Luận án Thu hút và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài vào Việt Nam

1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án là mới và chưa có tác giả công bố trong bất cứ công trình khoa học nào. Hà Nội, ngày 03 tháng 4 năm 2022 Tác giả luận án Nguyễn Thanh Thảo 2 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN............................................................................................ 1 MỤC LỤC ....................................................................................................... 2 DANH MỤC CÁC BẢNG .............................................................................. 6 DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................... 7 MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 9 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 9 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu: ..................................... 10 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 11 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 12 5. Đóng góp mới của luận án ....................................................................... 12 6. Kết cấu của luận án .................................................................................. 13 CHƯƠNG 1 ................................................................................................... 14 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ...... 14 CHỦ ĐỀ CỦA LUẬN ÁN ............................................................................ 14 1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu .............................................................. 14 1.1.1. Nghiên cứu về các vấn đề lý luận liên quan đến thu hút và quản lý vốn FPI .................................................................................................................. 14 1.1.2. Nghiên cứu về hoạch định chính sách thu hút và quản lý vốn FPI vào Việt Nam. ........................................................................................................ 18 1.1.3. Nghiên cứu về thực trạng thu hút vốn FPI vào Việt Nam. ................... 20 1.1.4. Nghiên cứu về thực trạng quản lý vốn FPI vào Việt Nam. ................... 23 1.2. Đánh giá các công trình nghiên cứu đã tổng quan ............................. 26 1.2.1. Những điểm đã thống nhất ................................................................... 26 1.2.2. Những khoảng trống nghiên cứu .......................................................... 28 1.3. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu của luận án .................................... 29 1.4. Hướng nghiên cứu chủ yếu của luận án .............................................. 31 3 CHƯƠNG 2 ................................................................................................... 32 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU HÚT VÀ QUẢN LÝ VỐN ĐẦU TƯ GIÁN TIẾP NƯỚC NGOÀI ....................................................... 32 2.1. Cơ sở lý luận về thu hút và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài ........................................................................................................................ 32 2.1.1. Các khái niệm, đăc điểm và vai trò của dòng vốn FPI ........................ 32 2.1.2. Thu hút dòng vốn FPI ........................................................................... 40 2.1.3. Quản lý dòng vốn FPI .......................................................................... 46 2.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến thu hút và quản lý FPI ............................ 51 2.2. Kinh nghiệm thu hút và quản lý FPI của một số nước và bài học cho Việt Nam ........................................................................................................ 54 2.2.1. Kinh nghiệm Trung Quốc ..................................................................... 54 2.2.2. Kinh nghiệm Malaysia .......................................................................... 62 2.2.3. Bài học cho Việt Nam ........................................................................... 68 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................. 73 CHƯƠNG 3 ................................................................................................... 74 THỰC TRẠNG THU HÚT VÀ QUẢN LÝ VỐN ĐẦU TƯ GIÁN TIẾP NƯỚC NGOÀI Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 2007 ĐẾN 2020 ....................... 74 3.1. Chính sách thu hút và quản lý FPI ở Việt Nam thời gian qua .......... 74 3.1.1. Chính sách thu hút FPI tại Việt Nam ................................................... 74 3.1.2. Chính sách quản lý FPI tại Việt Nam ................................................... 79 3.2. Thực trạng thu hút FPI tại Việt Nam .................................................. 88 3.2.1. Các giai đoạn của dòng vốn FPI vào Việt Nam từ 2007 đến 2020 ...... 88 3.2.2. Thu hút FPI trên thị trường chứng khoán ............................................ 