Luận văn Sử dụng nhật kí đọc sách trong dạy học văn học dân gian ở trường trung học cơ sở

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Lan Anh SỬ DỤNG NHẬT KÍ ĐỌC SÁCH TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Lan Anh SỬ DỤNG NHẬT KÍ ĐỌC SÁCH TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ Chuyên ngành : Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn học Mã số :60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỊ NGỌC ĐIỆP Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong Luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành Luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Học viên thực hiện luận văn Trần Thị Lan Anh LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô đã giúp tôi trang bị kiến thức, tạo môi trường học tập thuận lợi nhất trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Ngọc Điệp, người đã khuyến khích, chỉ dẫn tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài này. Xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô, các em học sinh trường THCS Hoàng Văn Thụ, Quận 10, TP. Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện giúp đỡ trong quá trình khảo sát và thực nghiệm. Tôi xin gửi lời tri ân đến tất cả người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, an ủi, khuyến khích, hỗ trợ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Học viên thực hiện luận văn Trần Thị Lan Anh MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Quy ước viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình Mở đầu ............................................................................................................................ 1 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ...................................................................................... 11 1.1. Quan điểm dạy học tích cực ................................................................................ 11 1.1.1. Bản chất của quan điểm dạy học tích cực..................................................... 11 1.1.2.Hệ thống các phương pháp dạy học tích cực ................................................. 15 1.2.Lí thuyết tiếp nhận văn học .................................................................................. 24 1.2.1. Khái niệm và đặc trưng ................................................................................. 24 1.2.2. Tiếp nhận văn học trong nhà trường ............................................................. 28 1.2.3. Tiếp nhận văn học dân gian trong nhà trường .............................................. 31 1.3. Nhật kí đọc sách .................................................................................................. 35 1.3.1. Giới thiệu về Nhật kí đọc sách...................................................................... 35 1.3.2.Tình hình sử dụng nhật kí đọc sách ............................................................... 41 1.3.3.Vai trò của Nhật kí đọc sách .......................................................................... 43 1.3.4.Mối quan hệ giữa nhật kí đọc sách và tiếp nhận văn học dân gian trong nhà trường .................................................................................................... 44 Chương 2. VẬN DỤNG HÌNH THỨC NHẬT KÍ ĐỌC SÁCH VÀO VIỆC THIẾT KẾ BÀITẬP DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN Ở TRƯỜNG THCS ............................................................................................................................ 47 2.1. Chương trình văn học dân gian ở trường THCS ................................................. 47 2.1.1. Nội dung và thời lượng chương trình ........................................................... 47 2.1.2. Đặc trưng của các thể loại văn học dân gian tiêu biểu trong chương trình Trung học cơ sở ................................................................................... 