Luận văn Đánh giá can thiệp tăng cường kết nối tới điều trị HIV / AIDS của người nhiễm hiv tại ninh bình năm 2015-2016

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG LÊ BẢO CHÂU ĐÁNH GIÁ CAN THIỆP TĂNG CƯỜNG KẾT NỐI TỚI ĐIỀU TRỊ HIV/AIDS CỦA NGƯỜI NHIỄM HIV TẠI NINH BÌNH NĂM 2015-2016 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG MÃ SỐ CHUYÊN NGÀNH: 60.72.03.01 Hà nội - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG LÊ BẢO CHÂU ĐÁNH GIÁ CAN THIỆP TĂNG CƯỜNG KẾT NỐI TỚI ĐIỀU TRỊ HIV/AIDS CỦA NGƯỜI NHIỄM HIV TẠI NINH BÌNH NĂM 2015-2016 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số chuyên ngành: 60.72.03.01 Hà nội - 2019 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu này theo nội dung luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu của tác giả nào khác. Hà nội, ngày 30 tháng 1 năm 2019 Tác giả luận án iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của tôi tới hai Thầy hướng dẫn là PGS.TS Nguyễn Hoàng Long và PGS.TS Đỗ Mai Hoa đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt thời gian thực hiện nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, tập thể các thầy cô giáo Trường Đại học Y tế Công cộng đã hết lòng truyền thụ kiến thức và luôn giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và làm việc tại Trường. Tôi vô cùng biết ơn và cảm tạ sự ủng hộ mạnh mẽ của lãnh đạo Sở Y tế và Trung tâm phòng chống HIV/AIDS tỉnh Ninh Bình trong quá trình thực hiện nghiên cứu. Đặc biệt, sự giúp đỡ nhiệt thành của các cán bộ y tế thuộc Sở Y tế, Trung tâm phòng chống HIV/AID, Trung tâm y tế huyện, bệnh viện huyện, trạm y tế xã đã cùng tôi triên khai các hoạt động tại thực địa được thuận lợi và đúng tiến độ. Nghiên cứu của tôi cũng sẽ không thể hoàn thành nếu thiếu sự hợp tác và tham gia của những người có H và những đồng đẳng viên/nhân viên tiếp cận cộng đồng. Tôi hết sức trân trọng và cảm ơn những đóng góp đó cho luận án. Cuối cùng là những lời cảm ơn đặc biệt tôi muốn dành cho gia đình thân yêu của mình: cha mẹ, chồng và các con tôi - những người luôn ủng hộ, động viên tôi trên hành trình học tập và hoàn thành luận án này. Hà nội, tháng 1 năm 2019 Tác giả luận án iv DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ACIS AIDS Phần mềm hệ thống tiếp cận thông tin y tế Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ARV ART Thuốc kháng retro vi-rút Điều trị kháng vi-rút BN BV Bệnh nhân Bệnh viện CBO CBYT Tổ chức dựa vào cộng đồng Cán bộ y tế CHAI ĐĐV/NVTCCĐ ĐT ĐTNC Quỹ sáng kiến tiếp cận y tế Clinton Đồng đẳng viên/nhân viên tiếp cận cộng đồng Điều trị Đối tượng nghiên cứu ĐTV Điều tra viên HIV Virut gây suy giảm miễn dịch ở người HTKT KH Hỗ trợ kỹ thuật Khách hàng MSM NCH NCMT PBĐX PKNT Nam quan hệ tình dục đồng giới Người có H Nghiện chích ma tuý Phân biệt đối xử Phòng khám ngoại trú PVS Phỏng vấn sâu PNBD QHTD Phụ nữ bán dâm Quan hệ tình dục TTYT TLN Trung tâm y tế Thảo luận nhóm TTPC HIV/AIDS Trung tâm phòng chống HIV/AIDS TVXN HIV UNAIDS Tư vấn xét nghiệm HIV Chương trình Liên hợp quốc về phòng chống HIV/AIDS WHO Tổ chức Y tế Thế giới v MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... ii LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... iv MỤC LỤC .................................................................................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... x DANH MỤC BIỂU ĐỒ ........................................................................................... xii DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... xiii TÓM TẮT LUẬN ÁN ................................................................................................ 1 ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................ 4 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 7 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU .................................................................. 8 1.1. Một số khái niệm/thuật ngữ sử dụng trong nghiên cứu ............................... 8 1.1.1 Tư vấn và xét nghiệm HIV .................................................................... 8 1.1.2. Chẩn đoán nhiễm HIV .......................................................................... 9 1.1.3. Điều trị HIV .......................................................................................... 9 1.1.4. Tiếp cận điều trị HIV .......................................................................... 12 1.1.5. Mất dấu sau chẩn đoán nhiễm HIV .................................................... 12 1.1.6. Kết nối từ chẩn đoán tới điều trị HIV ................................................. 12 1.1.7. Chuyển gửi người nhiễm từ xét nghiệm tới điều trị HIV ................... 13 1.2. Tình hình nhiễm HIV trên thế giới và tại Việt Nam .................................. 