96 3.2.3. Thu hút FPI thông qua góp vốn cổ phần vào doanh nghiệp .............. 116 3.3. Thực trạng hoạt động quản lý FPI tại Việt Nam .............................. 120 3.3.1. Phân cấp quản lý dòng vốn FPI ......................................................... 120 3.3.2. Thực trạng quản lý vốn FPI vào và ra khỏi Việt Nam ....................... 124 4 3.3.3. Kiểm tra, giám sát dòng vốn FPI trên thị trường chứng khoán: ........ 126 3.4. Đánh giá chung về thu hút và quản lý FPI tại Việt Nam ................. 131 3.4.1. Kết quả đạt được ................................................................................ 131 3.4.2. Những tồn tại và hạn chế .................................................................... 136 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................. 147 CHƯƠNG 4 ................................................................................................. 150 GIẢI PHÁP THU HÚT VÀ QUẢN LÝ VỐN ĐẦU TƯ GIÁN TIẾP NƯỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM .............................................................. 150 4.1. Bối cảnh kinh tế trong nước và quốc tế ............................................. 150 4.1.1. Bối cảnh quốc tế ................................................................................. 150 4.1.2. Bối cảnh kinh tế trong nước ............................................................... 154 4.2. Chủ trương, quan điểm và định hướng thu hút và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài tại Việt Nam ............................................................. 160 4.2.1. Chủ trương của Đảng về thu hút vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài vào Việt Nam ....................................................................................................... 160 4.2.2. Mục tiêu thu hút và quản lý vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ...... 164 4.2.3. Định hướng phát triển thị trường chứng khoán và thu hút, quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài ở Việt Nam thời gian tới .................................. 168 4.3. Giải pháp tăng cường thu hút và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài tại Việt Nam ...................................................................................... 171 4.3.1. Nhóm giải pháp về thu hút vốn FPI vào Việt Nam ............................. 171 4.3.2. Nhóm giải pháp về quản lý vốn FPI vào Việt Nam ............................ 179 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ............................................................................. 183 KẾT LUẬN CHUNG.................................................................................. 185 5 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BBGA Chỉ số Trái phiếu Tổng hợp Toàn cầu của Bloomberg- Barclays CBOP Cán cân thanh toán tiền mặt CEBR Trung tâm nghiên cứu kinh tế và thương mại CIBM Thị trường trái phiếu liên ngân hàng Trung Quốc CNTT Công nghệ thông tin CSRC Uỷ ban quản lý chứng khoán Trung Quốc DNNN Doanh nghiệp Nhà nước FDI Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài FPI Vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài GDP Tổng sản phẩm quốc nội IIP Vị thế đầu tư quốc tế IMF Quỹ tiền tệ thế giới IPO Lần đầu tiên phát hành ra công chúng MSS Hệ thống giám sát giao dịch chứng khoán NAV Giá trị tài sản ròng NĐTNN Nhà đầu tư nước ngoài NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần QFII Chương trình nhà đầu tư tổ chức nước ngoài đủ điều kiện ROMS Hệ thống giám sát hoạt động của đồng Ringit TNC Công ty xuyên quốc gia TNCN Thu nhập cá nhân UBCKNN Uỷ ban chứng khoán nhà nước UNCTAD Hội nghị liên hợp quốc về thương mại và phát triển WGBI Chỉ số Trái phiếu Chính phủ Thế giới 6 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Cơ chế đầu tư giành cho nhà đầu tư nước ngoài trên thị trường vốn Trung Quốc ..................................................................................................... 58 Bảng 3.1: Giá trị giao dịch cổ phiếu của các nhà đầu tư nước ngoài trên thị trường chứng khoán Việt Nam giai đoạn 2007- 2016 .................................. 100 Bảng 3.2: Giá trị giao dịch cổ phiếu của các nhà đầu tư nước ngoài trên thị trường chứng khoán Việt Nam, giai đoạn 2017-2020 .................................. 102 Bảng 3.3: Tỷ trọng giao dịch chứng khoán của nhà đầu tư nước ngoài trên sàn giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh năm 2017 (%) .............................. 107 Bảng 3.4: Một số công ty quản lý quỹ và quỹ đầu tư nước ngoài tiêu biểu tại Việt Nam....................................................................................................... 110 7 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Các dòng vốn đầu tư vào Trung Quốc và từ Trung Quốc ra nước ngoài (tỷ USD)................................................................................................ 59 Hình 2.2: Đầu tư gián tiếp nước ngoài vào Trung Quốc ................................ 