNH VẼ VÀ ĐỒ THỊ Hình 2.1: Xu hướng tìm kiếm vấn đề VSATTP ............................................................... 14 Hình 2.2: Xu hướng tìm kiếm về vấn đề ngộ độc thực phẩm ............................................ 14 Hình 2.3: Xu hướng tìm kiếm về các loại RAT ................................................................ 15 Hình 2.4: Xu hướng tìm kiếm về nơi mua rau sạch .......................................................... 16 Hình 2.5: Số lượt tìm kiếm về rau sạch, VSATTP và các vấn đề