Luận văn Thực trạng và giải pháp quản lý khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN BÙI ĐỨC LUÂN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ KHU RỪNG PHÒNG HỘ VÀNH ĐAI BIÊN GIỚI TỈNH ĐẮK NÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Buôn Ma Thuột - 2010 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN BÙI ĐỨC LUÂN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ KHU RỪNG PHÒNG HỘ VÀNH ĐAI BIÊN GIỚI TỈNH ĐĂK NÔNG Chuyªn ngµnh: L©m häc M· sè: 60.62.60 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Xuân Thanh Buôn Ma Thuột - 2010 LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành tại Trường đại học Tây Nguyên theo chương trình đào tạo cao học Lâm nghiệp khóa II, giai đoạn 2007- 2010. Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo sau đại học, Khoa Nông lâm, các thầy, cô giáo Trường Đại học Tây Nguyên, Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông, nhân dịp này tác giả xin chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ quý báu đó. Trước hết, tác giả xin chân thành cảm ơn tới TS. Nguyễn Xuân Thanh - Người hướng dẫn khoa học, đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian thực hiện và hoàn thành luận văn. Xin cảm ơn PGS.TS. Võ Đại Hải đã cung cấp nhiều thông tin quý báu cho luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Trung tâm Quy hoạch - Khảo sát - Thiết kế Nông Lâm nghiệp tỉnh Đắk Nông đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả học tập và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông và các Đồn Biên Phòng nơi tác giả nghiên cứu đã cung cấp thông tin, tư liệu cần thiết cũng như tạo điều kiện cho tác giả thu thập số liệu ngoại nghiệp phục vụ cho luận văn. Cuối cùng tác giả xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp, bạn bè và người thân trong gia đình đã giúp đỡ động viên tác giả trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Đắk Nông, tháng 9 năm 2010 Tác giả Bùi Đức Luân MỤC LỤC Trang ĐẶT VẤN ĐỀ...................................................................................................... 1 Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................. 3 1.1. Trên thế giới .................................................................................................. 3 1.1.1. Các biện pháp quản lý rừng ........................................................................ 3 1.1.2. Sử dụng đất vùng phòng hộ ........................................................................ 5 1.1.3. Giải pháp kỹ thuật phục hồi rừng phòng hộ ................................................ 7 1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................... 9 1.2.1. Các biện pháp quản lý rừng ....................................................................... 9 1.2.2. Sử dụng đất vùng phòng hộ ..................................................................... 13 1.2.3. Các giải pháp kỹ thuật phục hồi rừng phòng hộ .......................................... 14 1.3. Nhận xét và đánh giá chung ........................................................................... 16 Chương 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................................................... 18 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 18 2.2. Giới hạn nghiên cứu ...................................................................................... 18 2.3. Nội dung nghiên cứu ..................................................................................... 18 2.4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 19 2.4.1. Cách tiếp cận, quan điểm và phương hướng giải quyết vấn đề .................... 19 2.4.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể .................................................................. 22 2.4.2.1. Thu thập các thông tin, số liệu và kết quả nghiên cứu đã có ..................... 22 2.4.2.2. Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn RRA và đánh giá nông thôn có sự tham gia PRA .................................................................................................. 22 2.4.2.3. Phương pháp chuyên gia .......................................................................... 24 2.4.3. Phương pháp phân tích thông tin và xử lý số liệu ........................................ 25 Chương 3 ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - Xà HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU ..................................................................................................................... 26 3.1. Điều kiện tự nhiên ......................................................................................... 26 3.1.1. Vị trí địa lý và ranh giới .............................................................................. 26 3.1.2. Địa hình ...................................................................................................... 