13 1.2.1.Trên thế giới ......................................................................................... 13 1.2.2. Việt Nam ............................................................................................. 14 1.3. Tiếp cận điều trị HIV ................................................................................. 16 1.3.1. Khung kết nối dịch vụ từ xét nghiệm tới điều trị HIV: ...................... 16 1.3.2. Thời gian và tình trạng sức khoẻ khi tiếp cận điều trị ........................ 20 1.3.3. Bao phủ điều trị ARV ......................................................................... 21 1.3.4. Mô hình chuyển gửi người nhiễm từ xét nghiệm tới điều trị HIV ..... 23 vi 1.4. Các rào cản tiếp cận điều trị HIV của người nhiễm .................................. 26 1.4.1. Lý thuyết, phân loại và phương pháp thu thập thông tin về rào cản tiếp cận dịch vụ điều trị HIV ............................................................................... 26 1.4.2. Tổng quan rào cản tiếp cận điều trị HIV trên thế giới ........................ 28 1.4.3. Rào cản trong tiếp cận điều trị HIV tại Việt Nam .............................. 32 1.5. Tổng quan can thiệp tăng cường kết nối người nhiễm tới điều trị HIV .... 36 1.6. Giới thiệu về địa bàn nghiên cứu ............................................................... 41 1.6.1. Thông tin địa lý-kinh tế ...................................................................... 41 1.6.2. Dịch HIV/AIDS tại Ninh Bình ........................................................... 42 1.6.3. Tổ chức cung cấp dịch vụ tư vấn xét nghiệm và điều trị HIV tại Ninh Bình ............................................................................................................... 43 1.6.4. Quy trình chuyển gửi người nhiễm từ tư vấn xét nghiệm tới điều trị HIV tại Ninh Bình ........................................................................................ 45 KHUNG LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU ................................................................ 48 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................... 53 2. 1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................... 53 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu định lượng: ..................................................... 53 2.1.2. Đối tượng nghiên cứu định tính: ......................................................... 53 2.2. Thiết kế nghiên cứu ................................................................................... 54 2.3. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ............................................................. 55 2.4. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu: .......................................................... 57 2.4.1. Nghiên cứu định lượng: ...................................................................... 57 2.4.2. Nghiên cứu định tính .......................................................................... 57 2.5. Phương pháp và công cụ đánh giá trước can thiệp .................................... 59 2.5.1. Phương pháp thu thập số liệu đánh giá trước can thiệp ...................... 59 2.5.2. Biến số/chủ đề chính của đánh giá trước can thiệp ............................ 61 2.5.3. Công cụ thu thập số liệu đánh giá trước can thiệp .............................. 63 2.6. Khung logic, giải pháp và công cụ can thiệp ............................................. 64 2.6.1. Mục đích can thiệp .............................................................................. 64 vii 2.6.2. Khung logic can thiệp: ........................................................................ 64 2.6.3. Các hoạt động và công cụ can thiệp ................................................... 65 2.7. Phương pháp và công cụ đánh giá sau can thiệp ....................................... 68 2.7.1. Phương pháp thu thập số liệu sau can thiệp ........................................ 68 2.7.2. Chỉ số/chủ đề đánh giá sau can thiệp chính ....................................... 68 2.7.3. Công cụ thu thập số liệu sau can thiệp ............................................... 71 2.8. Quy trình thu thập thông tin và điều tra viên ............................................. 71 2.8.1. Quy trình thu thập thông tin trong nghiên cứu: .................................. 71 2.8.2. Điều tra viên: ...................................................................................... 72 2.9. Sai số và khống chế sai số ......................................................................... 72 2.10. Xử lý và phân tích số liệu ........................................................................ 73 2.10.1. Phân tích và xử lý số liệu định lượng: .............................................. 