61 giai đoạn 2014 -2020 ...................................................................................... 61 Hình 2.3: Mức độ vốn hoá (tỷ RM) và tỷ lệ sở hữu của nhà đầu tư nước ngoài (%) trên thị trường chứng khoán Kuala Lumpur ............................................ 65 Hình 2.4: Dòng vốn FPI vào thị trường cổ phiếu và trái phiếu Malaysia tính theo quý, giai đoạn 2008-2020 ....................................................................... 67 Hình 3.1: Các quyết định nới room nước ngoài và ảnh hưởng đến thị trường chứng khoán Việt Nam ................................................................................... 81 Hình 3.2: Dòng vốn FPI vào Việt Nam giai đoạn 2008-2018 (triệu USD) .... 94 Hình 3.3: Vốn FPI trên thị trường chứng khoán Việt Nam từ tháng 1/2020 đến tháng 5/2021 ................................................................................................... 95 Hình 3.4: Giá trị giao dịch trái phiếu của nhà đầu tư nước ngoài .................. 97 giai đoạn 2016-2020 (tỷ đồng) ....................................................................... 97 Hình 3.5: Cơ cấu các nhà đầu tư trên thị trường trái phiếu doanh nghiệp (2019- 2020) ............................................................................................................... 98 Hình 3.6: Số lượng tài khoản các nhà đầu tư nước ngoài, ............................ 103 giai đoạn 2004-2019 ..................................................................................... 103 Hình 3.7: Quy mô giao dịch của các nhà đầu tư nước ngoài trên 2 sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội và TP Hồ CHí Minh (tỷ đồng) ................................... 105 Hình 3.8: Tỷ suất sinh lời của một số quỹ đầu tư nước ngoài tại Việt Nam giai đoạn 2009-2019 (%) ..................................................................................... 115 Hình 3.9: Hệ thống giám sát tài chính Việt Nam ......................................... 121 Hình 3.10: Mô hình tổ chức quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài ......... 122 8 Hình 3.11: Cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam theo quý (2012-2017) (triệu USD) ................................................................................................... 126 Hình 3.12: Hai hình thức giao dịch trái phiếu doanh nghiệp hiện nay ở Việt Nam .............................................................................................................. 130 Hình 3.13: Những trở ngại khi đầu tư vào Việt Nam ................................... 138 Hình 3.14: Các yếu tố dẫn đến thất bại của giao dịch đầu tư ở Việt Nam ... 139 9 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thu hút đầu tư nước ngoài là một nhiệm vụ quan trọng đối với các nước đang phát triển như Việt Nam để bổ sung sự thiếu hụt về nguồn vốn trong nước, thúc đẩy phát triển sản xuất, kích thích tăng trưởng kinh tế, giải quyết việc làm và cải thiện đời sống của người dân. Cùng với quá trình đổi mới và mở cửa nền kinh tế, thu hút vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài (FPI) càng được đánh giá là nguồn lực quan trọng để phát triển kinh tế xã hội. FPI có tác động kích thích thị trường tài chính phát triển theo hướng nâng cao hiệu quả hoạt động, mở rộng quy mô và tăng cường tính minh bạch của thị trường, tạo điều kiện cho doanh nghiệp trong nước dễ dàng tiếp cận nguồn vốn mới, cải thiện chất lượng quản trị và cải thiện các mối quan hệ kinh tế quốc tế. Các nhà đầu tư gián tiếp nước ngoài bắt đầu quan tâm đến thị trường Việt Nam sau khi Việt Nam thành lập Uỷ ban chứng khoán nhà nước năm 1996, thành lập Trung tâm giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh (2000) và ở Hà Nội (năm 2005). Sau khi Luật chứng khoán ban hành vào năm 2006, có hiệu lực vào năm 2007, FPI vào Việt Nam có những bước chuyển động tích cực hơn, giúp thị trường chứng khoán Việt Nam minh bạch an toàn hơn, có khả năng hội nhập tốt hơn với các thị trường vốn quốc tế và khu vực. Đặc biệt vào nửa cuối năm 2017, Việt Nam chính thức cho ra đời thị trường chứng khoán phái sinh (ngày 10/8/2017), đánh dấu một kênh đầu tư sinh lời mới cho các nhà đầu tư cá nhân. Sau hơn 10 năm thu hút FPI kể từ khi Luật chứng khoán có hiệu lực, tình hình thu hút FPI đã được cải thiện rõ rệt. Lợi ích dễ nhận thấy của dòng vốn FPI ở Việt Nam là nó giúp cho các doanh nghiệp trong nước có thể tiếp cận với các nguồn vốn tiết kiệm ở nước ngoài, tận dụng các nguồn vốn này để đầu tư, giảm bớt các áp lực về vốn trong quá trình mở rộng sản xuất kinh doanh. Đầu tư gián tiếp nước ngoài còn giảm chi phí vay vốn và khiến đầu tư tiếp tục tăng lên, doanh nghiệp ngày càng phát triển. Tuy nhiên, dòng vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài cũng chứa đựng nhiều rủi ro do bản chất của dòng vốn này dễ biến động, đồng thời do việc quản lý dòng vốn này có những đặc trưng riêng có. Mặc dù được đánh giá là điểm đến hấp dẫn dòng vốn 10 FPI, nhưng dòng vốn này vẫn còn ở mức khá khiêm tốn so với khả năng hấp thụ vốn đầu tư của thị trường Việt Nam. Triển vọng phát triển của