Luận án Trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo pháp luật Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG VĂN HỮU TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG CÔNG CHỨNG THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2022 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG VĂN HỮU TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG CÔNG CHỨNG THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 9 38 01 07 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN TRUNG TÍN HÀ NỘI - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả trong luận án là hoàn toàn trung thực, chưa từng công bố trong công trình nghiên cứu nào trước đó. Các thông tin trích dẫn trong luận án được trích dẫn đầy đủ, chính xác từ các nguồn tài liệu tin cậy, rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Hoàng Văn Hữu LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận án “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo pháp luật Việt Nam”, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ, tạo điều kiện của Ban Giám đốc, Khoa Luật, Phòng quản lý đào tạo, các nhà khoa học, cán bộ và chuyên viên của Học viện khoa học xã hội Việt Nam. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành về những sự giúp đỡ đó. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Trung Tín – người Thầy trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ cho tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, bạn bè và đồng nghiệp của tôi và gia đình đã động viên, khích lệ, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án này. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Hoàng Văn Hữu MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................... 10 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu trong và ngoài nƣớc liên quan đến đề tài luận án .......................................................................................... 10 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý luận về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo quy định của pháp luật .............. 10 1.1.2. Tình hình nghiên cứu thực trạng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ....................................... 25 1.1.3. Các kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng trong các công trình đã công bố ........................................ 30 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu và những vấn đề tiếp tục triển khai nghiên cứu trong nội dung luận án ..................................................... 40 1.2.1. Nhận xét về tình hình hình nghiên cứu ....................................... 40 1.2.2. Những vấn đề tiếp tục được triển khai nghiên cứu trong nội dung luận án .......................................................................................... 49 1.3. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ...................................................................................................... 50 1.3.1. Lý thuyết nghiên cứu áp dụng .................................................... 50 1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ............................ 52 Kết luận chƣơng 1 ......................................................................................... 54 Chƣơng 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG CÔNG CHỨNG .............................................................................. 56 2.1. Những vấn đề lý luận liên quan đến trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại trong hoạt động công chứng .................................................................. 56 2.1.1. Nhận diện hành vi gây thiệt hại trong hoạt động công chứng .... 56 2.1.2. Khái niệm, đặc điểm của trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng.................................................................. 67 2.1.3. Phân loại trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ............................................................................................ 71 2.2. Những vấn đề lý luận pháp luật về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại trong hoạt động công chứng .................................................................. 73 2.2.1. Khái niệm và đặc điểm của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ....................................... 73 2.2.2. Cấu trúc nội dung pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ............................................................ 77 Kết luận chƣơng 2 ......................................................................................... 82 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG CÔNG CHỨNG VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN ................................................... 84 3.1. Thực trạng pháp luật về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại trong hoạt động công chứng ................................................................................... 84 3.1.1. Các quy định về căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ................................................... 84 3.1.2. Các quy định về chủ thể có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ............................................................ 87 3.1.3. Các quy định về chủ thể thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ................................................... 89 3.1.4. Các quy định về nguyên tắc và phương thức thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ...................... 93 3.2. Thực tiễn thực hiện trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại trong hoạt động công chứng .......................................................................................... 101 3.2.1. Khái quát tình hình thực hiện các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ........... 101 3.2.2. Những kết quả đạt được và những hạn chế, bất cập khi thực hiện các quy định pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng và nguyên nhân ..................................... 113 Kết luận chƣơng 3 ....................................................................................... 