Luận văn Nghiên cứu sơ sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái ở huyện Krông pa, tỉnh Gia Lai

1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------- Đoàn Thị Tiên NGHIÊN CỨU SƠ SỞ KHOA HỌC ĐỊA LÝ CHO XÂY DỰNG MÔ HÌNH HỆ KINH TẾ SINH THÁI Ở HUYỆN KRÔNG PA, TỈNH GIA LAI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Hà Nội – Năm 2014 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------- Đoàn Thị Tiên NGHIÊN CỨU CƠ SỞ KHOA HỌC ĐỊA LÝ CHO XÂY DỰNG MÔ HÌNH HỆ KINH TẾ SINH THÁI Ở HUYỆN KRÔNG PA, TỈNH GIA LAI Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên và môi trường Mã số: 60850101 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TSKH Phạm Hoàng Hải Hà Nội – Năm 2014 3 LỜI CẢM ƠN Sự giúp đỡ và động viên của mọi người trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn đã góp phần không nhỏ giúp cho luận văn có thể hoàn thiện. Vì vậy, xin được gửi những lời tri ân sâu sắc tới gia đình, thầy cô và bạn bè của tôi. Lời tri ân đầu tiên xin được gửi tới người thầy đã luôn quan tâm chỉ bảo, hướng dẫn và động viên em trong suốt thời gian qua- GS.TSKH Phạm Hoàng Hải. Đồng thời, cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Địa lý, trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN đã cung cấp những kiến thức chuyên ngành quý báu để em có thể hoàn thiện luận văn này. Xin cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của UBND tỉnh Gia Lai, UBND Krông Pa và người dân địa phương trong quá trình thực thực địa để thực hiện luận văn. Chân thành cảm các anh chị phòng Địa lý môi trường- Viện Địa lý và các anh chị, bạn học trong lớp SD&BVTNMT khóa 2011- 2013 đã nhiệt tình giúp đỡ em trong thời gian qua. Xin trân trọng cảm ơn tập thể tác giả trong đề tài cấp nhà nước thuộc chương trình Tây Nguyên, Mã số TN3/ 03 đã cung cấp nguồn tài liệu hữu ích giúp cho luận văn được hoàn thiện. Lời tri ân sâu sắc xin dành tặng gia đình, những bạn bè thân thiết đã luôn dõi theo và sát cánh bên con trên mỗi bước đi trong cuộc sống. Hà Nội, ngày 24 tháng 12 năm 2013. Học viên Đoàn Thị Tiên i MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT .................................................................... iv DANH MỤC HÌNH ............................................................................................... v DANH MỤC BẢNG ............................................................................................. vi MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết ................................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu....................................................................................... 2 3. Nội dung nghiên cứu ...................................................................................... 2 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu .................................................................. 2 5. Cơ sở tài liệu để thực hiện luận văn .............................................................. 3 6. Kết quả và ý nghĩa của đề tài ........................................................................ 3 7. Cấu trúc luận văn........................................................................................... 4 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ........................................................ 5 1.1 Tổng quan tài liệu .......................................................................................... 5 1.1.1 Các công trình nghiên cứu về mô hình hệ kinh tế sinh thái trên thế giới .. 5 1.1.2 Các công trình nghiên cứu về mô hình hệ kinh tế sinh thái tại Việt Nam .. 7 1.1.3 Các công trình nghiên cứu về huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai ................... 8 1.2 Cơ sở lý luận về đánh giá cảnh quan .............................................................. 9 1.2.1 Khái niệm cảnh quan ............................................................................... 