Luận văn Đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ----------------- NGUYỄN HỒNG THANH ĐỔI MỚI TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG NƯỚC TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Hµ Néi – 2008 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG NGUYỄN HỒNG THANH ®æi míi tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña hÖ thèng ph©n hµng ho¸ trong n•íc trong bèi c¶nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ Chuyên ngành : Kinh tế thế giới và Quan hệ Kinh tế Quốc tế Mã số : 60.31.07 luËn v¨n th¹c sü kinh tÕ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: T.S BÙI THỊ LÝ Hµ Néi – 2008 LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành với sự hướng dẫn và giúp đỡ của Khoa Sau Đại học Trường Đại học Ngoại Thương. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của Tiến sỹ Bùi Thị Lý, Chủ nhiệm Khoa Kinh tế và Kinh doanh Quốc tế, Đại học Ngoại Thương và các thầy cô giáo đã tận tình hướng dẫn và cung cấp cho tôi những ý kiến đóng góp quý báu trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến toàn thể người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã quan tâm, giúp đỡ, động viên tôi để hoàn thành luận văn này. T¸c gi¶ Nguyễn Hồng Thanh LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cần thiết của đề tài: Trong những năm qua, thực hiện đường lối đổi mới kinh tế, chuyển sang phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế, trạng thái nền kinh tế nước ta đã thay đổi theo hướng cung đối với nhiều loại hàng hóa không những có khả năng đáp ứng nhanh chóng và đầy đủ cho nhu cầu tiêu dùng trong nước, ngày càng nâng cao về số lượng, chất lượng và mẫu mã … mà còn có khả năng xuất khẩu sang nhiều nước trên thế giới. Đặc biệt trong lĩnh vực xuất khẩu nông sản, Việt Nam đang giữ vị trí hàng đầu thế giới đối với một số mặt hàng như cà phê (thứ 2 thế giới), hạt điều (số 1 thế giới), gạo (thứ 2 thế giới), hạt tiêu (số 1 thế giới). Năng lực sản xuất gia tăng mạnh mẽ trong khi khả năng xuất khẩu chỉ đáp ứng được một phần khiến việc tiêu thụ hàng hóa và tổ chức hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước trở thành một trong những vấn đề thu hút được sự quan tâm và trở thành những trọng tâm của phát triển thương mại trong nước trong bối cảnh hiện nay. Chỉ có trên cơ sở tổ chức tốt hệ thống phân phối hàng hóa trong nước thì việc tiêu thụ hàng hóa mới được đẩy mạnh, qua đó góp phần phát triển sản xuất và nâng cao hiệu quả của hoạt động thương mại. Từ ngày 12/1/2007, Việt Nam đã chính thức trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Theo lộ trình cam kết mở cửa thị trường dịch vụ, Việt Nam đã đưa vào phạm vi cam kết ngành dịch vụ phân phối. Đây là một ngành kinh tế quan trọng, có đóng góp lớn trong tổng thu nhập quốc dân đồng thời cũng có mức độ nhạy cảm cao với ổn định kinh tế xã hội trong nước. Nếu tính cả hoạt động sửa chữa động cơ ô tô, xe gắn máy, đồ dùng cá nhân và gia đình thì từ năm 2000 tới nay, dịch vụ phân phối chiếm khoảng 14% GDP . Đây cũng là một ngành thu hút nhiều lao động. Theo thống kê trong vài năm trở lại đây, lao động trong lĩnh vực phân phối chiếm khoảng 11,5% tổng lao động của cả nước, tương đương với ngành công nghiệp chế biến . Trong cơ chế kế hoạch hóa tập trung và bao cấp trước đây, việc điều tiết hàng hóa lưu thông trong hệ thống phân phối là do sự áp đặt chủ quan của các cơ quan quản lý Nhà nước. Hiện nay, phần lớn các mặt hàng chúng ta đang để cho cơ chế thị trường tự điều tiết hoạt động phân phối. Việc mở cửa và hội nhập với nền kinh tế thế giới sẽ đặt dịch vụ phân phối của nước ta và các doanh nghiệp ngành phân phối nói riêng trước những cuộc cạnh tranh nhằm chiếm lĩnh thị phần. Họ sẽ mất đi hàng rào bảo hộ để đương đầu cạnh tranh với các doanh nghiệp nước ngoài không chỉ có tiềm lực mạnh về các hệ thống phân phối hàng hóa mà còn dày dạn các kinh nghiệm và thủ pháp cạnh tranh phân phối. Từ đó, một nhu cầu đặt ra đối với các nhà quản lý, các cơ quan chức năng là phải đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước để đáp ứng với tình hình mới, góp phần giảm sức ép cạnh tranh và hỗ trợ các nhà phân phối giữ được vị trí nhất định trên thị trường trong nước. Nhìn lại thị trường nội địa, những năm qua các hệ thống phân phối hàng hóa đã phát triển một cách tự phát cả về số lượng và quy mô mở rộng, bước đầu đáp ứng nhu cầu đa dạng về hàng hóa tiêu dùng cho cả sản xuất và dân cư, tác động đến phát triển sản xuất trong quá trình chuyển đổi theo nền kinh tế thị trường. Đã xuất hiện một số hệ thống phân phối hàng hóa hiệu quả của các doanh nghiệp Việt Nam, tuy nhiên nhìn chung hệ thống phân phối hàng hóa trong nước còn chưa được định hình rõ nét. Người tiêu dùng trong nước chưa có nhiều cơ hội để mua được sản phẩm có giá rẻ và chất lượng tốt. Trước sức ép cạnh tranh gay gắt của tự do hóa tiếp cận thị trường trong lĩnh vực dịch vụ phân phối trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, yêu cầu năng cao năng lực tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước, qua đó phát huy vai trò thương mại đủ năng lực hướng dẫn sản xuất định hướng theo nhu cầu thị trường, tạo các tiền đề cho phát triển sản xuất trong nước được đặt ra như một nhu cầu bức xúc của thực tiễn quản lý kinh tế ở nước ta hiện nay. Những yêu cầu này cũng đã được đặt trong Nghị quyết của Đảng và là nội dung trọng yếu để triển khai đề án tổ chức thị trường trong nước của Chính phủ, đồng thời cũng là một trong những giải pháp lớn để hội nhập kinh tế quốc tế thành công. Xuất phát từ thực tế trên, người viết chọn nghiên cứu đề tài: “Đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế” 2. Tình hình nghiên cứu: Cho đến nay cũng có một số tài liệu trong và ngoài nước đề cập đến các khía cạnh khác nhau của dịch vụ phân phối và hệ thống phân phối hàng hóa. Một số tài liệu trong nước chủ yếu dưới dạng các văn bản pháp quy, đề án, nghiên cứu do các dự án tài trợ hoặc của các Hiệp hội, ngành hàng, quy hoạch phát triển của chính phủ ví dụ như “Đề án phát triển thị trường nội địa đến năm 2010” do Bộ Thương mại (nay là Bộ Công Thương) biên soạn năm 2003, “Đề án phát triển thương mại trong nước đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020” do Bộ Công Thương biên soạn năm 2007, “Quy chế quản lý kinh doanh và tổ chức hệ thống phân phối” đối với một số mặt hàng thiết yếu như phân bón, xăng dầu, sắt thép, xi măng, dược phẩm, … Tài liệu nước ngoài nghiên cứu về dịch vụ phân phối và hệ thống phân phối gồm “Distribution services-Background note by the Secretariat” do Ban Thư ký WTO biên soạn năm 1998, “Regulation and Performance in the Distribution Sector” do Pilat, D. biên soạn năm 1997, “Impact on Services: Distribution, The Single Market Review” do Ủy ban Châu Âu biên soạn năm 1997 và “Retail Distribution Channel Barriers to International Trade” do trường Đại học Havard, Hoa Kỳ biên soạn năm 1995. Ngoài ra, các chủ đề liên quan tới các cam kết về mở cửa thị trường dịch vụ phân phối và công tác xây dựng hành lang pháp lý điều chỉnh các cam kết, những tác động của sự bất ổn định trong tổ chức và hoạt động hệ thống phân phối sau khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) đang giành được quan tâm trên báo chí, truyền hình, đài phát thanh và các phương tiện thông tin đại chúng khác. Các luồng thông tin này tuy khá phong phú nhưng còn rải rác, không mang tính tổng hợp, nhìn nhận chung. Một số ít thông tin thậm chí còn chưa đảm bảo tính chính xác. Ngoài ra, một số cơ quan chức năng, các Tổng công ty cũng đã tiến hành điều tra, khảo sát, đánh giá về một số kênh phân phối lẻ một số mặt hàng có tầm quan trọng trong nền kinh tế. Tuy nhiên xét về tổng thể, hiện chưa có nghiên cứu cụ thể nào về hệ thống phân phối hàng hóa trong nước và đề xuất các giải pháp để hoàn thiện hoạt động của hệ thống này, đặc biệt trong bối cảnh nước ta vừa trở thành thành viên của WTO và đang triển khai thực hiện các cam kết mở cửa thị trường dịch vụ phân phối. 3. Mục tiêu nghiên cứu: Trong khuôn khổ của một luận văn thạc sỹ, người viết đặt mục tiêu tổng hợp một số vấn đề lý luận cơ bản về hệ thống phân phối hàng hóa, nghiên cứu các đặc điểm về tổ chức và vận hành thực tế của hệ thống trong nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế để từ đó xây dựng một nhóm các giải pháp góp phần hoàn thiện tổ chức và hoạt động của hệ thống này trong tình hình mới. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu: Một số nhiệm vụ nghiên cứu được đặt ra trong luận văn này bao gồm: - Nêu được một số lý luận cơ bản về ngành dịch vụ phân phối và hệ thống phân phối hàng hóa (định nghĩa, tầm quan trọng và cơ cấu ngành), - Hệ thống hoá những văn bản pháp lý điều chỉnh cơ cấu tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước, - Phân tích các cam kết về dịch vụ phân phối của Việt Nam tại WTO, tổng hợp các rào cản pháp lý đối với các nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và đánh giá các tác động tiềm năng đối với việc mở cửa hệ thống phân phối hàng hóa trong nước, - Đánh giá thực trạng tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước và chỉ ra các nguyên nhân cản trở hoạt động phát triển mạnh mẽ của các doanh nghiệp phân phối trong nước, - Đề xuất định hướng và giải pháp hoàn thiện hệ thống phân phối hàng hóa trong nước, 5. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu: + Phạm vi nghiên cứu: Các đặc trưng, cơ cấu tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nước + Đối tượng nghiên cứu: Là hệ thống phân phối hàng hóa trong nước 6. Phƣơng pháp nghiên cứu: Luận văn này sử dụng các phương pháp: - Thu thập và xử lý thông tin tại bàn (desk research), - Tổng hợp, phân tích các nguồn số liệu, tài liệu tham khảo, thống kê, so sánh, dự báo kinh tế. 7. Kết cấu luận văn: Ngoài phần Mục lục, Lời mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 Chương: CHƢƠNG I: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ CHƢƠNG II: THỰC TRẠNG HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG NƢỚC CHƢƠNG III: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG NƢỚC TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, PHỤ LỤC LỜI MỞ ĐẦU CHƢƠNG I: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ................... 1 I. MỘT SỐ KHÁI NIỆM ............................................................................................. 1 1. Khái niệm và phân loại dịch vụ phân phối hàng hóa ...................................... 1 1.1. Khái niệm ...................................................................................... 1 1.2. Phân loại ........................................................................................ 1 2. Khái niệm, tổ chức và phân loại hệ thống phân phối hàng hoá ..................... 2 2.1. Khái niệm hệ thống phân phối hàng hóa ....................................... 2 2.2. Tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa........................................... 4 2.3. Phân loại hệ thống phân phối hàng hóa ......................................... 7 2.4. Hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa ............................... 10 2.5. Các thành viên của hệ thống phân phối hàng hóa ........................ 12 3. Tầm quan trọng của hệ thống phân phối hàng hóa với nền kinh tế ................ 14 3.1. Đối với phát triển kinh tế .................................................................. 14 3.2. Đối với hoạt động của các doanh nghiệp ......................................... 16 3.3. Đối với người tiêu dùng.................................................................... 18 4. Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế đối với hệ thống phân phối hàng hóa trong nước ...................................................................................................................... 18 4.1. Lý luận chung về hội nhập kinh tế quốc tế ....................................... 18 4.2. Tổng quan tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam .......... 