119 Chƣơng 4: ĐỊNH HƢỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG CÔNG CHỨNG .............................................................................. 121 4.1. Định hƣớng hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại trong hoạt động công chứng ................................................................ 121 4.1.1.Hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường trong hoạt động công chứng nhằm đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của các bên ........... 121 4.1.2. Hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường trong hoạt động công chứng nhằm thực hiện hiệu quả chủ trương xã hội hóa hoạt động công chứng ......................................................................... 123 4.1.3. Hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường trong hoạt động công chứng nhằm thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế thị trường ở nước ta .................................................................................. 124 4.1.4. Hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng nhằm hướng đến tính chuyên nghiệp, hiệu quả và hội nhập với nền công chứng trên thế giới ...................... 126 4.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ....... 128 4.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ........... 128 4.2.2. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ........... 131 Kết luận chƣơng 4 ....................................................................................... 142 KẾT LUẬN .................................................................................................. 144 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ ............... 146 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 147 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLDS: Bộ luật Dân sự LTNBTCNN: Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước BTTH: Bồi thường thiệt hại TCHNCC: Tổ chức hành nghề công chứng CCV: Công chứng viên PCC: Phòng công chứng VPCC: Văn phòng công chứng TNBTTH: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đang trong tiến trình thực hiện đổi mới, mở cửa nền kinh tế. Nghị quyết số 49/NQ-TW của Bộ Chính trị ngày 02-6-2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 [1] đã xác định: “Xây dựng mô hình quản lý nhà nước về công chứng theo hướng Nhà nước chỉ tổ chức cơ quan công chứng thích hợp; có bước đi phù hợp để từng bước xã hội hóa công việc này”. Các chủ trương, chính sách trong văn kiện của Đảng, pháp luật của Nhà nước đã khẳng định và chú trọng tăng cường vai trò xã hội hóa hoạt động công chứng – một trong những yêu cầu của tiến trình cải cách hành chính tiến tới nền hành chính minh bạch, góp phần lành mạnh hóa các quan hệ dân sự, xây dựng nền kinh tế thị trường phát triển bền vững. Trong bối cảnh lấy nền kinh tế thị trường làm trung tâm, Chính phủ chuyển hướng sang xây dựng một Chính phủ liêm chính, kiến tạo và xã hội hóa một bộ phận quyền lực nhà nước, mong đợi chức năng của cơ quan công chứng cũng sẽ có sự thay đổi. Đầu tiên, dưới điều kiện kinh tế thị trường hiện đại phương thức quản lý kinh tế của Chính phủ sẽ có những thay đổi, trong đó tăng thêm tính gián tiếp và tính phục vụ và đòi hỏi cần đáp ứng được hai yêu cầu trọng yếu của thị trường đối với việc cung cấp luật pháp và tín dụng; đây là những gì mà ngành công chứng có thể cung cấp được. Sự đóng góp của hoạt động công chứng trong quá trình phát triển sản xuất, kinh doanh ngày càng được khẳng định. Để nền kinh tế phát triển ổn định và bền vững, yếu tố an toàn pháp lý trong các giao dịch mà pháp luật quy định có vai trò rất quan trọng. Hiện nay, Việt Nam vẫn đang mở rộng giao lưu, phối hợp, trao đổi kinh nghiệm với các nước trên thế giới nhằm thúc đẩy nền kinh tế các nước cùng phát triển, trong đó hoạt động công chứng được đặc biệt chú trọng. Việc ổn định hoạt động công chứng đã góp phần quan 2 trọng để các chủ thể yên tâm, không lo lắng về các giao dịch đã thiết lập, có thời gian tập trung trí lực để tiến hành sản xuất, kinh doanh; ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến vào quá trình sản xuất, qua đó góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống của toàn xã hội. Luật Công chứng được Quốc hội khóa XI, kỳ họp thứ 10 thông qua ngày 29/11/2006 và được thay thế bởi Luật Công chứng năm 2014 đến nay đã được hơn 14 năm song đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận, trong đó, đáng chú ý là bước đầu đã thực hiện xã hội hóa công tác công chứng, xây dựng được mạng lưới công chứng rộng khắp trong cả nước [2]. Nếu như trước khi xã hội hoá công chứng cả nước có 131 Phòng Công chứng, thực hiện Luật Công chứng năm 2006 cả nước có 625 tổ chức hành nghề công chứng. Sau 5 năm thi hành Luật Công chứng năm 2014, cả nước có 1.202 tổ chức hành nghề công chứng, trong đó có 118 Phòng Công chứng và 1.084 Văn phòng công chứng. So với thời điểm trước khi thực hiện chủ trương xã hội hoá hoạt động công chứng, cả nước tăng 1.002 tổ chức (tăng hơn 10 lần); so với thời điểm thực hiện Luật Công chứng năm 2006 tăng 514 tổ chức (tăng gần 02 lần). Tính đến ngày 30/06/2021, cả nước có 3.628 công chứng viên (gồm 638 công chứng viên của Phòng Công chứng và 2.990 công chứng viên của Văn phòng công chứng). So với thời điểm trước khi xã hội hoá tăng 3.235 người, so với thời điểm thực hiện Luật Công chứng năm 2006 tăng tăng 2.022 người. 