Luận án Văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ ÁNH VĂN HOÁ KINH DOANH CỦA DOANH NHÂN VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI - 2017 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ ÁNH VĂN HOÁ KINH DOANH CỦA DOANH NHÂN VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH VĂN HÓA HỌC Mã số: 62 31 06 40 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Lê Quý Đức 2. PGS.TS. Nguyễn Thị Hương HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Thị Ánh MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ LÝ LUẬN VỀ VĂN HÓA KINH DOANH 9 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 9 1.2. Lý luận về văn hoá kinh doanh 29 Chương 2: SỰ HÌNH THÀNH VÀ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH CỦA TẦNG LỚP DOANH NHÂN VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX 47 2.1. Khái lược điều kiện hình thành 47 2.2. Quá trình hình thành và hoạt động kinh doanh 56 Chương 3 : NHẬN DIỆN VĂN HOÁ KINH DOANH CỦA TẦNG LỚP DOANH NHÂN VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX 75 3.1. Triết lý - tư tưởng kinh doanh 75 3.2. Giá trị, chuẩn mực đạo đức trong kinh doanh 83 3.3. Thực hành kinh doanh 91 3.4. Nhân cách doanh nhân 101 3.5. Nhận xét chung về văn hoá kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX 107 Chương 4: BÀN LUẬN VỀ DOANH NHÂN VÀ VĂN HÓA KINH DOANH VIỆT NAM - TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI 113 4.1. Doanh nhân và văn hóa kinh doanh Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX - những bài học cho doanh nhân hiện nay 113 4.2. Vấn đề đặt ra đối với việc kiến tạo văn hoá kinh doanh Việt Nam hiện nay 129 KẾT LUẬN 146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO 150 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ Trang Bảng 2.1: Hoạt động vận tải bằng tàu thuyền của các thương nhân Việt Nam từ năm 1910 đến năm 1924 70 Bảng 2.2: Tình hình xuất cảng lụa 71 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đầu thế kỷ XX, cùng với sự xuất hiện của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, những yếu tố văn minh phương Tây và sự xáo trộn về chính trị, văn hoá - xã hội, trong lòng xã hội Việt Nam đã hình thành một lớp người mới - tầng lớp doanh nhân. Bắt đầu từ các chí sĩ yêu nước trong phong trào Duy Tân với Lương Văn Can - “người thầy” đầu tiên của các nhà buôn lúc bấy giờ, tác giả của cuốn giáo khoa “Thương học phương châm”, đến giữa thế kỷ XX, tầng lớp doanh nhân Việt Nam phát triển tương đối mạnh mẽ. Họ đã có những đóng góp cho dân tộc, đặc biệt là khi Cách mạng tháng Tám thành công. Ngay từ những ngày đầu mới giành được độc lập, tầng lớp doanh nhân đã trở thành chỗ dựa cho Chính phủ, là “ân nhân” của cách mạng. Những đóng góp quý báu của doanh nhân nửa đầu thế kỷ XX không chỉ là sự cung cấp nguồn tài chính cho các phong trào vận động cách mạng mà họ còn là những người xây dựng nên văn hoá kinh doanh, khẳng định bản lĩnh, trí tuệ của người Việt Nam trong hoàn cảnh đất nước mất chủ quyền. Tuy nhiên, trải qua nhiều thập kỷ chiến tranh và những chính sách sai lầm thời hậu chiến đã kìm hãm sự phát triển kinh tế ngoài quốc doanh, làm lu mờ vai trò của doanh nhân Việt Nam. Từ năm 1986, chính sách Đổi mới đã làm thay đổi diện mạo đất nước, đã phát huy được mọi lực lượng, mọi thành phần kinh tế, trong đó có tầng lớp doanh nhân. Sau hơn ba mươi năm đổi mới, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đội ngũ doanh nhân Việt Nam không ngừng lớn mạnh và trưởng thành, cùng các giai tầng khác góp phần quan trọng trong xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xây dựng đất nước ngày càng giàu mạnh. Tầng lớp doanh nhân Việt Nam - chủ thể của văn hoá kinh doanh có vai trò vô cùng lớn đối với sự phát triển kinh tế đất nước. Năm 2004, Chính 2 phủ đã ra Quyết định lấy ngày 13 tháng 10 (ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư khen ngợi giới công thương - tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX) là ngày Doanh nhân Việt Nam để tôn vinh những con người đang ngày đêm đóng góp cho nền kinh tế nước nhà. Đó là dấu mốc quan trọng nhắc nhở các doanh nhân Việt Nam nhớ đến vai trò của mình trong quá trình thúc đẩy, phát triển kinh tế xã hội, góp phần xây dựng một nước Việt Nam ngày càng lớn mạnh trong quá trình hội nhập kinh tế, cũng là dịp để các thế hệ doanh nhân ngày nay ôn nhớ về những tấm gương doanh nhân trong lịch sử, thúc đẩy tinh thần kinh doanh trong xã hội. Đối với nước ta hiện nay, để trở thành một quốc gia vững mạnh cần xây dựng một nền văn hoá kinh doanh hiện đại trên cơ sở kế thừa các giá trị văn hoá kinh doanh của dân tộc. Mặt khác, nghiên cứu, xây dựng và phát triển văn hoá kinh doanh hiện đại là một nhiệm vụ trong xây dựng và phát triển văn hoá và con người Việt Nam. Nhằm làm sáng tỏ đặc điểm, nội dung của văn hóa kinh doanh nửa đầu thế kỷ XX, qua đó thấy rõ ý nghĩa của văn hoá kinh doanh thời kỳ này trong việc xây dựng văn hoá kinh doanh ở Việt Nam hiện nay, nghiên cứu sinh đã chọn vấn đề “Văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ, chuyên ngành Văn hoá học. 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Trên cơ sở tìm hiểu văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, luận án nêu ý nghĩa của văn hóa kinh doanh thời kỳ này và những vấn đề đặt ra cho công cuộc xây dựng văn hoá kinh doanh hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ - Luận án làm rõ khái niệm văn hoá kinh doanh, cơ cấu và vai trò của nó từ phương diện Văn hóa học. 3 - Tìm hiểu hoàn cảnh xuất hiện tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX và khái quát về hoạt động kinh doanh của họ. - Làm rõ những nội dung cơ bản, đặc điểm của văn hoá kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. - Phân tích một số ý nghĩa cơ bản của văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX và những vấn đề đặt ra đối với việc xây dựng văn hoá kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu văn hoá kinh doanh của lớp doanh nhân giai đoạn đầu thế kỷ XX đến Cách mạng tháng Tám thành công. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung phân tích văn hóa kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. Để làm rõ văn hoá kinh doanh nửa đầu thế kỷ XX, nghiên cứu sinh cũng tìm hiểu về hoàn cảnh ra đời và hoạt động kinh doanh của tầng lớp doanh nhân giai đoạn này. Tham chiếu tình hình hiện nay. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu luận án 4.1. Phương pháp luận 4.1.1. Quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử Quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng làm nền tảng cho việc nghiên cứu điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội xuất hiện tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX và văn hoá kinh doanh của họ. Đặc điểm, vai trò của văn hoá kinh doanh của họ tác động đến đời sống xã hội như thế nào. Văn hoá kinh doanh là một kiểu, một “tiểu văn hoá”, tồn tại trong một môi trường văn hoá nhất định của một thời đại, một cộng đồng cụ thể. Luận 4 án nghiên cứu bối cảnh nửa đầu thế kỷ XX mà lớp doanh nhân tồn tại với những sự kiện, những ảnh hưởng tác động lên nó. Để nghiên cứu bối cảnh ra đời của tầng lớp doanh nhân Việt Nam, tác giả chủ trương mở rộng phạm vi nghiên cứu ra khỏi hoàn cảnh của từng cá nhân đơn lẻ, thay vào đó là việc nghiên cứu, tìm hiểu các tác nhân như sự biến đổi của tình hình thế giới, tác động của nhà cầm quyền Pháp và sự chuyển biến về kinh tế, văn hóa, xã hội giai đoạn này. Đây chính là những yếu tố sẽ giúp giải thích các hành động của chủ thể văn hóa, tránh được cái nhìn phiến diện, chủ quan khi nghiên cứu. 4.1.2. Lý thuyết cộng đồng Lý thuyết cộng đồng của D.W. McMillan và D.M. Chavis tiếp cận từ góc độ tâm lý học