Luận văn Nghiên cứu quá trình đô thị hóa và ảnh hưởng của nó đến sự phát triển kinh tế - Xã hội thành phố Cần Thơ

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH ********** PHẠM ĐỖ VĂN TRUNG NGHIÊN CỨU QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI THÀNH PHỐ CẦN THƠ LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ Thành phố Hồ Chí Minh - 2014 ii BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH ********** PHẠM ĐỖ VĂN TRUNG NGHIÊN CỨU QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI THÀNH PHỐ CẦN THƠ Chuyên ngành: Địa lý học Mã số: 62 31 05 01 Người hướng dẫn khoa học 1: GS.TS Nguyễn Viết Thịnh Người hướng dẫn khoa học 2: TS Phạm Thị Xuân Thọ Thành phố Hồ Chí Minh - 2014 iii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả ký tên Phạm Đỗ Văn Trung ii Lời cảm ơn Sau bốn năm học tập và nghiên cứu, với lòng biết ơn sâu sắc, tác giả luận án xin chân thành cám ơn thầy GS.TS Nguyễn Viết Thịnh và cô TS Phạm Thị Xuân Thọ đã tận tâm chỉ dạy, định hướng và đồng hành, giúp tác giả tháo gỡ mọi vướng mắc trong suốt quá trình nghiên cứu. Tác giả xin chân thành cám ơn trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh là cơ sở đón nhận đào tạo nghiên cứu sinh và sự giúp đỡ tận tình của quý phòng Sau Đại học, phòng Khoa học công nghệ - Tạp chí khoa học và Môi trường. Tác giả rất biết ơn Ban Chủ nhiệm, các thầy giáo, cô giáo, đặc biệt là Tổ bộ môn Địa lý kinh tế - xã hội của Khoa Địa lý trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt quá trình học tập và công tác. Tác giả xin chân thành cám ơn các cơ quan, ban ngành ở thành phố Cần Thơ: UBND thành phố Cần Thơ, Cục Thống kê, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Giao thông vận tải, Sở Công thương, Sở Nội vụ, Sở Xây dựng, Sở Tài nguyên Môi trường, Thư viện thành phố và chi cục Thống kê các quận, huyện đã nhiệt tình giúp tác giả thu thập tài liệu và các thông tin cần thiết phục vụ cho nội dung nghiên cứu. Tác giả xin gửi lời cám ơn sâu sắc đến lãnh đạo các địa phương đã tạo điều kiện cho tác giả tiến hành điều tra trên địa bàn, đặc biệt là bà con nhân dân các phường Phú Thứ, An Bình, Long Hòa và Phước Thới đã nhiệt tình giúp đỡ, trả lời phỏng vấn và chia sẻ với tác giả về thực trạng quá trình ĐTH và những thay đổi trong công việc, cuộc sống ở địa phương trong quá trình ĐTH. Những chia sẻ của bà con nhân dân và lãnh đạo địa phương là nguồn dữ liệu quý giá và sống động góp phần giúp tác giả hoàn thiện luận án. Cuối cùng, tác giả xin tri ân gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp, trong mọi hoàn cảnh đã luôn giúp đỡ, động viên để tác giả hoàn thành luận án này. TP. HCM, ngày 29 tháng 11 năm 2014 NCS Phạm Đỗ Văn Trung iii MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI...................................................................................... 1 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU ................................................................................... 2 3. MỤC TIÊU, GIẢ THUYẾT VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ......................... 9 4. GIỚI HẠN VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ...................................................... 10 5. QUAN ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................... 11 6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN .......................... 15 7. CẤU TRÚC LUẬN ÁN ................................................................................... 16 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA .......................................................................................................................... 17 1.1. Cơ sở lý luận về quá trình đô thị hóa ......................................................... 17 1.1.1. Quá trình đô thị hóa ................................................................................. 17 1.1.2. Các điều kiện ảnh hưởng đến quá trình đô thị hóa .................................. 27 1.1.3. Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến phát triển kinh tế - xã hội ........ 31 1.1.4. Các tiêu chí đánh giá quá trình đô thị hóa ............................................... 38 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 48 1.2.1. Khái quát quá trình đô thị hóa ở Việt Nam .............................................. 48 1.2.2. Đặc trưng đô thị hóa ở Việt Nam ............................................................. 50 1.2.3. Một số ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến sự phát triển kinh tế - xã hội nước ta trong hơn hai thập niên gần đây ............................................ 51 1.2.4. Kinh nghiệm quá trình đô thị hóa thành phố Đà Nẵng trong hơn hai thập niên gần đây ............................................................................................... 55 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ....................................................................................... 