20 4.3. Xu hướng của hệ thống phân phối hàng hóa trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và yêu cầu đặt ra với Việt Nam .............................. 21 4.3.1. Xu hướng phát triển của hệ thống phân phối hàng hóa trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ....................................... 21 4.3.2. Yêu cầu đặt ra đối với hệ thống phân phối hàng hóa của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ....................... 23 CHƢƠNG II: THỰC TRẠNG CỦA HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG NƢỚC ............................................................................................................ 26 I. Tổng quan hệ thống phân phối hàng hóa trong nƣớc .......................................... 26 1. Hệ thống phân phối hàng hóa truyền thống .................................................. 31 2. Hệ thống phân phối hàng hóa hiện đại .......................................................... 36 II. Hành lang pháp lý điều chỉnh hệ thống phân phối hàng hóa trong nƣớc ......... 40 1. Các văn bản pháp lý điều chỉnh việc thành lập và hoạt động doanh nghiệp (gia nhập thị trường) ..................................................................................... 40 2. Hệ thống luật pháp điều chỉnh hoạt động trên thị trường ............................ 41 3. Hệ thống chính sách khuyến khích sự phát triển trên thị trường .................. 42 4. Hệ thống các văn bản pháp lý triển khai cam kết về dịch vụ phân phối của Việt Nam khi gia nhập WTO ........................................................................ 43 III. Cơ hội và thách thức đối với hệ thống phân phối hàng hóa trong nƣớc trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế............................................................................... 46 1. Cam kết quốc tế về mở cửa dịch vụ phân phối của Việt Nam ..................... 46 2. Cơ hội đối với hệ thống phân phối hàng hóa trong nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ...................................................................................... 49 3. Thách thức đối với hệ thống phân phối hàng hóa trong nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ........................................................................ 51 CHƢƠNG III: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG PHÂN PHỐI HÀNG HÓA TRONG NƢỚC TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ......................................... 55 I. Kinh nghiệm quốc tế trong xây dựng hệ thống phân phối hàng hóa trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ..................................................................................... 55 1. Kinh nghiệm của Thái lan ............................................................................. 55 2. Kinh nghiệm của Trung Quốc ....................................................................... 57 3. Bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam ........................................................ 61 II. Phƣơng hƣớng phát triển hệ thống phân phối hàng hóa trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế..................................................................................................... 63 1. Quan điểm tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa trong nước ........................ 63 2. Phương hướng tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa trong nước .................. 65 III. Giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa trong nƣớc..................................................................................................................... 69 1. Giải pháp đổi mới tổ chức của hệ thống phân phối hàng hóa ........................ 69 1.1. Tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa theo mô hình kênh đơn lẻ truyền thống .................................................................................. 