9 1.2.2 Hệ thống phân loại cảnh quan ............................................................... 11 1.2.3 Đánh giá cảnh quan .............................................................................. 13 1.3 Cơ sở lý luận về mô hình hệ kinh tế sinh thái ............................................... 15 1.3.1 Khái niệm hệ kinh tế sinh thái ................................................................ 15 1.3.2 Khái niệm mô hình hệ kinh tế sinh thái .................................................. 17 1.3.3 Nguyên tắc nghiên cứu và phân loại mô hình hệ kinh tế sinh thái .......... 21 1.4 Quan điểm tiếp cận ...................................................................................... 24 1.4.1 Quan điểm hệ thống và tổng hợp ........................................................... 24 1.4.2 Quan điểm phát triển bền vững .............................................................. 24 ii 1.4.3 Quan điểm lịch sử .................................................................................. 25 1.5 Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 25 1.5.1 Phương pháp tổng và phân tích tài liệu ................................................. 25 1.5.2 Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn ............................................... 25 1.5.3 Phương pháp đánh giá cảnh quan theo tiếp cận kinh tế sinh thái........... 26 1.5.4 Phương pháp phân tích chi phí – lợi ích (CBA) ..................................... 29 1.5.5 Phương pháp bản đồ, biểu đồ ................................................................ 30 1.5.6 Quy trình nghiên cứu ............................................................................. 31 CHƯƠNG 2: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ - XÃ HỘI ..................... 32 2.1 Vị trí địa lý ................................................................................................... 32 2.2 Điều kiện tự nhiên ........................................................................................ 32 2.2.1 Địa chất ................................................................................................. 32 2.2.2 Địa hình ................................................................................................ 34 2.2.3 Khí hậu- thủy văn .................................................................................. 34 2.2.4 Thổ nhưỡng ........................................................................................... 36 2.2.5 Thảm thực vật ........................................................................................ 38 2.3 Điều kiện kinh tế- xã hội .............................................................................. 40 2.3.1 Đặc điểm dân số .................................................................................... 40 2.3.2 Tình hình phát triển kinh tế ................................................................... 41 2.3.3 Hiện trạng sử dụng đất .......................................................................... 44 2.3.4 Hiện trạng môi trường ........................................................................... 44 CHƯƠNG 3: NGHIÊN CỨU CƠ SỞ KHOA HỌC ĐỊA LÝ CHO XÂY DỰNG MÔ HÌNH HỆ KINH TẾ SINH THÁI Ở HUYỆN KRÔNG PA, TỈNH GIA LAI ....................................................................................................................... 48 3.1 Đánh giá tổng hợp nguồn tài nguyên thiên nhiên và kinh tế xã hội của huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai ....................................................................................... 48 3.1.1 Đặc điểm cảnh quan huyện Krông Pa .................................................... 48 3.1.2 Đánh giá cảnh quan huyện Krông Pa cho phát triển nông- lâm- nghiệp 50 3.2 Hiện trạng các mô hình hệ kinh tế sinh thái trong khu vực nghiên cứu ......... 65 iii 3.2.1 Mô hình kinh tế Vườn- Ao- Chuồng (VAC) ............................................ 