Luận văn Nghiên cứu thành phần loài và đặc điểm phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đỗ Thu Hiền NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ CỦA LƯỠNG CƯ, BÒ SÁT Ở VÙNG ĐỒI THẤP PHÍA ĐÔNG HUYỆN TÂN UYÊN, TỈNH BÌNH DƯƠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đỗ Thu Hiền NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ CỦA LƯỠNG CƯ, BÒ SÁT Ở VÙNG ĐỒI THẤP PHÍA ĐÔNG HUYỆN TÂN UYÊN, TỈNH BÌNH DƯƠNG Chuyên ngành: Sinh thái học Mã số: 60 42 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHẠM VĂN HÒA Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả trình bày trong luận văn là trung thực và chưa được các tác giả công bố trong bất kì công trình nào. Các trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của những tác giả khác; tài liệu tham khảo trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng và theo đúng quy định. TP. Hồ Chí Minh, ngày 22 tháng 8 năm 2014 Tác giả luận văn Đỗ Thu Hiền LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Tiến sĩ Phạm Văn Hòa - người thầy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Quý thầy cô giáo của Trường, Phòng Sau đại học, Khoa Sinh học Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Qua đây, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các cơ quan ban ngành đã nhiệt tình giúp đỡ và cung cấp cho tôi nhiều tài liệu quý: Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Bình Dương, Chi cục kiểm lâm tỉnh Bình Dương, Ủy ban nhân dân xã Thường Tân, Ủy ban nhân dân xã Lạc An, Ủy ban nhân dân xã Hiếu Liêm và nhân dân địa phương khu vực nghiên cứu huyện Tân Uyên tỉnh Bình Dương đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện luận văn này. Cuối cùng, tôi cũng xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp gần xa đã động viên, ủng hộ, quan tâm chia sẻ, giúp đỡ trong quá trình hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn. TP. Hồ Chí Minh, ngày 22 tháng 8 năm 2014 Tác giả luận văn Đỗ Thu Hiền MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ........................................................................... 3 1.1. Tình hình nghiên cứu lưỡng cư, bò sát trong nước và khu vực nghiên cứu ......... 3 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lưỡng cư, bò sát trong nước ........................................ 3 1.1.2. Tình hình nghiên cứu lưỡng cư, bò sát ở Bình Dương .................................. 5 1.2. Điều kiện tự nhiên và xã hội ở khu vực nghiên cứu ............................................. 5 1.2.1. Vị trí địa lý ..................................................................................................... 5 1.2.2. Điều kiện tự nhiên .......................................................................................... 8 1.2.3. Điều kiện xã hội ........................................................................................... 10 Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................... 12 2.1. Thời gian địa điểm và tư liệu nghiên cứu ........................................................... 12 2.1.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ................................................................ 12 2.1.2. Tư liệu nghiên cứu ....................................................................................... 14 2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 15 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu ngoài thiên nhiên ................................................. 15 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm ....................................... 16 2.2.3. Phương pháp kế thừa .................................................................................... 27 2.2.4. Phân tích, tổng hợp và xử lí các thông tin ghi nhận được ............................ 27 2.2.5. Phương pháp xác định tọa độ địa lý và độ cao ............................................ 27 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN .......................................... 28 3.1. Thành phần loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu .................................... 28 3.1.1. Danh sách các loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ......................... 28 3.1.2. Danh lục các loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ........................... 34 3.1.3. Đa dạng thành phần loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ................ 56 3.1.4. Các loài lưỡng cư, bò sát quý hiếm ở khu vực nghiên cứu .......................... 60 3.2. Đặc điểm phân bố của các loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ............ 62 3.2.1. Phân bố theo địa hình ................................................................................... 62 3.2.2. Phân bố theo độ cao ..................................................................................... 