57 CHƯƠNG 2: QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI THÀNH PHỐ CẦN THƠ ................... 59 2.1. Các điều kiện ảnh hưởng đến quá trình đô thị hóa thành phố Cần Thơ .... 59 iv 2.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................................ 59 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ........................................... 59 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội .......................................................................... 62 2.2. Quá trình đô thị hóa thành phố Cần Thơ giai đoạn 1990 - 2011 ............ 68 2.2.1. Khái quát quá trình phát triển đô thị Cần Thơ đến trước năm 1990 ....... 68 2.2.2. Quá trình đô thị hóa thành phố Cần Thơ giai đoạn 1990 – 2011 ............ 70 2.2.3. Nhận diện quá trình đô thị hóa ở thành phố Cần Thơ bằng phương pháp phân cụm thứ bậc ..................................................................................... 96 2.3. Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến sự phát triển kinh tế - xã hội thành phố Cần Thơ .................................................................................. 102 2.3.1. Thay đổi đặc trưng dân số và phân bố dân cư ....................................... 102 2.3.2. Thúc đẩy tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ............................. 115 2.3.3. Thúc đẩy chuyển đổi sinh kế ................................................................... 124 2.3.4. Thúc đẩy thay đổi cơ cấu sử dụng đất .................................................... 129 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ..................................................................................... 134 CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM CẢI THIỆN QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA THÀNH PHỐ CẦN THƠ ĐẾN NĂM 2030 ...... 136 3.1. Cơ sở xây dựng định hướng ...................................................................... 136 3.2. Định hướng quá trình đô thị hóa thành phố Cần Thơ đến năm 2030 .. 141 3.2.1. Vị thế, chức năng và phạm vi ảnh hưởng ............................................... 141 3.2.2. Quy mô dân số ........................................................................................ 141 3.2.3. Quy mô đất đai ....................................................................................... 142 3.2.4. Mô hình và cấu trúc phát triển đô thị ..................................................... 143 3.2.5. Không gian phát triển ............................................................................. 144 3.2.6. Cơ sở hạ tầng đô thị ............................................................................... 145 3.3. Một số giải pháp nhằm cải thiện quá trình đô thị hóa thành phố Cần Thơ ............................................................................................................. 149 3.3.1. Liên kết vùng trong phát triển kinh tế - xã hội và phát triển đô thị ....... 149 v 3.3.2. Quy hoạch đô thị..................................................................................... 150 3.3.3. Đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa ................................................... 151 3.3.4. Phát triển trung tâm dịch vụ chất lượng cao ......................................... 152 3.3.5. Phát triển kết cấu hạ tầng đô thị ............................................................ 152 3.3.6. Nguồn vốn phát triển đô thị .................................................................... 153 3.3.7. Quản lý nhà nước ................................................................................... 154 3.3.8. Tăng cường bảo vệ môi trường, hướng tới sự phát triển bền vững ....... 156 3.3.9. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đẩy mạnh đào tạo nghề ............. 157 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ..................................................................................... 158 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 159 1. KẾT LUẬN ..................................................................................................... 159 2. KHUYẾN NGHỊ............................................................................................. 161 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ .......................................... 163 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 164 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 176 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CSHT : Cơ sở hạ tầng CMKT : Chuyên môn kỹ thuật ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long ĐTH : Đô thị hóa ĐVHC : Đơn vị hành chính GDP : Tổng thu nhập nội địa GIS : Hệ thống thông tin địa lý GTVT : Giao thông vận tải H : Huyện KCN : Khu công nghiệp KLLC : Khối lượng luân chuyển KLVC : Khối lượng vận chuyển KNC : Không nhập cư KT : Kinh tế KT-XH : Kinh tế – xã hội LHQ : Liên Hiệp Quốc NC : Nhập cư NN : Nông nghiệp PNN : Phi nông nghiệp Q : Quận SMAM : Tuổi kết hôn trung bình lần đầu TĐTDS : Tổng điều tra dân số và nhà ở TP : Thành phố TT : Thị trấn vii DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1. Đặc điểm phân bố thành phố, thị xã theo quy mô dân số nội thành, nội thị (qua các cuộc Tổng điều tra dân số) ................................................. 