100% Công chứng viên được bổ nhiệm theo Luật Công chứng năm 2014 đều có trình độ cử nhân luật trở lên; đều qua đào tạo, bồi dưỡng, tập sự nghề công chứng và đạt yêu cầu kết quả tập sự hành nghề công chứng [37]. (Chi tiết theo Phụ lục số 2, 3 và Phụ lục 4). Bên cạnh những kết quả đạt được của việc triển khai xã hội hóa hoạt động công chứng như: Người dân được tạo điều kiện thuận lợi khi đi công chứng, không còn cảnh xếp hàng, chen chúc như các năm trước kia khi chỉ tồn tại Công chứng viên công tác tại các Phòng công chứng với số lượng rất ít; Nhà nước thu được nhiều thuế hơn từ hoạt động công chứng; các giao dịch 3 dân sự, kinh tế được công chứng ngày càng đảm bảo tính ổn định, phát triển và an toàn về mặt pháp lý... thì việc xã hội hóa quá nhanh hoạt động công chứng, quản lý nhà nước và tự quản của tổ chức xã hội nghề công chứng còn bộc lộ nhiều hạn chế kéo theo tình trạng cạnh tranh không lành mạnh như: Tình trạng các tổ chức hành nghề công chứng giành giật khách hàng của nhau, mở chi nhánh, địa điểm giao dịch công chứng, vi phạm quy tắc đạo đức hành nghề công chứng gây ra tình trạng công chứng sai vì lợi nhuận ngày càng có nguy cơ gia tăng như truyền hình, báo chí đã phản ánh gay gắt trong thời gian qua. Hệ quả thực trạng có thể là: Hợp đồng không thể thực hiện được vì lỗi của công chứng cho nên bên mua không đăng ký sang tên nhà đất được; không xác định đúng và đủ chủ thể tham gia giao dịch; ý chí của các chủ thể tham gia giao dịch không tự nguyện; chủ thể không có năng lực pháp luật dân sự và năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch được xác lập; mục đích và nội dung của giao dịch vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội; chứng thực bản sao không có bản chính, chứng nhận bản dịch bị sai Khi đó, các bên quay sang kiện công chứng và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Tuy nhiên, việc giải quyết bồi thường thiệt hại cho các bên cũng có nhiều quan điểm trái chiều, chưa thống nhất từ cơ quan quản lý nhà nước về công chứng và Tòa án. Nguyên nhân chủ yếu là do sự không đồng nhất trong quy định của pháp luật liên quan đến bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng như: Luật Công chứng năm 2014, Luật Trách nhiệm bồi thường của nhà nước 2017, Luật Viên chức năm 2010, BLDS năm 2015 dẫn đến, khi có tranh chấp xảy ra, vấn đề áp dụng luật nào để giải quyết bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường, mức bồi thường, nguồn tài chính bồi thường thiệt hại, bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp công chứng... là những vấn đề chưa được pháp luật thực định quy định một cách cụ thể, còn nhiều mâu thuẫn, thiếu đồng nhất trong việc áp dụng pháp luật để giải quyết. 4 Bối cảnh nói trên đặt ra yêu cầu nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; đánh giá những ưu điểm, hạn chế về thực trạng pháp luật và thực trạng thực thi vấn đề bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng. Qua đó, tác giả luận án đưa ra những định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng. Đây chính là cơ sở lý luận và nhận thức để tác giả luận án lựa chọn, triển khai thực hiện trong Luận án Tiến sĩ luật học của mình với đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo pháp luật Việt Nam”. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là nghiên cứu và làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; xác định rõ những bất cập và tồn tại trong việc thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng và nguyên nhân; từ đó, tác giả đưa ra định hướng và giải pháp có tính khả thi nhằm hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, luận án đặt ra các nhiệm vụ cụ thể cần nghiên cứu sau đây: - Đánh giá được tổng quan tình hình nghiên cứu các công trình trong và ngoài nước về vấn đề trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo các nhóm vấn đề; đánh giá khái quát phạm vi và mức độ nghiên cứu của các công trình này, xác định những nội dung còn bỏ ngỏ, những kiến thức kế thừa và từ đó đặt ra những vấn đề cần tiếp tục làm rõ trong luận án. 5 - Nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận cụ thể, trọng tâm, trọng điểm và liên quan trực tiếp đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng như: Khái quát về dịch vụ công chứng, nhận diện hành vi gây thiệt hại trong hoạt động công chứng; khái niệm, đặc điểm của trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; phân loại trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng. Những vấn đề lý luận pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng như: Khái niệm và đặc điểm của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; chủ thể thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại, nguyên tắc và phương thức thực hiện trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng. - Khái quát thực trạng pháp luật hiện hành về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng trong tương quan so sánh với các quy định của pháp luật quốc tế và một số quốc gia về chế tài này. Đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn thực thi pháp luật để chỉ rõ những bất cập, hạn chế và nguyên nhân của các quy định pháp luật về vấn đề này. - Mục tiêu cuối cùng mà đề tài phải thực hiện đó là đưa ra những định hướng, giải pháp cụ thể đóng góp vào việc hoàn thiện pháp luật và thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ở nước ta được tốt hơn trong giai đoạn hiện nay và hội nhập với nền công chứng của các nước phát triển trên thế giới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án bao gồm: - Các quan điểm, học thuyết liên quan đến trách nhiệm dân sự nói chung và trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng nói riêng; - Hệ thống các quy định của pháp luật Việt Nam và pháp luật nước 6 ngoài, pháp luật quốc tế về bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng; - Thực tiễn thực hiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ở nước ta. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án được xác định như sau: - Về nội dung: Luận án nghiên cứu những vấn đề cơ bản và chuyên sâu về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng theo quy định của pháp luật hiện hành trên phương diện lý luận và thực tiễn. - Phạm vi không gian và thời gian: Luận án nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực trạng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ở Việt Nam từ thời điểm Luật Công chứng 2006 có hiệu lực (01/07/2007) cho đến nay để có cơ sở giải quyết những vấn đề đặt ra từ thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hoạt động công chứng ở Việt Nam. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Để thực hiện được nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu, tác giả luận án đã dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin (chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử), tư