64 3.2.3. Phân bố theo nơi ở ....................................................................................... 66 3.2.4. Phân bố theo sinh cảnh ................................................................................. 67 3.3. Tầm quan trọng và giá trị kinh tế, khoa học của các loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ............................................................................................ 73 3.3.1. Ý nghĩa kinh tế, khoa học ............................................................................ 74 3.3.2. Mặt hại ......................................................................................................... 75 3.4. Tình hình khai thác và sử dụng các loài lưỡng cư bò sát ở khu vực nghiên cứu ...................................................................................................................... 75 3.5. Đề xuất các giải pháp bảo tồn, khai thác bền vững và phát triển nguồn tài nguyên thiên nhiên lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu ............................... 77 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ......................................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 80 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Kí hiệu Chú giải CITES Công ước quốc tế về buôn bán động, thực vật hoang dã ĐH Đường huyện ĐT Đường tỉnh IUCN Danh lục đỏ của Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên quốc tế Nxb Nhà xuất bản TP Thành phố tr.5 Trang 5 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Thời gian, địa điểm thu mẫu tại khu vực nghiên cứu .............................. 12 Bảng 2.2. Tọa độ và độ cao của các điểm thu mẫu .................................................. 14 Bảng 3.1. Danh sách các loài lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương ......................................................... 29 Bảng 3.2. Số lượng, tỉ lệ các họ, giống, loài thuộc những bộ lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương ............. 57 Bảng 3.3. Thành phần, tỉ lệ các giống, loài trong những họ lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương ............. 58 Bảng 3.4. So sánh thành phần loài của vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương với một số khu vực lân cận ............................... 60 Bảng 3.5. Các loài lưỡng cư, bò sát quý hiếm ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương ......................................................... 60 Bảng 3.6. Phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương theo địa hình .............................................. 63 Bảng 3.7. Sự phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương theo độ cao ................................................. 65 Bảng 3.8. Sự phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương theo nơi ở ................................................... 66 Bảng 3.9. Sự phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương theo sinh cảnh ........................................... 69 Bảng 3.10. Giá trị kinh tế, khoa học của một số loài lưỡng cư, bò sát được khai thác và sử dụng ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương ...................................................................................... 76 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Bản đồ hành chính huyện Tân Uyên tỉnh Bình Dương ............................. 7 Hình 2.1. Bản đồ các điểm thu mẫu tại khu vực nghiên cứu vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên (khu vực 3 xã Thường Tân, Lạc An, Hiếu Liêm) ............................................................................................... 13 Hình 2.2. Đầu ếch nhái không đuôi ......................................................................... 17 Hình 2.3. Lưỡi ếch nhái không đuôi ........................................................................ 17 Hình 2.4. Khẩu cái ếch nhái..................................................................................... 17 Hình 2.5. Kích thước chi sau ếch nhái ..................................................................... 18 Hình 2.6. Mặt dưới bàn chân ếch nhái không đuôi ................................................. 18 Hình 2.7. Màng da ................................................................................................... 18 Hình 2.8. Sơ đồ đo ếch nhái không đuôi .................................................................... 19 Hình 2.9. Các tấm khiên đầu ở thằn lằn (Mabuya) .................................................. 20 Hình 2.10. Mắt thằn lằn ............................................................................................. 20 Hình 2.11. Lỗ tai thằn lằn .......................................................................................... 20 Hình 2.12. Khẩu cái thằn lằn ..................................................................................... 