26 3.1.3. Đất đai ........................................................................................................ 27 3.1.4. Khí hậu, thuỷ văn........................................................................................ 28 3.1.5. Tài nguyên rừng.......................................................................................... 29 3.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................................... 31 3.2.1. Dân số và lao động ..................................................................................... 31 3.2.2. Thành phần dân tộc .. ................................................................................ 31 3.2.3.Tình hình kinh tế và đời sống.. ..................................................................... 32 3.2.3.1. Sản xuất Nông nghiệp .............................................................................. 32 3.2.3.2. Lâm Nghiệp ............................................................................................ 33 3.2.4. Cơ sở hạ tầng .............................................................................................. 33 3.3. Đánh giá thuận lợi, khó khăn của điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của khu vực nghiên cứu tới công tác quản lý bảo vệ rừng .................................................. 34 Chương 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................... 36 4.1. Phân tích ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội đến công tác quản lý rừng tại khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ................. 36 4.1.1. Ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên ............................................................. 36 4.1.2. Ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế ............................................................... 40 4.1.2.1. Ảnh hưởng của hạ tầng cơ sở kinh tế - xã hội .......................................... 40 4.1.2.2. Ảnh hưởng của đầu tư và thu nhập ........................................................... 41 4.1.2.3. Ảnh hưởng của thị trường ........................................................................ 41 4.1.3. Ảnh hưởng của các yếu tố xã hội ................................................................ 42 4.1.3.1. Ảnh hưởng của dân số, dân tộc, lao động và sự phân bố dân cư ............... 42 4.1.3.2. Ảnh hưởng của dân trí, nhận thức ............................................................ 43 4.1.3.3. Ảnh hưởng của phong tục tập quán .......................................................... 43 4.1.3.4. Ảnh hưởng của chính sách ....................................................................... 44 4.2. Đánh giá thực trạng công tác quản lý rừng ở khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ....................................................................................... 45 4.2.1. Các mối đe dọa tới khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông .. 45 4.2.1.1. Phá rừng đốt nương làm rẫy, xâm lấn đất rừng canh tác .......................... 47 4.2.1.2. Chăn thả gia súc không theo quy hoạch ................................................... 48 4.2.1.3. Săn bắn động vật hoang dã ...................................................................... 49 4.2.1.4. Khai thác gỗ trái phép .............................................................................. 49 4.2.1.5. Tình hình vi phạm trong khai thác lâm sản ngoài gỗ ................................ 50 4.2.1.6. Cháy rừng ................................................................................................ 50 4.2.2. Thực trạng về cơ cấu tổ chức và tiềm lực của Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ......................................................................... 51 4.2.2.1. Cơ cấu tổ chức của Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ............................................................................................................. 51 4.2.2.2. Tiềm lực của Ban quản lý ........................................................................ 54 4.2.3. Thực trạng quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông .................................................................... 55 4.2.3.1. Thực trạng quản lý, bảo vệ tài nguyên rừng ............................................. 55 4.2.3.2. Thực trạng về phát triển tài nguyên rừng ................................................. 60 4.2.4. Tình hình khai thác, sử dụng rừng............................................................... 61 4.2.5. Thực trạng về tình hình an ninh biên giới ................................................... 62 4.3. Phân tích vai trò của các bên có liên quan trong quản lý rừng tại khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ......................................................... 63 4.3.1. Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông .................... 65 4.3.2. Bộ chỉ huy bộ đội biên phòng tỉnh Đăk Nông và các đồn biên phòng ......... 