được vận dụng trong nhiều nghiên cứu văn hóa học. Hai nhà nghiên cứu cho rằng ý thức cộng đồng dựa trên cơ sở của bốn yếu tố:1) tư cách thành viên, 2) ảnh hưởng, 3) sự hội nhập và sự đáp ứng các yêu cầu, 3) sự gắn bó chia sẻ tình cảm. Cho dù các cộng đồng khác nhau nhưng đều có điểm chung là sức cố kết và bản sắc của cộng đồng. Cũng nghiên cứu văn hóa cộng đồng, nhà nghiên cứu A. Wildavsky tiếp cận văn hóa của các nhóm cộng đồng theo hướng “lựa chọn văn hóa”. Mặc dù đối tượng nghiên cứu của luận án là văn hóa kinh doanh nhưng tác giả cũng đi sâu tìm hiểu cộng đồng doanh nhân Việt Nam giai đoạn 1900-1945 vì họ là chủ thể của nền văn hóa này; trong luận án, tác giả nêu mối quan hệ giữa quy định nội bộ của cộng đồng doanh nhân với sự cố kết, gắn bó làm nên sức mạnh của lớp doanh nhân nửa đầu thế kỷ XX cũng như văn hóa ứng xử của cộng đồng doanh nhân trong quá trình hoạt động kinh doanh. Qua quá trình tìm hiểu đặc điểm doanh nhân Việt Nam với những giá trị nhân cách, bản sắc cộng đồng, tổ chức thiết chế... luận án thể hiện cấu trúc của văn hóa kinh doanh Việt Nam được hình thành trong lòng xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. 5 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, luận án sử dụng chủ nghĩa Mác - Lênin vừa là cơ sở phương pháp luận vừa là phương pháp nghiên cứu cơ bản và quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về phát triển kinh tế - xã hội và văn hóa. Bên cạnh đó, luận án kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành (hay cách tiếp cận liên ngành), phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp phỏng vấn sâu của xã hội học..., cụ thể như sau; 4.2.1. Phương pháp liên ngành Văn hoá học là bộ môn nằm ở giao điểm của các ngành khoa học xã hội và nhân văn, nói cách khác là một chuyên ngành không chuyên ngành (“non discip linary” discipline). Đó cũng là phương pháp liên ngành/hậu liên ngành. Theo tác giả Trần Ngọc Thêm, văn hoá học là khoa học chuyên sâu đặc biệt. Cái đặc biệt là ở độ bao quát rộng các sự kiện và tính khái quát cao trong yêu cầu khảo cứu (...). Văn hoá học là sự tổng hợp và khái quát hoá thế giới con người về mặt định tính. Vì vậy, không có một khoa học xã hội và nhân văn nào không liên quan đến văn hoá học [xem 96]. Và chính do vậy, như đã nói ở trên, văn hoá học là một ngành khoa học giáp ranh giữa khoa học xã hội và khoa học nhân văn. Hơn nữa đề tài luận án “Văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam đầu thế kỷ XX” là đề tài nằm trên ranh giới giữa Văn hoá học, Nhân học, Xã hội học, Kinh tế học và Đạo đức học nên việc sử dụng phương pháp liên ngành vào nghiên cứu là rất cần thiết và phù hợp. Nó cho phép sử dụng các khái niệm, phạm trù, các kết quả nghiên cứu của các chuyên ngành trên vào hệ thống, khái quát các vấn đề mà đề tài đặt ra. Sử dụng phương pháp liên ngành vào đề tài luận án còn giúp tác giả khai thác và xử lý hiệu quả các nguồn tư liệu khác nhau trong vấn đề nghiên cứu của đề tài. 6 4.2.2. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu Phương pháp phân tích được sử dụng để đánh giá, phân loại các loại tài liệu dùng trong quá trình nghiên cứu đề tài. Sử dụng phương pháp phân tích, để tìm ra đặc điểm văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Phương pháp tổng hợp được sử dụng để tổng hợp các tài liệu thứ cấp. Phương pháp tổng hợp sẽ giúp nghiên cứu sinh tìm hiểu nhiều nguồn tài liệu liên quan đến vấn đề nghiên cứu. Từ những dữ liệu thu thập được qua quá trình tổng hợp tài liệu, nghiên cứu sinh lựa chọn, phân tích, dựa trên các cơ sở lý luận để đưa ra luận chứng và giải quyết vấn đề. Để phục vụ việc nghiên cứu đề tài của luận án, tác giả đã thu thập, tổng hợp và phân tích hồi cố một số nguồn tài liệu từ Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Viện Thông tin khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Thư viện