20 Hình 2.13. Mặt dưới bàn chân thằn lằn ..................................................................... 21 Hình 2.14. Vảy bụng và vảy đuôi thằn lằn ................................................................ 21 Hình 2.15. Lỗ trước hậu môn (a) và lỗ đùi (b) thằn lằn ............................................ 21 Hình 2.16. Các số đo ở thằn lằn ................................................................................. 22 Hình 2.17. Vảy và tấm đầu của rắn ........................................................................... 22 Hình 2.18. Các loại vảy lưng ở rắn ............................................................................ 23 Hình 2.19. Cách đếm số hàng vảy thân ..................................................................... 23 Hình 2.20. Vảy bụng, vảy dưới đuôi và tấm hậu môn ............................................... 23 Hình 2.21. Mai và yếm rùa ........................................................................................ 24 Hình 2.22. Mặt trên đầu rùa ....................................................................................... 25 Hình 2.23. Mỏ rùa ..................................................................................................... 25 Hình 2.24. Chi rùa ..................................................................................................... 25 Hình 2.25. Đo các phần cơ thể rùa ........................................................................... 26 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở miền Đông Nam Bộ và nằm về phía Bắc của thành phố Hồ Chí Minh, Bình Dương là một trong các tỉnh thuộc vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Hằng năm, tốc độ tăng trưởng kinh tế của tỉnh đều ở mức cao, công nghiệp dịch vụ phát triển, tỷ lệ đô thị hóa theo số liệu của niên giám thống kê năm 2010 là 45%, năm 2011 là 64%, dự báo đến năm 2015 là 70%. Tốc độ đô thị hóa tăng nhanh cùng với sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp và dịch vụ đã góp phần làm suy giảm đa dạng sinh học của tỉnh. Trước năm 1997, đa dạng sinh học ở Bình Dương còn khá cao với nhiều loài động vật, thực vật đặc trưng của miền Đông Nam Bộ. Tuy nhiên, đến nay, thảm thực vật hiện còn lưu giữ là rừng non với trữ lượng thấp, độ che phủ yếu, chủ yếu nhờ vào diện tích các loài cây công nghiệp lâu năm, cây ăn trái và các loài động vật hoang dã hầu như còn không nhiều. Theo thống kê của Viện Sinh học Nhiệt đới, Bình Dương hiện có khoảng 23 loài thú, 99 loài chim, 19 loài lưỡng cư, 40 loài bò sát, 67 loài cá, 1084 loài thực vật bậc cao có mạch và nhiều loài thủy sinh vật [30]. Trong số các huyện, thị của tỉnh thì huyện Tân Uyên có địa hình và sinh cảnh đa dạng hơn, thuận lợi cho sự tồn tại và phát triển của nhiều loài động vật hoang dã, trong đó có lưỡng cư và bò sát. Tuy nhiên, hiện nay huyện cũng đang phát triển mạnh mẽ theo hướng tăng nhanh tỉ trọng công nghiệp - dịch vụ - nông nghiệp, xây dựng cơ sở hạ tầng, hệ thống giao thông và đẩy mạnh đô thị hóa. Quá trình đô thị hóa đã làm mất dần nơi cư trú của các loài động vật hoang dã, làm suy giảm đa dạng sinh học đặc biệt là sự tồn tại của các loài lưỡng cư và bò sát. Vì vậy, việc nghiên cứu thành phần loài, đặc điểm phân bố và một số đặc điểm sinh thái của lưỡng cư, bò sát trong điều kiện đô thị hóa ở khu vực này để đề ra các biện pháp duy trì, bảo tồn loài, đặc biệt là những loài quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng là vấn đề trở nên cấp thiết hiện nay. Đề tài “ Nghiên cứu thành phần loài và đặc điểm phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương” sẽ góp phần giải quyết những nội dung trên. 2 2. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu thành phần loài, đặc điểm phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông của huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương (khu vực các xã Thường Tân, Lạc An, Hiếu Liêm). Góp phần đánh giá nguồn tài nguyên sinh vật ở địa phương, qua đó cung cấp các dẫn liệu khoa học, làm cơ sở đề xuất những giải pháp thích hợp nhằm bảo tồn, khai thác bền vững các loài lưỡng cư, bò sát ở các khu vực đặc thù này. 3. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu thành phần loài lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông của huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương (khu vực các xã Thường Tân, Lạc An, Hiếu Liêm). - Nghiên cứu đặc điểm phân bố của lưỡng cư, bò sát (thu được mẫu) ở vùng đồi thấp phía Đông của huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương (khu vực các xã Thường Tân, Lạc An, Hiếu Liêm) trong điều kiện đô thị hóa. - Nghiên cứu vai trò, giá trị kinh tế, tình hình khai thác và sử dụng của các loài lưỡng cư, bò sát ở khu vực nghiên cứu. - Đề xuất các giải pháp bảo tồn, khai thác bền vững và phát triển nguồn tài nguyên thiên nhiên lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông của huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. 4. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu thành phần loài và đặc điểm phân bố của lưỡng cư, bò sát ở vùng đồi thấp phía Đông của huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương (khu vực các xã Thường Tân, Lạc An, Hiếu Liêm) trong điều kiện đô thị hóa. 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Tình hình nghiên cứu lưỡng cư, bò sát trong nước và khu vực nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lưỡng cư, bò sát trong nước Có thể chia lịch sử nghiên cứu lưỡng cư, bò sát trong nước thành 3 giai đoạn cơ bản như sau: 1.1.1.1. Giai đoạn trước 1954 Giai đoạn này các nghiên cứu về lưỡng cư, bò sát chủ yếu do các nhà khoa học người nước ngoài thực hiện. Nghiên cứu ở Bắc Bộ của J. Anderson (1878), ở Nam Bộ của A. Morice (1875), G. Tirant (1885), G. Boulenger (1890), Flower (1896). Ở giai đoạn này, tổng kết đầy đủ nhất về lưỡng cư, bò sát ở Đông Dương là công trình của R. Bourret (1924 - 1944) đã ghi nhận được 177 loài và phân loài thằn lằn, 245 loài và phân loài rắn, 44 loài và phân loài rùa, 171 loài và phân loài lưỡng cư, 2 loài cá sấu, trong đó có các loài ở Việt Nam [13]. 1.1.1.2. Giai đoạn 1954 - 1975 Giai đoạn này đã có nhiều nhà khoa học, nhiều đoàn điều tra trong nước tiến hành ở nhiều địa phương khác nhau. Các nghiên cứu đều tập trung vào thống kê về thành phần loài, bước đầu tìm hiểu giá trị kinh tế cũng như sử dụng chúng ở từng vùng, trong nhân dân là chủ yếu như: Điều tra cơ bản lưỡng cư, bò sát miền Bắc Việt Nam của Trần Kiên, Nguyễn Văn Sáng, Hồ Thu Cúc (1956 - 1976). Nghiên cứu của các đoàn điều tra bao gồm: Đoàn nghiên cứu của Đào Văn Tiến ở Vĩnh Linh (1959), ở Thái Nguyên (1962), ở Bắc Thái (1966); Đoàn của trường Đại học Sư phạm Hà Nội II ở Vĩnh Phú, Quảng Trị (1960), ở Hòa Bình (1961 - 1962); Nghiên cứu về rắn ở miền Nam Việt Nam của Simon M. Campden - Main (1970) Tổng kết giai đoạn này đã thống kê được 69 loài lưỡng cư và 159 loài bò sát ở Việt Nam [19]. 1.1.1.3. Giai đoạn 1975 đến nay Những nghiên cứu về lưỡng cư, bò sát đã được mở rộng theo nhiều hướng khác nhau: Hướng điều tra, mô tả, phân loại và lập danh lục gồm có: danh lục và khóa định loại lưỡng cư (1977), rùa và cá sấu (1978), thằn lằn (1979), rắn (1981, 1982) của Đào 4 Văn Tiến (đã thống kê 87 loài lưỡng cư, 47 loài rắn, 32 loài rùa, 2 loài cá sấu) [13]. Nguyễn Văn Sáng, Hồ Thu Cúc, Nguyễn Quảng Trường (2005), “Danh lục ếch nhái và bò sát Việt Nam”. Nguyễn Văn Sáng, Hồ Thu Cúc, Nguyễn Quảng Trường (2009), “Herperofauna of Viet Nam”. Các đề tài của Hoàng Xuân Quang (1993), “Góp phần điều tra nghiên cứu ếch nhái, bò sát các tỉnh Bắc Trung Bộ”. Phạm Văn Hòa (2005), “Nghiên cứu khu hệ ếch nhái, bò sát các tỉnh phía Tây, miền Đông Nam Bộ (Tây Ninh, Bình Dương, Bình Phước)”. Hoàng Thị Nghiệp (2012), “Khu hệ lưỡng cư - bò sát ở vùng An Giang và Đồng Tháp”. Ếch nhái, bò sát ở Vườn quốc gia Bạch Mã của Hoàng Xuân Quang, Hoàng Ngọc Thảo, Ngô Đắc Chứng (2012). Lê Thị Thanh, Nguyễn Thành Luân, Đinh Thị Phương Anh (2012) góp phần nghiên cứu họ ếch cây Rhacophoridae ở vùng phía Tây, tỉnh Quảng Ngãi. Hoàng Thị Nghiệp, Trương Lê Huy Hoàng (2012) thành phần loài bò sát mua bán và nuôi ở huyện Tân Hồng, tỉnh Đồng Tháp. Đàm Thị Hà Trang, Lê Thị Thùy Dương (2012) lưỡng cư đô thị khu vực trung tâm thành phố Hồ Chí Minh. Hướng nghiên cứu về sinh học, sinh thái và ứng dụng có các công trình như: Đời sống ếch nhái của Trần Kiên, Nguyễn Văn Sáng, Nguyễn Quốc Thắng (1977). Đời sống các loài bò sát của Trần Kiên (1983). Rắn độc lợi và hại của Võ Văn Chi, Nguyễn Đức Minh (1993). Kết quả nghiên cứu về dinh dưỡng của Rắn ráo trâu trưởng thành Ptyas mucosa (Linnaeus, 1758) trong điều kiện nuôi tại Nghệ An của Ông Vĩnh An, Hoàng Xuân Quang, Đặng Huy Huỳnh (2012). Nghiên cứu thử nghiệm nuôi làm cảnh rồng đất (Physignathus cocincinus Cuvier, 1829) của Ngô Đắc Chứng, Đậu Thị Nam Bình (2012). Đặc điểm hình thái, dinh dưỡng và sinh dục của rắn nước Xenochrophis flavipunctatus (Hallowell, 1861) ở Thừa Thiên Huế của Ngô Đắc Chứng, Lê Anh Tuấn (2012). Hiện nay, hướng nghiên cứu được mở rộng theo hướng mô tả đặc điểm, kích thước và đặc điểm sinh học, sinh thái của nòng nọc các loài lưỡng cư với các công trình như: Đặc điểm hình thái nòng nọc hai loài thuộc giống Ếch cây sần Theloderma (Tschudi, 1838) ở Việt Nam (Anura: Rhacophoridae: Rhacophorinae) của Đoàn Thị Ngọc Linh, Đặng Tất Thế, Phạm Thế Cường (2012); Đặc điểm hình thái nòng nọc của hai loài trong giống Microhyla Tschudi, 1838 (Microhylidae: Anura) ở Vườn quốc gia Bạch Mã của Lê Thị Quý, Hoàng Ngọc Thảo, 5 Hoàng Xuân Quang, Đặng Tất Thế (2012). * Nhận xét: Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về lưỡng cư, bò sát đã có những bước phát triển trên nhiều mặt. Song song với hướng nghiên cứu điều tra, mô