69 1.2. Tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa theo mô hình liên kết dọc ... 70 1.3. Tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa liên kết ngang ..................... 74 1.4. Tổ chức hệ thống phân phối hàng hóa liên kết dọc ngang hỗn hợp .... 76 2. Các giải pháp hoàn thiện hoạt động của hệ thống phân phối hàng hóa.......... 77 2.1. Hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật nhằm tạo môi trường ổn định để phát triển hệ thống phân phối hàng hóa .......................... 77 2.2. Thành lập các Hiệp hội-diễn đàn của các thành viên của hệ thống phân phối hàng hóa ....................................................................................... 78 2.3. Xây dựng và thực thi chiến lược phát triển hệ thống phân phối hàng hóa của doanh nghiệp .................................................................................... 79 2.4. Thiết lập hệ thống phân phối hàng hóa gắn liền với gây dựng thương hiệu ................................................................................................................ 79 2.5. Phát triển cơ sở hạ tầng của hệ thống phân phối hàng hóa trên thị trường nội địa ............................................................................................... 79 2.6. Phát triển các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ logistic để giảm chi phí giao dịch và hỗ trợ hoạt động xuất-nhập khẩu và thương mại nội địa ... 80 2.7. Phát triển thương mại điện tử ................................................................ 81 2.8. Hỗ trợ đầu tư và khuyến khách đầu tư phát triển thương mại trong nước ...... 81 2.9. Nâng cao chất lượng và hiệu quả quản lý Nhà nước đối với hệ thống phân phối hàng hóa trong nước ..................................................................... 82 KẾT LUẬN PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, PHỤ LỤC BẢNG BIỂU Bảng II.1.: Tỷ trọng các ngành trong nền kinh tế năm 2007 Trang 27 Bảng II.2.: Tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ trên thị trường trong nước giai đoạn 2003-2007 Trang 28 Bảng II.3.: Việt Nam-Thị trường bán lẻ hấp dẫn thứ 4 thế giới Trang 30 Biểu đồ II.4.: Tỷ trọng các loại hình phân phối trong hệ thống phân phối trong nước Trang 31 Biểu đồ II.5.: Tỷ trọng đầu tư các ngành trong nền kinh tế Trang 31 Bảng II.6: Tính ưu việt của hệ thống đại lý hoa hồng của Công ty Cổ phần Sữa Việt Nam (Vinamilk) Trang 35 Bảng II.7.: So sánh hệ thống phân phối hàng hóa truyền thống và hiện đại Trang 36 Biểu đồ II.8.: Mô hình hệ thống phân phối hàng hóa hiện đại Trang 40 Bảng II.9.: Cam kết cụ thể về quyền phân phối của Việt Nam trong Hiệp định Thương mại Việt Nam-Hoa Kỳ Trang 47 Bảng III.1.: Thành viên hệ thống bán lẻ của Thái lan Trang 55 Bảng III.2: Tổng hợp cam kết về mở cửa thị trường dịch vụ phân phối hàng hóa của Trung Quốc khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO Trang 59 SƠ ĐỒ Sơ đồ I.1.: Một số hệ thống phân phối hàng hóa đại diện Trang 7 Sơ đồ I.2: Các dòng lưu chuyển trong hệ thống phân phối hàng hoá Trang 11 Sơ đồ I.3.: Các cấp độ hội nhập kinh tế khác nhau Trang 19 Sơ đồ II.1: Hệ thống phân phối hàng nông sản, thực phẩm Trang 29 Sơ đồ II.2.: Hệ thống phân phối hàng tiêu dùng thông thường Trang 29 Sơ đồ II.3.:Hệ thống phân phối hàng công nghiệp tiêu dùng lâu bền Trang 30 Sơ đồ II.4.:Hệ thống phân phối hàng chuyên ngành Trang 30 Sơ đồ II.5.: Hệ thống phân phối xi măng của Tổng Công ty Xi măng Việt Nam Trang 32 Sơ đồ II.6.: Hệ thống phân phối thép của Tổng Công ty thép Việt Nam Trang 33 Sơ đồ II.7: Hệ thống phân phối hàng may mặc của Tổng Công ty Dệt may Việt Nam Trang 34 Sơ đồ II.8.: Mô hình hệ thống phân phối hàng hóa hiện đại Trang 37 PHỤ LỤC Phụ lục 1: Quy hoạch tổng thể của Bộ Công Thương về phát triển mạng lưới chợ trên phạm vi toàn quốc đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 Phụ lục 2: Tổng mức bán lẻ hàng hóa phân theo thành phần kinh tế thời kỳ 1996-2007 Phụ lục 3: Đóng góp của ngành Thương mại và một số ngành trong G