quốc gia Việt Nam; những đề tài, đề án, các công trình khoa học viết về văn hoá kinh doanh và đặc biệt những tài liệu về các doanh nhân đầu thế kỷ XX và những hoạt động kinh doanh của họ. Từ những tài liệu đơn lẻ về hoạt động của các công ty, những bài viết trên tạp chí, kể cả những bài quảng cáo tiếp thị sản phẩm..., luận án khái quát về quy mô, hoạt động của các tổ chức sản xuất kinh doanh... của doanh nhân nửa đầu thế kỷ XX. 4.2.3. Phương pháp phỏng vấn sâu Trong nghiên cứu khoa học, để thu nhận và xử lý kết quả sát với vấn đề nghiên cứu, đòi hỏi kiến thức chuyên ngành, sự nhạy cảm về mặt tâm lý, sự am hiểu về đối tượng được hỏi... Để có được kết quả sát với yêu cầu của đề tài luận án, tác giả đã phân loại, soạn câu hỏi phỏng vấn phù hợp với từng nhóm đối tượng như sau: - Những nhà nghiên cứu lịch sử, văn hoá, kinh tế. Để tìm hiểu về ý nghĩa, vai trò của tầng lớp doanh nhân đối với dân tộc, đất nước buổi đầu thế kỷ XX, tác giả đã tiến hành phỏng vấn 3 nhà nghiên cứu gồm các nhà sử học 7 và kinh tế học. Nội dung phỏng vấn đi sâu vào những ý kiến nhận xét đánh giá của các chuyên gia về những giá trị trong văn hóa kinh doanh, về sự tồn tại và phát triển tất yếu của doanh nhân giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX. - Doanh nhân và hậu duệ của tầng lớp doanh nhân đầu thế kỷ XX . Đây là những nhân chứng sống trực tiếp kinh doanh hoặc là con cháu của gia đình doanh nhân. Để thu nhập các ký ức, các cảm nhận của họ về sự nghiệp kinh doanh và văn hoá kinh doanh của cha ông họ , tác giả đi sâu tìm hiểu truyền thống gia đình, những hình ảnh hoặc câu chuyện về sự nghiệp kinh doanh của doanh nhân. - Một số doanh nhân Việt Nam hiện nay. Đây là thế hệ doanh nhân đang trực tiếp kinh doanh trên thương trường. Tác giả đã tiếp cận 3 doanh nhân, trong đó có doanh nhân là chủ doanh nghiệp vừa và nhỏ, có doanh nhân là nhà quản lý của tập đoàn kinh tế lớn; qua đó thấy được họ suy nghĩ như thế nào trước các doanh nhân tiền bối, họ học tập được gì ở lớp doanh nhân ấy để xây dựng văn hoá kinh doanh hiện nay. 4.2.4. Phương pháp so sánh và đối chiếu So sánh, đối chiếu là một phương pháp nghiên cứu được dùng trong nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt phổ biến trong nghiên cứu nhân học văn hoá, văn hoá dân gian và văn hoá học. Tuỳ vào đặc điểm bản chất của đối tượng nghiên cứu, vào nhiệm vụ nghiên cứu của từng ngành khoa học mà phương pháp này sẽ phát huy vai trò quan trọng. Với luận án nghiên cứu về văn hoá kinh doanh của doanh nhân cách đây gần một thế kỷ, phương pháp so sánh và đối chiếu là một phương pháp thích hợp để tham chiếu điều kiện lịch sử trong hai giai đoạn khác nhau, đặc điểm khác nhau trong văn hoá kinh doanh của từng thời kỳ. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Luận án làm rõ khái niệm văn hoá kinh doanh và vai trò của nó; phân tích đặc điểm văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ 8 XX. Từ đó rút ra những ý nghĩa lịch sử và những vấn đề đặt ra cho doanh nhân Việt Nam trong xây dựng và phát triển văn hoá kinh doanh hiện nay. Luận án có những nhận xét, đánh giá khách quan đặc điểm, giá trị văn hoá kinh doanh của doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Kết quả nghiên cứu của luận án là tư liệu tham khảo cho các nghiên cứu về lịch sử doanh nhân và văn hoá kinh doanh Việt Nam. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án có kết cấu gồm 4 chương, 11 tiết: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và lý luận về văn hóa kinh doanh. Chương 2: Sự hình thành và hoạt động kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Chương 3: Nhận diện văn hoá kinh doanh của tầng lớp doanh nhân Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Chương 4: Bàn luận về doanh nhân và văn hóa kinh doanh Việt Nam - truyền thống và hiện đại. 9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ LÝ LUẬN VỀ VĂN HÓA KINH DOANH 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về văn hóa kinh doanh Văn hoá kinh doanh được xem như là một nhân tố quan trọng đối với sự phát triển kinh tế của mỗi quốc gia. Cho đến nay vẫn chưa thể khẳng định khái niệm văn hoá kinh doanh đã xuất hiện từ khi nào, song ý niệm về văn hoá kinh doanh đã xuất hiện từ lâu trong các nước có nền kinh tế thị trường phát triển. Nghiên cứu các tài liệu về văn hoá kinh doanh trong nước và trên thế giới, chúng ta thấy có một số nội dung sau: 1.1.1.1. Nghiên cứu ở nước ngoài Trên thế giới, các công trình nghiên cứu về các yếu tố văn hoá trong kinh doanh xuất hiện khá sớm. Ngay từ thế kỷ XVIII, Adam Smith (1722- 1790), nhà kinh tế học nước Anh đã cho rằng kinh tế không thể vận hành nếu thiếu hiểu biết về vai trò của quan điểm đạo đức. Quan điểm đạo đức được đề cập ở đây chính là một phương diện của văn hoá kinh doanh. Benjamin Franklin (1706-1790), nhà chính trị, nhà khoa học Mỹ gốc Anh đã viết “Hãy nhớ rằng sự tín nhiệm (credit) là tiền bạc”, “Hãy nhớ câu châm ngôn: người trả tiền đàng hoàng là người chủ của túi tiền người khác”, “Anh hãy xuất hiện như một người chu đáo và lương thiện, điều này sẽ làm tăng tín nhiệm của anh” [xem 65,tr.89-90]. Max Werber cho rằng đó là “hình ảnh văn hoá Mỹ” hay “đạo đức kinh tế”. Đây không chỉ đơn giản là “mẹo kinh doanh” - những lời dạy như vậy có rất nhiều - đó là một ethos (thói quen, tập quán hay lối sống) hay “phẩm chất” của người làm kinh doanh. Đây được xem là tinh thần của văn hoá kinh doanh [65, tr.90-91]. Từ những năm 1970, khái niệm đạo đức kinh doanh, một nội dung tương đồng với văn hóa kinh doanh trở nên phổ biến trên các diễn đàn học 10 thuật và các phương tiện truyền thông. Từ những năm 1980, tại các trường đại học ở một số quốc gia, môn học Đạo đức kinh doanh (business ethics) đã được đưa vào chương trình giảng dạy. Tiêu biểu là cuốn “Business Ethics, Ethical Decision making and cases” của O. C. Farrell, J. Fraedrich, L. Farrell [121]. Đây là một trong những tài liệu được sử dụng rộng rãi trong giảng dạy đạo đức kinh doanh tại một số trường đại học trên thế giới. Trong đó, các tác giả trình bày về đạo đức kinh doanh từ góc độ quản lý / tổ chức. Tác phẩm trình bày tổng quan về đạo đức kinh doanh, đặc biệt nhấn mạnh vai trò quan trọng của đạo đức kinh doanh với sự phát triển bền vững trong nền kinh tế toàn cầu và mối quan hệ giữa các bên liên quan, trách nhiệm xã hội và quản trị doanh nghiệp. Tài liệu cũng đưa ra những tình huống cụ thể trong môi trường phức tạp đòi hỏi các nhà quản lý ra quyết định thể hiện trách nhiệm, vai trò của doanh nghiệp với xã hội. Bài viết Business Ethics and Corporate Social Responsibility - Is there a Dividing Line của tác giả Mridula Goel, Preeti E. Ramanathan [119]. Trong đó, các tác giả đã đưa ra khái niệm về đạo đức kinh doanh, các nguyên tắc luân lý và ra quyết định, vấn đề quản trị và quy tắc ứng xử của doanh nghiệp; khẳng định trách nhiệm xã hội doanh nghiệp (CSR) là một yếu tố cấu thành của đạo đức kinh doanh, trách nhiệm xã hội doanh nghiệp cần được nhìn nhận trong bối cảnh của một mô hình tổng thể của đạo đức kinh doanh. Bài viết nghiên cứu vai trò của đạo đức và trách nhiệm xã hội chi phối các hoạt động của một công ty và các hệ thống giá trị làm nền tảng cho hoạt động kinh doanh của họ. Ngày nay, các nghiên cứu về văn hóa kinh doanh càng được quan tâm nhiều hơn. Vấn đề văn hoá kinh doanh được nghiên cứu theo hai hướng: thứ nhất, quan niệm văn hoá kinh doanh là văn hoá doanh nghiệp (corporate culture) như Organisational Culture của tác giả Andrew Brown, Culture and Enterprise - development, representation and morality of business của 11 Donlavoie và Emily Chamlee. Nhiều mô hình văn hoá doanh nghiệp được xây dựng như mô hình văn hoá tháp Eiffel, mô hình văn hoá tên lửa dẫn đường... Thứ hai