49 Bảng 2.1. Các luồng nhập cư vào TP Cần Thơ thời kì 2004 - 2009 phân theo khu vực thành thị và nông thôn .................................................................... 67 Bảng 2.2. Những thay đổi vị thế - chức năng TP Cần Thơ theo thời gian ............. 70 Bảng 2.3. Tỷ lệ dân số thành thị TP Cần Thơ theo địa giới quận, huyện năm 2011 so với năm 1990 và 2004 ....................................................................... 73 Bảng 2.4. Cơ cấu (%) lao động đang làm việc trong nền kinh tế TP Cần Thơ giai đoạn 1990 - 2011 ................................................................................... 77 Bảng 2.5. Số lượng và cơ cấu lao động khu vực nội thành trong nền kinh tế TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 .................................................................. 77 Bảng 2.6. Cơ cấu (%) hộ gia đình theo nguồn nước sinh hoạt ở TP Cần Thơ qua kết quả TĐTDS năm 1999 và 2009 khu vực thành thị, nông thôn ....... 83 Bảng 2.7. Số lượng và tỷ trọng hộ gia đình sử dụng điện lưới thắp sáng ở TP Cần Thơ qua kết quả TĐTDS năm 1999 và 2009 ........................................ 86 Bảng 2.8. Số lượng đơn vị hành chính và diện tích khu vực thành thị ở lãnh thổ TP Cần Thơ qua một số năm ....................................................................... 92 Bảng 2.9. Đặc trưng trung bình của cụm xã, phường, thị trấn năm 1999 .............. 97 Bảng 2.10. Đặc trưng trung bình của cụm xã, phường, thị trấn năm 2009 ............ 98 Bảng 2.11. Tỷ số giới tính ở TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 phân theo tình trạng di cư và địa bàn cư trú. ........................................................................ 102 Bảng 2.12. Tỷ lệ của dân số nhập cư so với dân số không nhập cư TP Cần Thơ về địa bàn cư trú (theo 1 số nhóm tuổi) năm 1999 và 2009 ..................... 103 Bảng 2.13. Lực lượng lao động phân theo trình độ chuyên môn kỹ thuật và theo tình trạng di cư ở khu vực thành thị của TP Cần Thơ năm 2009 ........ 105 Bảng 2.14. Tình trạng hôn nhân của dân số nhập cư TP Cần Thơ phân theo địa bàn cư trú năm 1999 và 2009 ..................................................................... 110 Bảng 2.15. Di cư giữa các quận, huyện của TP Cần Thơ giai đoạn 2004 - 2009 . 114 Bảng 2.16. Giá trị sản xuất công nghiệp TP Cần Thơ giai đoạn 2000 - 2011 ...... 122 Bảng 2.17. Nguồn thu nhập chính của người dân năm 2003 và 2013 trong mẫu điều tra ................................................................................................. 128 Bảng 2.18. Cơ cấu (%) các loại đất theo mục đích sử dụng của TP Cần Thơ, khu vực đô thị năm 2000 và 2010 .............................................................. 129 viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Hình 1.1. Quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động theo khu vực kinh tế trong quá trình đô thị hóa ......................................................................................... 22 Hình 1.2. Tương quan giữa Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp và tỷ lệ dân số đô thị của các quốc gia trên thế giới (năm 2005). .............................................. 23 Hình 1.3. Các giai đoạn đô thị hóa và các thời kỳ văn minh nhân loại .................... 25 Hình 1.4. Tương quan giữa tỷ lệ (%) GDP phi nông nghiệp và tỷ lệ (%) dân số đô thị của các quốc gia trên thế giới (năm 2005). ........................................ 35 Hình 1.5. Quan hệ giữa quy mô dân số đô thị và quy mô GDP................................ 53 Việt Nam giai đoạn 1990 - 2012 ............................................................................... 53 Hình 1.6. Tỷ trọng của 5 TP trực thuộc Trung ương trong tổng GDP và trong tổng dân số đô thị toàn quốc năm 2012 ........................................................... 53 Hình 1.7. Mối quan hệ giữa tỷ lệ dân số đô thị và tỷ lệ GDP khu vực phi nông nghiệp nước ta giai đoạn 1993 - 2012 ..................................................... 54 Hình 2.2. Tổng dân số, dân số thành thị, dân số nội thành TP Cần Thơ giai đoạn 1990 - 2011 .............................................................................................. 71 Hình 2.3. Biểu đồ về sự thay đổi mật độ dân số các xã, phường, thị trấn năm 2009 so với năm 1999 ....................................................................................... 74 Hình 2.5. Biểu đồ về sự thay đổi tỷ lệ lao động PNN các xã, phường, thị trấn năm 2009 so với năm 1999 .............................................................................. 