51 2.2. Mục đích của việc sử dụng nhật kí đọc sách trong dạy học văn học dân gian ..................................................................................................................... 58 2.3. Thiết kế Bài tập dành cho tác phẩm văn học dân gian dựa trên Nhật kí đọc sách ..................................................................................................................... 61 2.3.1. Các bước thực hiện ....................................................................................... 61 2.3.2. Thiết kế bài tập nhật kí đọc sách cho tác phẩm văn học dân gian ................ 63 2.3.3. Yêu cầu đánh giá nhật kí đọc sách ............................................................... 69 2.4. Những điều cần lưu ý khi sử dụng Nhật kí đọc sách .......................................... 70 Chương 3. THỰC NGHIỆM ...................................................................................... 72 3.1. Mục đích, yêu cầu thực nghiệm .......................................................................... 72 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................. 72 3.1.2. Yêu cầu thực nghiệm .................................................................................... 73 3.2. Đối tượng, địa bàn và bài dạy thực nghiệm ........................................................ 73 3.2.1. Địa bàn và đối tượng thực nghiệm ............................................................... 73 3.2.2. Bài dạy thực nghiệm ..................................................................................... 74 3.3. Kế hoạch thực nghiệm ........................................................................................ 75 3.3.1. Thời gian thực nghiệm .................................................................................. 75 3.3.2. Quá trình thực nghiệm .................................................................................. 75 3.4. Nội dung và kết quả thực nghiệm ....................................................................... 77 3.4.1.Chuẩn bị và thảo luận nhật kí đọc sách ......................................................... 77 3.4.2. Hoạt động dạy học ........................................................................................ 89 3.4.3. Kết quả nhật kí đọc sách và bài kiểm tra sau thực nghiệm ........................ 102 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .......................................................................... 123 3.5.1. Hiệu quả tích cực trong sử dụng nhật kí đọc sách ...................................... 123 3.5.2. Những thử thách khi sử dụng nhật kí đọc sách vào dạy và học văn học dân gian ở trường THCS ............................................................................ 123 3.5.3. Bài học kinh nghiệm ................................................................................... 124 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 126 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 128 PHỤ LỤC QUY ƯỚC VIẾT TẮT CHNVĐ DHNVD ĐC GV GS PGS PPDH HS NKĐS NXB SGK THCS THPT TN VHDG Câu hỏi nêu vấn đề Dạy học nêu vấn đề Đối chứng Giáo Viên Giáo sư Phó giáo sư Phương pháp dạy học Học sinh Nhật kí đọc sách Nhà xuất bản Sách giáo khoa Trung học cơ sở Trung học phổ thông Thực nghiệm Văn học dân gian DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Chương trình văn học dân gian lớp 6 ........................................................... 48 Bảng 1.2. Chương trình văn học dân gian lớp 7 ........................................................... 49 Bảng 3.1. Thống kê kết quả kiểm tra chất lượng đầu năm học môn Ngữ văn ............. 74 Bảng 3.2. Thống kê của phiếu đánh giá chuẩn bị bài và thảo luận số 1 ...................... 83 Bảng 3.3. Tiêu chí đánh giá nhật kí đọc sách ............................................................. 