73 2.10.2. Xử lý và phân tích số liệu định tính .................................................. 73 2.11. Vấn đề đạo đức ........................................................................................ 74 Chương 3. KẾT QUẢ ......................................................................................... 75 3.1. Thực trạng kết nối tới điều trị của người nhiễm HIV tại Ninh Bình trước can thiệp ............................................................................................................ 75 3.1.1. Một số đặc điểm nhân khẩu học của người chẩn đoán nhiễm HIV trước can thiệp .............................................................................................. 75 3.1.2. Kết nối tới điều trị HIV của người nhiễm năm 2014 tại Ninh Bình ... 77 3.2. Rào cản kết nối tới điều trị HIV của người nhiễm năm 2014 tại Ninh Bình (trước can thiệp) ................................................................................................ 81 3.2.1. Nhận thức của người nhiễm về kỳ thị, phân biệt đối xử liên quan đến HIV và sợ lộ tình trạng nhiễm ...................................................................... 81 3.2.2. Nhận thức của người nhiễm về ý nghĩa/tầm quan trọng của điều trị HIV ............................................................................................................... 82 3.2.3. Người nhiễm chưa hài lòng/chưa tin tưởng dịch vụ tư vấn xét nghiệm và điều trị HIV .............................................................................................. 84 3.2.4. Chuyển gửi từ tư vấn xét nghiệm tới điều trị chưa hiệu quả: ............. 85 viii 3.2.5. Hỗ trợ của đồng đẳng viên/nhân viên tiếp cận cộng đồng chưa hiệu quả ................................................................................................................. 86 3.2.6. Hỗ trợ của gia đình và địa phương ..................................................... 87 3.3. Kết nối tới điều trị của người nhiễm tại Ninh Bình sau can thiệp ............. 87 3.3.1. Một số đặc điểm của người nhiễm HIV trước và sau can thiệp ......... 87 3.3.2. Kết quả kết nối người nhiễm tới điều trị HIV trước và sau can thiệp 89 3.4. Đánh giá kết quả các hoạt động can thiệp tăng cường kết nối người nhiễm tới điều trị HIV ................................................................................................. 97 3.4.1. Thử nghiệm sử dụng phần mềm hỗ trợ quản lý và theo dõi hoạt động chuyển gửi người nhiễm (phần mềm ACIS) ................................................. 97 3.4.2. Đào tạo nâng cao kiến thức, thực hành cho CBYT về tư vấn sau xét nghiệm, chuyển gửi, điều trị HIV, bảo mật thông tin người nhiễm và chống kỳ thị liên quan đến HIV ............................................................................ 101 3.4.3. Tập huấn cho đồng đẳng viên/nhân viên tiếp cận cộng đồng về điều trị HIV và tư vấn, chuyển gửi người nhiễm kết nối sớm tới điều trị HIV ...... 105 3.4.4. Kết quả về sự hài lòng và thay đổi nhận thức của người nhiễm về điều trị HIV ......................................................................................................... 106 3.5. Đánh giá về tính phù hợp và khả năng duy trì của hoạt động can thiệp thực hiện trong nghiên cứu ..................................................................................... 108 3.5.1. Đánh giá về tính phù hợp của các hoạt động can thiệp .................... 108 3.5.2. Đánh giá về tính duy trì của các hoạt động can thiệp trong nghiên cứu .................................................................................................................... 111 Chương 4. BÀN LUẬN ..................................................................................... 114 4.1. Đặc điểm nhân khẩu học của người nhiễm trước và sau can thiệp ......... 114 4.2. Rào cản kết nối người nhiễm tới điều trị HIV trước và sau can thiệp: .... 114 4.2.1. Kỳ thị và phân biệt đối xử liên quan đến HIV/AIDS ....................... 114 4.2.2. Nhận thức của người nhiễm về ý nghĩa của điều trị HIV ................. 116 4.2.3. Sự hài lòng với dịch vụ tư vấn xét nghiệm HIV: ............................. 116 4.2.4. Tư vấn sau xét nghiệm HIV và chuyển gửi ...................................... 118 ix 4.3. Kết nối người nhiễm từ xét nghiệm tới điều trị HIV trước và sau can thiệp ........................................................................................................................ 120 4.3.1. Kết nối từ xét nghiệm tới điều trị HIV ............................................. 120 4.3.3. Thời gian và tình trạng sức khoẻ khi tiếp cận điều trị của người nhiễm trước và sau can thiệp ................................................................................. 