78 Hình 2.7. Biểu đồ về sự thay đổi tỷ lệ đất giao thông các xã, phường, thị trấn năm 2009 so với năm 1999 .............................................................................. 80 Hình 2.9. Biểu đồ về sự thay đổi tỷ lệ nhà kiên cố, bán kiên cố các xã, phường, thị trấn năm 2009 so với năm 1999 .............................................................. 90 Hình 2.13. Quy mô hộ TP Cần Thơ khu vực thành thị, nông thôn ......................... 106 giai đoạn 1990 - 2009 .............................................................................................. 106 Hình 2.14. Cơ cấu hộ theo quy mô hộ phân theo quận, huyện ở TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 .......................................................................................... 107 Hình 2.15. Cơ cấu hộ theo quy mô hộ phân theo phường ở quận Cái Răng năm 1999 và 2009 ................................................................................................... 108 Hình 2.16. Cơ cấu hộ theo quy mô hộ phân theo phường ở quận Bình Thủy năm 1999 và 2009 .......................................................................................... 108 Hình 2.17. Tỷ lệ ly hôn trong dân số TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 ................... 109 ix Hình 2.18. Tỷ lệ dân số nhập cư trong tổng dân số TP Cần Thơ theo tình trạng hôn nhân năm 1999 và 2009 ......................................................................... 111 Hình 2.19. Tỷ lệ dân số kết hôn theo nhóm tuổi tại TP Cần Thơ năm 1999 và 2009113 Hình 2.20. Tương quan quy mô GDP và quy mô dân số đô thị TP Cần Thơ giai đoạn 1990 – 2011 ................................................................................... 116 Hình 2.21. Tỷ lệ dân số thành thị và tỷ trọng các khu vực kinh tế TP Cần Thơ giai đoạn 1990 – 2011 ................................................................................... 118 Nguồn: xử lý từ [25], [91]. ...................................................................................... 120 Hình 2.22. Tốc độ tăng năng suất lao động xã hội trong 3 khu vực kinh tế TP Cần Thơ giai đoạn 1990 – 2011(năm 1990 = 100%) .................................... 120 Hình 2.23. Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng TP Cần Thơ, khu vực nội thành, quận Ninh Kiều năm 2000, 2005 và 2011(giá cố định năm 1994) .............................................................................................. 123 Hình 2.24. Các hình thức sử dụng tiền bồi thường thu hồi đất và tiền bán đất ...... 125 Hình 2.25. Tương quan giữa tỷ trọng diện tích đất phi nông nghiệp và tỷ trọng diện tích đất tự nhiên của các quận, huyện TP Cần Thơ năm 2000 và 2010.130 Hình 2.26. Cơ cấu sử dụng đất TP Cần Thơ theo quận, huyện năm 2000 và 2010.131 Hình 2.27. Tương quan giữa diện tích đất giao thông và diện tích đất ở thuộc các quận, huyện TP Cần Thơ năm 2000 và 2010. ....................................... 133 x DANH MỤC BẢN ĐỒ Hình 2.1. Bản đồ hành chính TP Cần Thơ năm 2011 ............................................. 58 Hình 2.4. Bản đồ mật độ dân số theo ĐVHC cấp xã TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 ....................................................................................................... 76 Hình 2.6. Bản đồ tỷ lệ lao động phi nông nghiệp theo ĐVHC cấp xã TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 ................................................................................. 79 Hình 2.8. Bản đồ tỷ lệ đất giao thông theo ĐVHC cấp xã TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 .................................................................................................. 81 Hình 2.10. Bản đồ tỷ lệ nhà kiên cố, bán kiên cố theo ĐVHC cấp xã TP Cần Thơ năm 1999 và 2009 ................................................................................. 91 Hình 2.11. Bản đồ quá trình mở rộng lãnh thổ đô thị TP Cần Thơ giai đoạn 1990 - 2009 ....................................................................................................... 95 Hình 2.12. Bản đồ mức độ đô thị hóa thành phố Cần Thơ theo ĐVHC cấp xã bằng phương pháp phân cụm thứ bậc năm 1999 và 2009 ............................ 100 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Đô thị hóa (ĐTH) là quá trình vận động, biến đổi phức tạp mang tính quy luật về các mặt kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường. Bởi thế, ĐTH đã phát triển song hành cùng với sự phát triển của nền văn minh nhân loại, và là tấm gương phản chiếu sự phát triển kinh tế - xã hội (KT – XH) ở mỗi quốc gia. Những đô thị đầu tiên xuất hiện từ thời cổ đại gắn liền với các nền văn minh Ai Cập và Lưỡng Hà. Đến đầu thế kỷ XIX, chỉ có 3% nhân loại sống trong khu vực đô thị; quá trình ĐTH bắt đầu tăng tốc ở Tây Âu, rồi ở Tân lục địa cùng với sự phát triển của nền văn minh công nghiệp và từ giữa thế kỷ XX, ĐTH đã trở thành hiện tượng toàn cầu, với sự bùng nổ ĐTH ở các nước đang phát triển. Quá trình ĐTH có vai trò rất quan trọng trong thúc đẩy tăng trưởng và phát t