103 Bảng 3.4. Thống kê số lượng và loại bài tập Nhật kí đọc sách .................................. 104 Bảng 3.5. Đánh giá chất lượng bài nhật kí đọc sách .................................................. 117 Bảng 3.6. Thống kê kết quả bài kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .... 121 Bảng 3.7. Thống kê kết quả học tập trước và sau thực nghiệm ................................. 122 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Phiếu đánh giá chuẩn bị và thảo luận văn bản “Thánh Gióng” – Nhóm 3 – Lớp 6/3 ................................................................................................... 85 Hình 3.2. Nhật kí đọc sách văn bản “Những câu ca dao về tình cảm gia đình” – Đặng Lan Đan Thanh ................................................................................. 106 Hình 3.3. Nhật kí đọc sách văn bản “Những câu ca dao về tình cảm gia đình” – Tạ Đăng Bảo Trân ...................................................................................... 108 Hình 3.4. Nhật kí đọc sách văn bản “Những câu ca dao về tình cảm gia đình” – Vương Nguyễn Thanh Trúc ....................................................................... 109 Hình 3.5. Nhật kí đọc sách văn bản “Những câu ca dao về tình cảm gia đình” – Trương Tuấn Anh ...................................................................................... 110 Hình 3.6. Nhật kí đọc sách văn bản “Những câu ca dao về tình cảm gia đình” – Nguyễn Thị Ngọc Trâm ............................................................................. 111 Hình 3.7. Nhật kí đọc sách văn bản “Thánh Gióng” – Nguyễn Phương Giang ........ 113 Hình 3.8. Nhật kí đọc sách văn bản “Thánh Gióng” - Lê Phạm Phương Thảo ......... 115 Hình 3.9. Nhật kí đọc sách văn bản “Thánh Gióng”- Lương Ngọc Thanh Trúc ....... 117 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đổi mới căn bản toàn diện là yêu cầu và xu hướng tất yếu của nền giáo dục hiện nay. Nội dung trọng tâm của đổi mới căn bản toàn diện là quan tâm đến sự phát triển năng lực người học phù hợp với yêu cầu hiện đại hóa nguồn nhân lực trong bối cảnh đương đại của đất nước. Đối với bộ môn Ngữ văn, mục tiêu đặt ra không đơn thuần là tích lũy kiến thức mà quan trọng là giúp học sinh phát triển năng lực chung, năng lực đặc thù như năng lực giao tiếp, năng lực cảm thụ thẩm mĩ – khám phá vẻ đẹp của con người và thế giới xung quanh. Trong thời gian qua, ngành giáo dục đã có nỗ lực về nhiều mặt: tìm cách đổi mới suy nghĩ, thay đổi hướng tiếp cận tác phẩm, tổ chức các cuộc hội thảo để trao đổi và nhất là sắp tới việc xây dựng lại chương trình dạy học bộ môn Ngữ văn để khắc phục, hạn chế bớt những điểm bất cập trước đây. Còn rất nhiều việc chúng ta phải làm, nhưng trong hiện tại, việc cố gắng thay đổi, làm mới, khơi gợi hứng thú và định hướng cho các em một phương pháp học tích cực là điều chúng ta phải xem xét, tìm hướng thực hiện. Là một bộ phận của nền văn học Việt Nam, văn học dân gian (VHDG) ra đời từ buổi bình minh của dân tộc, trải qua quá trình lâu dài mấy ngàn năm phát triển, đã trở thành viên ngọc quý trong kho tàng văn học nước nhà. Các cấp học đều đưa VHDG vào trong nội dung giảng dạy với nhiều thể loại đa dạng, phong phú nhằm mang đến cho các em những tinh hoa của văn hóa dân tộc, những giá trị vô giá được cha ông ta đúc kết để lại cho đời sau. Bằng sự tâm huyết của mình, những nhà nghiên cứu nói chung và giảng dạy nói riêng đã tạo ra những thành tựu đáng kể trong việc tìm một hướng đi cho việc dạy học VHDG trong nhà trường. VHDG mang trong mình những đặc trưng riêng của nó: tính tập thể, tính truyền miệng, tính diễn xướng, tính nguyên hợpTrong quá trình giảng dạy, việc chú ý đến đặc trưng thể loại đã được nhiều giáo viên lưu ý cố gắng thực hiện. Tuy vậy, trong yêu cầu đổi mới giáo dục ngày nay, mục đích của việc học không còn dừng lại ở việc thu nạp kiến