65 4.3.3. Kiểm lâm Đăk Nông ................................................................................... 66 4.3.4. Chi cục lâm nghiệp ..................................................................................... 66 4.3.5. Cộng đồng thôn bản và chính quyền các xã ................................................ 66 4.4. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với công tác quản lý rừng tại khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ......................... 67 4.5. Đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường công tác quản lý rừng tại khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ................................................. 69 PHẦN: KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ ............................................... 72 1. Kết luận ......................................................................................................... 72 2. Tồn tại ........................................................................................................... 74 3. Kiến nghị ....................................................................................................... 74 Tài liệu tham khảo ................................................................................................ PHẦN PHỤ LỤC ................................................................................................. Phụ lục 1: Danh sách những người đã tham gia phỏng vấn, trao đổi ..................... Phụ lục 2: Phiếu điều tra phỏng vấn cán bộ thuộc ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông ......................................................................... Phụ lục 3: phiếu phỏng vấŽn hộ gia đình sinh sống trong vùng rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông ......................................................................... Phụ lục 4: PhiếŽu điều tra phỏng vấn cán bộ, sỹ quan đồn biên phòng ................... DANH MỤC CÁC BẢNG TT TÊN BẢNG Trang Bảng 3.1 Tình hình dân số và lao động khu vực nghiên cứu.......... 31 Bảng 3.2 Thành phần dân tộc các xã thuộc khu vực nghiên cứu 32 Bảng 4.1 Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên của Khu RPH vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông có ảnh hưởng tới công tác quản lý rừng. 36 Bảng 4.2 Các mối đe doạ tới khu rừng phòng hộ thuộc Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông 46 Bảng 4.3 Thống kê số vụ vi phạm và diện tích phá rừng đốt nương làm rẫy.. 47 Bảng 4.4 Diện tích rừng giao khoán QLBVR cho từng đồn biên phòng. 55 Bảng 4.5 Tổng hợp kết quả vi phạm trái phép tài nguyên rừng tại Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới từ 2008 - 2010 57 Bảng 4.6 Tình hình trồng mới rừng Thông ba lá của Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông giai đoạn 2008 - 7/2010 60 Bảng 4.7 Phương thức quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông.. 62 Bảng 4.8 Phân tích SWOT về quản lý rừng tại khu vực nghiên cứu.. 67 DANH MỤC CÁC HÌNH, SƠ ĐỒ TT TÊN HÌNH, SƠ ĐỒ Trang Sơ đồ 2.1 Sơ đồ phương hướng giải quyết vấn đề của đề tài 20 Hình 3.1 Rừng lá rộng thường xanh 30 Hình 3.2 Rừng bán thường xanh.. 30 Hình 4.1 Dân cư sinh sống ở trong rừng.......................................... 43 Sơ đồ 4.1 Sơ đồ bộ máy tổ chức BQL rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông .. 53 Sơ đồ 4.2 biểu thị sự tham gia của các bên liên quan trong quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông 64 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ VIẾT TẮT TT Ký hiệu Giải thích 1 NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn 2 PTR Phát triển rừng 3 PCCCR Phòng cháy chữa cháy rừng 4 QLBV Quản lý bảo vệ 5 QLBVR Quản lý bảo vệ rừng 6 SALT Hệ thống kỹ thuật trên đất dốc 7 SWOT Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội , thách thức 8 UBND ủy ban nhân dân 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Rừng nói chung và rừng phòng hộ nói riêng giữ vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống của con người như cung cấp lâm sản, bảo vệ môi trường sinh thái, bảo tồn đa dạng sinh học, du lịch cảnh quan, góp phần vào bảo vệ chủ quyền lãnh thổ cũng như an ninh biên giới quốc gia, Trong những năm qua diện tích rừng phòng hộ cả nước đang bị suy giảm nghiêm trọng cả về số lượng lẫn chất lượng rừng, làm ảnh hưởng tới chức năng phòng hộ môi trường và tính đa dạng sinh học của rừng. Một phần nguyên nhân dẫn đến việc rừng phòng hộ bị tàn phá như vậy là do công tác quản lý rừng vẫn còn nhiều hạn chế. Rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông được quy hoạch nằm trên địa bàn 04 huyện chạy dài từ Bắc xuống Nam là Cư Jut, Đắk Mil, Đắk Song và Tuy Đức, với tổng chiều dài 150 km và diện tích tự nhiên 10.070,3 ha. Toàn bộ ranh giới và diện tích vành đai khu rừng phòng hộ nằm chạy dọc theo biên giới Việt Nam - Căm Pu Chia, vì vậy còn được gọi là khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông. Đây