122 4.3.4. Khác biệt về giới trong kết nối từ xét nghiệm tới điều trị của người nhiễm .......................................................................................................... 123 4.4. Kết quả và tính phù hợp, duy trì của các can thiệp triển khai trong nghiên cứu .................................................................................................................. 125 4.4.1. Can thiệp thông qua phần mềm chuyển gửi người nhiễm ACIS ...... 125 4.4.2. Can thiệp thông qua tập huấn và hỗ trợ kỹ thuật cho CBYT ............ 128 4.4.3. Can thiệp thông qua tập huấn và hỗ trợ kỹ thuật cho ĐĐV/NVTCCĐ .................................................................................................................... 130 4.5. Hạn chế của nghiên cứu ........................................................................... 131 4.6. Đóng góp của luận án .............................................................................. 133 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 136 KHUYẾN NGHỊ .................................................................................................... 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 140 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 151 Phụ lục 1. Quá trình rà soát người nhiễm HIV tham gia nghiên cứu trước và sau can thiệp (năm 2014 và 2016) ................................................................. 151 Phụ lục 2. Một số đặc điểm nhân khẩu học của người nhiễm HIV tại Ninh Bình trước và sau can thiệp ..................................................................................... 153 Phụ lục 3: Một số thông tin nhân khẩu học của cán bộ y tế tham gia nghiên cứu định tính trước và sau can thiệp ...................................................................... 155 Phụ lục 4. Phiếu thông tin giới thiệu nghiên cứu và mẫu đồng ý tự nguyện tham gia nghiên cứu ........................................................................................ 157 Phụ lục 5. Công cụ thu thập số liệu ................................................................ 161 Phụ lục 6. Phân loại giai đoạn lâm sàng nhiễm HIV/AIDS theo WHO ......... 195 x Phụ lục 7. Thay đổi tiêu chuẩn điều trị ARV theo hướng dẫn của WHO và tại Việt Nam ......................................................................................................... 197 Phụ lục 8. Khuyến nghị mô hình tổ chức, quản lý, hỗ trợ việc kết nối dịch vụ từ xét nghiệm tới điều trị cho người nhiễm .................................................... 199 Phụ lục 9. Các chương trình tập huấn cho CBYT và ĐĐV/NVTCCĐ .......... 200 Phụ lục 10. Bản đồ hành chính tỉnh Ninh Bình .............................................. 209 Phụ lục 11. Giới thiệu về phần mềm ACIS - Hỗ trợ chuyển gửi người nhiễm ........................................................................................................................ 210 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Ước tính số nhiễm HIV, tử vong do AIDS và điều trị ARV trên toàn cầu và theo khu vực năm 2010 và 2015 .......................................................................... 14 Bảng 1.2. Tổng quan các rào cản tiếp cận điều trị HIV tại các quốc gia có mức thu nhập thấp và trung bình ............................................................................................ 29 Bảng 2.1. Cỡ mẫu định tính trước và sau can thiệp ................................................. 58 Bảng 2.2. Mô tả hoạt động can thiệp trong nghiên cứu ........................................... 67 Bảng 3.1. Đặc điểm nhân khẩu học và kết nối điều trị của người nhiễm HIV tại Ninh Bình năm 2014 ................................................................................................. 75 Bảng 3.2. Thời gian từ khi có kết quả xét nghiệm HIV (+) tới khi tiếp cận điều trị HIV của người nhiễm tại Ninh Bình trước can thiệp ................................................ 78 Bảng 3.3. Kết quả xét nghiệm tế bào CD4 và đánh giá giai đoạn lâm sàng của người nhiễm khi tiếp cận điều trị HIV tại Ninh Bình trước can thiệp ...................... 79 Bảng 3.4. Một số yếu tố liên quan tới kết nối điều trị HIV của người nhiễm tại Ninh Bình năm 2014 .......................................................................................................... 80 xi Bảng 3.5. Một số đặc điểm nhân khẩu học của người nhiễm tại Ninh Bình trước và sau can thiệp (năm 2014 và 2016) ............................................................................ 88 Bảng 3.6. Ước tính tỷ lệ bao phủ điều trị ARV tại Ninh Bình trước và sau can thiệp .................................................................................................................................. 91 Bảng 3.7. Thời gian và tình trạng sức