thức, mà còn cần hình thành và phát triển kĩ năng:đọc – viết – nghe – nói; khả năng giải mã tác phẩm, tư duy, phê phán, trình bày, hợp tác, đối thoạiở học sinh. Đây là những điều cần có ở một con người hiện đại, nhưng để hình thành và phát triển 2 đòi hỏi một quá trình lâu dài. Đồng thời, việc phát triển các kĩ năng này không riêng rẽ, chúng có sự tương tác, phối hợp với nhau. Dạy VHDG trong nhà trường cũng không đi ra ngoài mục tiêu này. Vì vậy, ngoài việc chú ý đến tính đặc thù của tác phẩm VHDG, từng bước, chúng ta đã vận dụng những phương pháp dạy học hiện đại: dạy học nêu vấn đề, dạy học hợp tác vào việc giảng dạy VHDG nhằm phát triển các kĩ năng cần thiết cho các em. Trong thời gian ngắn của một tiết học, học sinh khó lòng cảm nhận sâu sắc những vấn đề được đặt ra trong tác phẩm. Các em chưa biết cách tự tìm hiểu, còn tồn tại tâm lí ỷ lại vào thầy cô và các loại sách hướng dẫn. Giáo viên cần có định hướng, giúp học sinh có sự chuẩn bị bài tốt trước khi lên lớp, từ đó mở rộng kiến thức, phát triển năng lực. Nhiệm vụ này khiến nhiều giáo viên rất trăn trở. Khi tìm hiểu các công trình nghiên cứu vấn đề đổi mới phương pháp dạy học, chúng tôi gặp được hình thức sử dụng nhật kí đọc sách trong dạy văn. Đây là một phần của chương trình “Câu lạc bộ sách” được phát triển với sự hợp tác của các nhà nghiên cứu của Đại học Michigan State và trường Allen Street vào năm 1990-1991. Chương trình này tạo điều kiện khuyến khích các em học sinh (nhóm lớp 3, 4, 5) đọc sách, báo và tham gia thảo luận nhóm về những gì mình đọc được. Đây là một chương trình rất thú vị vì học sinh không chỉ tham gia thảo luận mà các em còn được hướng dẫn các chiến lược đọc và trường hợp nên sử dụng các chiến lược đã học. Kết quả, các em học sinh tham gia nhiệt tình vào các hoạt động, thích thú với việc tìm sách để đọc; có sự tiến bộ rõ rệt trong việc tiếp thu, tổng hợp, đánh giá các thông tin thu nhận được; phát triển ngôn ngữ thảo luận [62,tr. 44-83]. Chúng tôi nhận thấy đây là một cách thức hay, giúp phát triển kĩ năng trong quá trình đọc- hiểu văn bản, nếu được xây dựng hợp lý sẽ tích cực hóa, gợi sự hứng thú cho học sinh trong việc giảng dạy bộ môn Ngữ Văn nói chung và VHDG nói riêng. Đồng thời khi sử dụng nhật kí đọc sách, ta vẫn có thể kết hợp với những phương pháp khác trong quá trình giảng dạy. Do vậy trong luận văn này, chúng tôi xin trình bày vấn đề: “Sử dụng nhật kí đọc sách trong dạy học văn học dân gian ở trường Trung học cơ sở”. 3 2. Lịch sử vấn đề Ngữ văn là bộ môn có lịch sử lâu đời trong hầu hết các nền giáo dục. Bộ phận cơ bản, chiếm vị trí quan trọng nhất chính là tác phẩm văn học. Đương nhiên, xung quanh nó cũng có nhiều quan điểm, phương pháp tiếp cận. Ngày nay, chúng ta thường đề cập đến vấn đề đọc- hiểu văn bản. Đây có thể coi là sự chuyển hướng từ lối “giảng văn” truyền thống sang “đọc -hiểu”- học sinh trực tiếp tiếp cận tác phẩm như một người đọc nhằm phát huy tính tích cực chủ động ở các em. Tuy vậy, việc thực hiện mục tiêu này trong quá trình dạy- học không dễ dàng. Trong các tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học, các nhà giáo dục đã đưa ra hình thức dạy học hợp tác, thảo luận nhóm nhằm xóa bỏ cách học thụ động, phát huy năng lực giao tiếp cũng như tiếp nhận, cảm thụ tác phẩm văn học. Đối với nhật kí đọc sách, hợp tác, thảo luận là điều vô cùng quan trọng. Thông qua hợp tác, thảo luận, năng lực của học sinh được bộc lộ và rèn luyện. * Những công trình nghiên cứu về dạy học hợp tác trong nhà trường phổ thông Dạy học hợp tác theo tài liệu tiếng Anh “cooperative learning” còn được gọi với một số tên khác nhau như: học tập hợp tác, dạy học theo nhóm, thảo luận nhóm. Dạy học hợp tác là học sinh cùng nhau làm việc, chia sẻ để hoàn thành một mục tiêu. Học sinh phải làm việc tích cực, không chỉ thể hiện tinh thần trách nhiệm với chính mình mà cả với nhóm chung. David W. Johnson