là khu vực có vị trí chiến lược quan trọng về an ninh - quốc phòng của tỉnh Đăk Nông nói riêng và của cả vùng Tây nguyên nói chung. Toàn bộ khu vực là một hệ thống địa hình và thảm thực vật đa dạng và phong phú, bao gồm các dạng địa hình núi thấp và núi trung bình, độ dốc tăng dần từ Bắc xuống Nam, với các kiểu rừng đặc trưng của Tây Nguyên: Kiểu rừng lá rộng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới, á nhiệt đới, đây là kiểu rừng kín tập trung chủ yếu ở các huyện phía Nam; Kiểu rừng thưa, khô, rụng lá phân bố chủ yếu ở các huyện phía Bắc. Chính vì vậy, rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đăk Nông có một vị trí rất quan trọng không chỉ đảm bảo an ninh biên giới quốc gia mà còn có tác dụng trong việc phát huy tác dụng phòng hộ môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học của các hệ sinh thái rừng. Trong những năm gần đây tình hình an ninh biên giới diễn biến phức tạp, mặc dù Đảng và Nhà nước đã có nhiều chủ trương, biện pháp tích cực nhằm ngăn chặn tình trạng phá rừng, đốt nương làm rẫy, săn bắt thú rừng, xâm phạm 2 đến hành lang biên giới, nhưng tình hình trên vẫn tiếp diễn với chiều hướng gia tăng và phức tạp. Chất lượng cũng như diện tích rừng vì thế mà bị suy giảm, mất rừng không những làm ảnh hưởng tới chức năng phòng hộ môi trường sinh thái mà còn làm giảm tính đa dạng sinh học và an ninh biên giới. Khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông trước đây do các Công ty lâm nghiệp Đắk Will, Đắk Mil, Đắk Song và Công ty lâm nghiệp Nam Tây Nguyên quản lý. Đến tháng 6 năm 2007 UBND tỉnh Đắk Nông ban hành Quyết định số 839/QĐ-UBND về việc thành lập Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới với nhiệm vụ chính là quản lý bảo vệ (QLBV) và phát triển rừng (PTR). Tuy nhiên, thực tế cho thấy sau khi thành lập Ban quản lý rừng phòng hộ vành đai biên giới tình trạng khai thác gỗ, săn bắt thú rừng và vận chuyển lâm sản trái phép vẫn thường xuyên diễn ra do công tác quản lý rừng vẫn còn nhiều bất cập. Từ thực tế đó để góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông, đảm bảo cả về mặt phòng hộ cũng như đáp ứng được nhiệm vụ về quốc phòng, đề tài: “Thực trạng và giải pháp quản lý khu rừng phòng hộ vành đai biên giới tỉnh Đắk Nông” đặt ra là hết sức cần thiết, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. 3 Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Trên thế giới 1.1.1. Các biện pháp quản lý rừng Sự gia tăng dân số gây sức ép rất lớn đối với tài nguyên rừng, phương thức quản lý rừng theo hướng tiếp cận đơn mục đích (chỉ chú ý tới khai thác bền vững tài nguyên gỗ) đã không còn phù hợp nữa, xã hội loài người bắt đầu hướng tới một phương thức quản lý rừng mới mang tính bền vững hơn đó là phương thức quản lý rừng đa mục đích. Quản lý rừng theo hướng tiếp cận mới - quản lý đa mục đích là một đóng góp rất đáng kể cùng với sự phát triển của ngành Lâm nghiệp, sự phát triển đó phải mang lại lợi ích kinh tế, môi trường và xã hội, có thể cân bằng giữa nhu cầu hiện tại và tương lai [25]. Giai đoạn đầu thế kỷ XX, vai trò của người dân trong công tác quản lý rừng chưa được chú ý tới. Do vậy, người dân chỉ biết khai thác lâm sản và phá rừng lấy đất canh tác nương rẫy mà không hề quan tâm tới việc xây dựng và phát triển vốn rừng dẫn tới tài nguyên rừng trong giai đoạn này bị suy thoái nghiêm trọng [41]. Việc quản lý rừng theo phương thức tập trung đã không mang lại kết quả trong quản lý tài nguyên rừng như mong muốn của các nhà quản lý, người ta bắt đầu nhận thấy tầm quan trọng của người dân, cộng đồng địa phương trong việc tham gia quản lý tài nguyên rừng đó là cơ sở của sự ra đời phương thức quản lý rừng dựa vào cộng đồng và khái niệm đồng quản lý trong tài nguyên rừng cũng được ra đời từ đó. Phương thức quản lý rừng cộng đồng xuất hiện đầu tiên ở ấn Độ và dần dần biến thái thành các hình thức quản lý khác nhau như lâm nghiệp trang trại, lâm nghiệp xã hội (Nêpan, Thái Lan, Philippines,...) [26]. Trong việc xây dựng mối quan hệ đồng quản lý tài nguyên rừng thì vai trò của người dân được nhắc tới nhiều hơn, việc đồng quản lý nhằm gắn chặt quyền lợi với nghĩa vụ của người dân khi tham gia quản lý rừng, để người dân thực sự cảm nhận được vai trò làm chủ của mình đối với tài nguyên rừng khi tham gia vào công tác quản lý rừng. Nhờ việc thực hiện theo phương thức quản lý rừng dựa vào cộng đồng, 4 thực hiện đồng quản lý trong việc chia sẻ lợi ích mà tại Ấn Độ đã có hơn 63.000 nhóm - tổ tham gia vào các chương trình trồng mới 14 triệu ha rừng, mang lại hiệu quả tích cực trong việc phục hồi và phát triển rừng của đất nước, góp phần giải quyết tranh chấp, mâu thuẫn về lợi ích giữa nhà nước và người dân địa phương. Ở Nam Phi tại vườn quốc gia Richtersveld việc nghiên cứu tìm ra phương thức hợp tác quản lý với cộng đồng dân cư dựa trên hương ước quản lý bảo vệ rừng, trong đó người dân cam kết bảo vệ đa dạng sinh học trên địa phận của mình còn chính quy