67 3.2.2 Mô hình kinh tế Vườn- Chuồng (VC) ..................................................... 68 3.3.3 Mô hình kinh tế Ruộng- Nương rẫy ........................................................ 69 3.3.4 Mô hình kinh tế Rừng- Vườn -Chuồng ................................................... 70 3.3.5 Mô hình Ruộng- Nương rẫy- Chuồng..................................................... 71 3.3 Đề xuất một số mô hình hệ kinh tế sinh thái phục vụ phát triển bền vững huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai ............................................................................. 72 3.3.1 Cơ sở đề xuất các mô hình hệ KTST ...................................................... 72 3.3.2 Định hướng sử dụng cảnh quan và đề xuất mô hình hệ kinh tế sinh thái cho huyện Krông Pa ....................................................................................... 73 3.3.3 Kiến nghị ............................................................................................... 76 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO .72 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 83 iv DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT 1. KTST: Kinh tế sinh thái 2. PTBV: Phát triển bền vững v DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mối quan hệ của lĩnh vực KTST và kinh tế thông thường và hệ sinh thái, tài nguyên và kinh tế môi trường và phân tích tác động môi trường 6 Hình 1.2: Sơ đồ tổng quát các bước đánh giá KTST các cảnh quan...14 Hình 1.3: Cấu trúc và mối liên hệ giữa các hợp phần trong mô hình hệ KTST21 Hình 1.4: Sơ đồ quy trình đánh giá thích nghi sinh thái các cảnh quan..................27 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1 Hệ thống phân loại cảnh quan Việt Nam..................................................11 Bảng 1.2 Hệ cấu trúc và chức năng của hệ kinh tế sinh thái....19 Bảng2.1 Một số chỉ tiêu phát triển ngành trồng trọt thời kỳ 2007- 2011 của huyện Krông Pa...................38 Bảng 2.2 Chỉ tiêu phát triển ngành chăn nuôi thời kỳ 2007- 2011 của huyện Krông Pa..............................................................................................................................40 Bảng 2.3 Giá trị sản xuất công nghiệp theo giá so sánh với năm 1994 của huyện Krông Pa...................................................................................................................40 Bảng 2.4 Kết quả phân tích chất lượng nước mặt tại thị trấn Phú Túc năm 2012..42 Bảng 2.5: Kết quả phân tích nước thải của nhà máy CBNS xuất khẩu Phú Túc.43 Bảng 3.1: Bảng hệ thống phân loại cảnh quan khu vực Krông Pa..........................45 Bảng 3.2. Hệ thống chỉ tiêu đánh giá tổng hợp cho các ngành sản xuất................48 Bảng 3.3: Kết quả đánh giá tổng hợp các chỉ tiêu cho phát triển trồng trọt............51 Bảng 3.4: Kết quả đánh giá tổng hợp các chỉ tiêu cho phát triển chăn nuôi...........53 Bảng 3.5: Kết quả đánh giá tổng hợp các chỉ tiêu cho phát triển rừng sản xuất....55 Bảng 3.6 . Tổng hợp kết quả đánh giá thích nghi các cảnh quan............................56 Bảng 3.7. Mô hình hệ kinh tế sinh thái hiện trạng huyện Krông Pa........................57 Bảng 3.8. Một số định hướng khai thác và sử dụng các dạng cảnh quan huyện Krông Pa cho phát triển nông - lâm nghiệp............................................................64 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết Sau một thời kỳ dài lịch sử với sự phát triển mạnh mẽ của kỹ thuật- công nghệ, nền kinh tế toàn cầu có nhiều bước tiến mới. Song cùng với đó, môi trường sinh thái bị phá hủy nặng nề để đáp ứng, thỏa mãn nhu cầu của con người, điều đó đã chỉ ra rằng, các yếu tố tự nhiên không phải là một nguồn tài nguyên vô tận, chúng chỉ có mức giới hạn nhất định. Vì vậy, để bảo toàn sự sống cần tìm ra con đường phát triển bền vững, phải nghiên cứu cách sử dụng tài