và Roger T. Johnson, những chuyên gia về dạy học hợp tác đánh giá “dạy học cá nhân học sinh ganh đua với những người khác để đạt được những thành công riêng cho bản thân còn dạy học hợp tác, học sinh làm việc cùng nhau để mở rộng khả năng học tập của chính bản thân và của những người khác”. (Dẫn theo “Cooperative learning in the classroom” - David W. Johnson, Roger T. Johnson, Edythe J Holubec – Người dịch: Nguyễn Thị Hồng Nam – Tài liệu môn “Dạy học hợp tác”). Hình thức hợp tác mở rộng diện tương tác trong quá trình học tập giữa thầy – trò, trò – trò làm tăng cơ hội học tập cho học sinh. Chính trong quá trình này, kĩ năng xã hội được rèn luyện và phát triển. Mặt khác, trong xã hội hiện đại, hợp tác là một kĩ năng sống cần thiết đối với mỗi người để tạo thành sức mạnh hoàn thành những mục tiêu lớn. Đó chính là lý do hình thức dạy học hợp tác được sử dụng rộng rãi trong dạy học nói chung, dạy học Ngữ văn nói riêng. 4 Cuốn Dạy và học tích cực: Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học, Nxb Đại học Sư phạm, năm 2010, có bài viết về Dạy học hợp tác. Bài viết khẳng định “học tập hợp tác nhấn mạnh vai trò chủ thể của học sinh trong dạy và họcnhiệm vụ giao cho học sinh cần khuyến khích sự phối hợp của các thành viên trong nhóm” [3, tr. 92]. Hoạt động hợp tác thành công khi các thành viên đạt được các yếu tố: có sự phụ thuộc lẫn nhau một cách tích cực, thể hiện được trách nhiệm cá nhân, khuyến khích sự tương tác, rèn luyện được kĩ năng xã hội và kĩ năng đánh giá. Trong giáo trình Tổ chức học hợp tác trong dạy học Ngữ văn, của Nguyễn Thị Hồng Nam, Nhà xuất bản Đại học Cần Thơ, năm 2006, tác giả đã đề cập đến những vấn đề chung của dạy học hợp tác về mặt khái niệm, những lí do dạy học hợp tác trở thành một hình thức dạy học phổ biến trên thế giới ngày nay, những yếu tố tạo nên thành công, cách bố trí chỗ ngồi, cách chia và loại hình nhómTác giả đã trình bày cụ thể cách vận dụng hình thức dạy học hợp tác trong dạy học Ngữ văn như: vai trò tổ chức, hướng dẫn của giáo viên; tầm quan trọng trong thiết kế, xây dựng dạng bài tập thảo luận; các bài tập cụ thể áp dụng trong từng phân môn; quy trình thảo luận cũng như tác dụng của hình thức này đối với giáo viên và học sinh. Gắn liền với phương pháp dạy học là kiểm tra đánh giá đa dạng về hình thức: đánh giá quá trình và đánh giá thường xuyên; về chủ thể: giáo viên đánh giá học sinh, học sinh đánh giá lẫn nhau, học sinh tự đánh giá. Việc trình bày từ lí thuyết chung đến môn học, kết hợp với các bài tập cụ thể, phiếu khảo sát, thăm dò ý kiến giúp giáo trình có tính thực tiễn và thuyết phục. Qua đó, tác giả khẳng định “hợp tác là một hình thức tổ chức dạy học phát huy được tính chủ động tích cực của học sinh, tạo cho giáo viên một phong cách dạy học mới, luôn sáng tạo linh hoạt để tạo cho lớp một không khí học tập sôi động và tích cực” [52, tr.39]. Luận văn Giáo dục học “Vận dụng phương pháp dạy học hợp tác vào việc dạy học tác phẩm văn học dân gian ở trường phổ thông”, năm 2013, của Tạ Thị Ngọc Thanh, trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh. Tác giả nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn giảng dạy văn học dân gian làm cơ sở cho việc áp dụng dạy học hợp tác. Đồng thời xây dựng quy trình tổ chức dạy học hợp tác trong dạy học tác phẩm văn học dân gian. Trong phần thực nghiệm, tác giả thiết kế giáo án bằng hình thức dạy học hợp 5 tác có các dạng bài tập thảo luận cụ thể; kiểm tra đánh giá giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, rút ra thành công cũng như khó khăn gặp phải khi áp dụng phương pháp dạy học này. Dạy học hợp tác được xây dựng dựa trên “bản chất sinh học tự nhiên trong mỗi con người. Mỗi cơ thể cá nhân được tạo thành từ một hệ thống, tất cả hợp lại đảm bảo sự sống và sức khỏe” [70, tr. 410]. Hợp tác cũng là điều không thể thiếu, quyết định thành bại trong cuộc sống của con người