thị trường chứng khoán trong thời gian tới là rất khả quan, nhưng để thu hút được lượng vốn lớn và có chất lượng tốt hơn từ các nhà đầu tư gián tiếp nước ngoài, Việt Nam có rất nhiều việc cần phải làm, đặc biệt trong việc hoàn thiện và cải thiện khung pháp lý liên quan đến FPI, tăng cường quản trị công ty, quản trị rủi ro, minh bạch hoá và công khai hoá thông tin, đồng thời phải nâng cao năng lực quản lý vốn FPI. Thu hút và quản lý dòng vốn FPI vào Việt Nam thời gian qua còn gặp nhiều hạn chế, tồn tại cả về cơ chế chính sách, giải pháp nâng cao hiệu quả thu hút dòng vốn FPI trên thị trường, cơ chế và giải pháp quản lý hiệu quả, tăng cường năng lực quản lý dòng vốn FPI vào Việt Nam để vừa đảm bảo tính bền vững của dòng vốn này, đảm bảo phát huy tác động tích cực của dòng vốn này vào quá trình nâng cao năng lực quản trị doanh nghiệp, vừa đảm bảo quản trị rủi ro do dòng vốn này mang lại. Xuất phát từ vấn đề đã nêu, việc lựa chọn đề tài “Thu hút và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài vào Việt Nam” mang tính cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn. 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu: - Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về thu hút và quản lý vốn FPI ở các nước đang phát triển, nghiên cứu thực trạng thu hút và quản lý vốn FPI vào Việt Nam từ năm 2007 đến năm 2020, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thu hút và quản lý vốn FPI vào Việt Nam trong thời gian tới. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Làm rõ những lý luận cơ bản về vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài, đặc điểm và tác động của vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài đối với nước tiếp nhận đầu tư. + Làm rõ các công cụ chính sách chủ yếu trong quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài, các nhân tố ảnh hưởng đến việc quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài. + Từ cơ sở lý luận đã được nghiên cứu, đưa ra khung tiêu chí đánh giá chất lượng quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài đối với các nước tiếp nhận. 11 + Nghiên cứu khuôn khổ pháp lý và các công cụ trong quản lý vốn FPI ở Việt Nam + Nghiên cứu, đánh giá thực trạng thu hút vốn FPI vào Việt Nam trong giai đoạn 2007-2020 + Làm rõ và đánh giá thực trạng công tác hoạch định chính sách quản lý, công tác thanh tra, giám sát vốn FPI ở Việt Nam trong giai đoạn 2007-2020 + Đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thu hút và quản lý vốn FPI trong thời gian tới 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: chính sách, thực trạng và giải pháp thu hút và quản lý vốn FPI tại Việt Nam - Phạm vi nghiên cứu: + Thời gian: nghiên cứu trong giai đoạn 2007- 2020 và kiến nghị chính sách cho giai đoạn 2021-2030 Năm 2007 là năm đánh dấu Luật chứng khoán bắt đầu có hiệu lực thi hành và là năm đánh dấu thị trường chứng khoán Việt Nam bắt đầu có những biến đổi về chất và là năm có dòng vốn ngoại đổ vào thị trường chứng khoán tăng rõ rệt. Năm 2021 là thời điểm khởi đầu cho Luật đầu tư và Luật doanh nghiệp mới, vì vậy luận án xin phép dừng thời điểm nghiên cứu trong giai đoạn 2007-2020. + Không gian: tập trung nghiên cứu thực trạng thu hút và quản lý vốn FPI trên thị trường chứng khoán, bao gồm thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp tại Việt Nam, có tham khảo kinh nghiệm quốc tế của Malaysia và Trung Quốc + Nội dung: Nghiên cứu chính sách thu hút và quản lý FPI ở Việt Nam trong giai đoạn 2007-2020; Đánh giá thực trạng thu hút FPI tại Việt Nam; Đề xuất các kiến nghị giải pháp. 12 4. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận trong nghiên cứu: Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu duy vật biện chứng, duy vật lịch sử làm phương pháp luận trong nghiên cứu. Những nguyên lý cơ bản của duy vật biện chứng, duy vật lịch sử có tác dụng hướng dẫn, gợi mở cách thức xem xét vấn đề, xem xét vấn đề khoa học theo quan điểm toàn diện, liên hệ phổ biến, quan hệ lịch sử. - Phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận án sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu, thống kê, kết hợp sử dụng các phương pháp tổng kết thực tiễn để tìm ra những đặc điểm cụ thể của vấn đề nghiên cứu và tính quy luật của đối tượng nghiên cứu. - Phương pháp thu thập thông tin: luận án chủ yếu sử dụng thông tin thứ cấp, nghiên cứu các tài liệu liên quan đến các lý thuyết về quản lý nhà nước, vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài và quản lý vốn đầu tư gián tiếp nước ngoài. Kế thừa các nghiên cứu trước đó (luận án, đề tài) để tìm ra các hướng nghiên cứu của mình. Các tài liệu thứ cấp chủ yếu được sử dụng là các tài liệu của IMF, OECD, WB, ADB và các tài liệu nghiên cứu trong nước trước đó liên quan đến đề tài. - Phương pháp tổng hợp và phân tích thông tin: đề tài sử dụng các công cụ thống kê, các phương pháp tổng hợp để xác định nội dung thu hút và quản lý đầu tư gián tiếp nước ngoài đối với các nước tiếp nhận. - Phương pháp so sánh: luận án tiến hành so sánh thu hút FPI của Việt Nam với m