nguyên thiên nhiên hợp lí, vừa đảm bảo phát triển kinh tế lại không đảm bảo được môi sinh. Vấn đề toàn cầu này đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học và mô hình hệ kinh tế sinh thái được đề xuất là một trong các giải pháp hữu hiệu cho sự phát triển bền vững. Các mô hình hệ kinh tế sinh thái được xây dựng và thử nghiệm với nhiều khu vực nghiên cứu dựa trên các điều kiện tự nhiên nhằm khai thác hiệu quả các nguồn tài nguyên sẵn có song vẫn bảo toàn môi trường. Kết quả thu được đã khẳng định ưu thế của các mô hình hệ KTST và đưa vào áp dụng rộng rãi ở nhiều quốc gia. Là một nước đang phát triển, Việt Nam bị rơi vào tình trạng suy thoái các hệ sinh thái do hệ thống quản lý chưa có sự đồng bộ, thiếu hiệu quả dẫn tới sự khai thác quá mức cho phát triển kinh tế của con người nhưng lại không thể tận dụng tối ưu các điều kiện tự nhiên, xã hội. Vì vậy, việc tìm kiếm các giải pháp khả thi trong việc bảo đảm hai yếu tố phát triển kinh tế và môi trường sinh thái là điều thiết yếu. Và việc xây dựng các mô hình kinh sinh thái đã góp phần giải quyết vấn đề này tại nhiều địa phương. Với vị trí chiến lược quan trọng, là vùng đất tiếp giáp giữa ba tỉnh Gia Lai, Đăk Lăk và Phú Yên, nối liền Tây Nguyên với các tỉnh duyên hải miền Trung nên sự phát triển của Krông Pa rất quan trọng với việc đảm bảo an ninh quốc phòng của vùng. Tuy nhiên, với khí hậu khô hạn điển hình, khác biệt với các địa phương ở Tây Nguyên gây khó khăn tới quá trình sản xuất. Đồng thời cư dân sinh sống ở đây lại chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số với trình độ văn hóa tương đối thấp và kĩ thuật 2 canh tác lạc hậu, mang tính chất truyền thống, tự phát không có áp dụng công nghệ mới. Nguyên nhân trên dẫn tới thực trạng phát triển của Krông Pa hiện nay khá chậm chạp và có dấu hiệu suy thoái môi trường, ảnh hưởng tới sự phát triển bền vững địa phương. Vì vậy, việc xây dựng một số mô hình hệ KTST phù hợp với điều kiện tự nhiên nơi đây sẽ mở ra hướng phát triển mới cho Krông Pa thoát nghèo. Do đó, đề tài: “Nghiên cứu cở sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hệ hình kinh tế sinh thái ở huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai” đã được lựa chọn. Qua quá trình nghiên cứu, đề tài sẽ xác định được cơ sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái từ đó đề xuất một số mô hình hệ kinh tế sinh thái phù hợp, định hướng phát triển bền vững cho địa phương. Các kết quả của đề tài sẽ là nguồn tài liệu cho việc hoạch định phát triển của huyện. 2. Mục tiêu nghiên cứu Xác lập cơ sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái phù hợp với điều kiện của huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai. 3. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về mô hình hệ kinh tế sinh thái - Đánh giá tổng hợp các yếu tố tự nhiên, kinh tế- xã hội khu vực nghiên cứu - Đánh giá thực trạng và hiệu quả các mô hình hệ kinh tế sinh thái hiện có của khu vực nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở khoa học địa lý để xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái phù hợp với khu vực nghiên cứu 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu  Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai gồm 14 xã, thị trấn - Phạm vi khoa học: nghiên cứu đánh giá các nguồn lực tự nhiên, kinh tế - xã hội, nhân văn và các mô hình hệ kinh tế sinh thái hiện trạng từ đó xác lập cơ sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái phù hợp với tiềm năng của khu vực nghiên cứu.  Đối tượng nghiên cứu 3 Nguồn lực tự nhiên, kinh tế - xã hội, nhân văn và các mô hình hệ kinh tế sinh thái của huyện Krông Pa. 5. Cơ sở tài liệu để thực hiện luận văn - Các tài liệu, công trình nghiên cứu về mô hình hệ kinh tế sinh thái, đánh giá cảnh quan (theo tiếp cận kinh tế sinh thái). - Tài liệu báo cáo, thống kê về tình hình phát triển kinh tế - xã hội, môi trường huyện Krông Pa. - Tài liệu về điều kiên tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên huyện Krông Pa - Các kết quả điều tra thực địa và điều tra xã hội học - Tài liệu của đề tài cấp nhà nước thuộc chương trình Tây Nguyên, Mã số TN3/ 03 6. Kết quả và ý nghĩa của đề tài  Kết quả - Thành lập các bản đồ chuyên đề cho khu vực nghiên cứu tỉ lệ 1:50000 - Đánh giá hiệu quả các mô hình hệ kinh tế sinh thái tại khu vực nghiên cứu - Xác lập cơ sở khoa học địa lý cho xây dựng mô hình hệ kinh tế sinh thái phù hợp với khu vực nghiên cứu  Ý nghĩa Kết quả nghiên cứu của đề tài là cơ sở khoa học và là nguồn tài liệu tham khảo cho các hoạch định phát triển của địa phương. 4 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2: Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai Chương 3: Nghiên cứu cơ sở khoa học cho xây dựng mô hình kinh tế sinh thái ở huyện Krông Pa 5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1 Tổng quan tài liệu 1.1.1 Các công trình nghiên cứu về mô hình hệ kinh tế sinh thái trên thế giới Kinh tế sinh thái phát sinh từ thế giữa thế kỷ 20 khi một nhóm các học giả nhận ra rằng những cải tiến trong chính sách quản lý môi trường và bảo vệ thiên nhiên cho các thế hệ tương lai là phụ thuộc vào việc tìm ra một giải pháp đúng đắn trong việc khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên. Nhiều cuộc hội thảo giữa các nhà kinh tế và sinh thái học đã được tổ chức, đặc biệt là ở Thụy Điển và Hoa Kỳ nhằm khám phá ra sự liên kết giữa hai ngành nghiên cứu này [21]. Điển hình trong các nghiên cứu liên ngành này là lý thuyết kinh tế học sinh thái của R.Costanza trong tác phẩm kinh tế sinh thái. Trong đó, ông đã chỉ ra sự kết nối giữa kinh tế và sinh thái song chưa thể hiện đúng đắn bản chất của chúng trong chu trình vật chất năng lượng hay chính xác hơn là tính liên kết của hệ kinh tế sinh thái [22]. Và "Mô hình hệ kinh tế sinh thái" của L.C.Braat và U.F.J.Vanlierop; "Mô hình hệ kinh tế sinh thái phục vụ phát triển bền vững" của S.Ikada; vv... đã đưa ra những lý luận cơ bản về mô hình hệ kinh tế sinh thái và tính thực tiễn của vấn đề nghiên cứu [20]. Bên cạnh đó, một số nhà nghiên cứu khác như Mukhuna, K.B.Zvorưvkin, Leopold, Ixatsenko, lại phát triển theo hướng đi sâu vào từng khía cạnh của kinh tế sinh thái: Thích nghi sinh thái, hiệu quả kinh tế, cải thiện môi trường và bền vững xã hội... [23] Từ những kết quả khả quan đạt được ban đầu, các nhà nghiên cứu đã đưa kinh tế sinh thái phát triển lên một nấc thang mới khi thành lập nên "Hiệp hội Quốc tế Kinh tế sinh thái" (ISEE) trong một hội thảo của sinh thái học và các nhà kinh tế được tổ chức tại Barcelona vào cuối năm 1987 với sự tham gia của Robert Costanza, Herman Daly, Charles Hall, Ann Mari Jansson, Bruce Hannon, H.T. Odum, và David Pimentel. Tiếp sau đó là sự ra đời của các tạp chí chuyên ngành Kinh tế sinh thái, được khởi xướng vào năm 1989. Các hội nghị quốc tế quan trọng về kinh tế sinh thái đã được tổ chức, nhiều viện nghiên cứu kinh tế sinh thái 6 đã được hình thành trên thế giới, và một số lượng lớn các cuốn sách đã được xuất bản phát triển cơ sở lý luận cho ngành khoa học này [22]. Kinh tế sinh thái bao gồm kinh tế, sinh thái học và các liên kết hiện có của chúng trong các hình thức của tài nguyên, môi trường kinh tế và phân tích tác động môi trường (hình 1.1). Các nhà kinh tế sinh thái được xem xét lại cả hệ sinh thái và kinh tế, ví dụ, mở rộng sự cân bằng vật liệu và mô hình năng lượng của hệ sinh thái cho các câu hỏi kinh tế, áp dụng các khái niệm từ kinh tế để hiểu rõ hơn bản chất của đa dạng sinh học [23]. Hình 1.1 Mối quan hệ của lĩnh vực kinh tế sinh thái và kinh tế thông thường và hệ sinh thái, tài nguyên và kinh tế môi trường và phân tích tác động môi trường. [23] Ngày nay, với các ưu điểm trong việc khai thác và sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên, kinh tế sinh thái đã thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trên thế giới và ngày càng hoàn thiện hệ thống lý luận. Đặc