Luận văn Xây dựng mô hình tập đoàn tài chính ngân hàng ở Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG    BÙI ÁNH TUYẾT - HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ HÀ NỘI – 2007 NEU BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG    BÙI ÁNH TUYẾT - HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Chuyên ngành : Kinh tế thế giới và quan hệ kinh tế quốc tế Mã số : 60.31.07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Quy HÀ NỘI – 2007 MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG I LÝ LUẬN CHUNG VỀ XÂY DỰNG MÔ HÌNH TẬP ĐOÀN TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG ..................................................... 5 1.1. Tập đoàn tài chính - ngân hàng .............................................................. 5 1.1.1. Lịch sử ra đời của tập đoàn tài chính-ngân hàng ...................................... 5 1.1.2. Khái niệm về tập đoàn tài chính- ngân hàng ............................................ 7 1.1.3. Đặc trưng cơ bản của tập đoàn tài chính- ngân hàng .............................. 8 1.1.4. Nguyên tắc hoạt động của tập đoàn tài chính- ngân hàng ......................... 11 1.2. Các mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng ......................................... 12 1.2.1. Ngân hàng đa năng .................................................................................. 12 1.2.1.1. Cơ cấu tổ chức của ngân hàng đa năng ..................................................... 12 1.2.1.2. Đặc điểm của ngân hàng đa năng .............................................................. 13 1.2.1.3. Tính ưu việt của ngân hàng đa năng .......................................................... 13 1.2.2. Mô hình công ty mẹ – con ........................................................................ 13 1.2.2.1. Cơ cấu tổ chức của công ty mẹ con .......................................................... 13 1.2.2.2. Đặc điểm của mô hình công ty mẹ con ...................................................... 14 1.2.2.3. Tính ưu việt của mô hình công ty mẹ – con ............................................... 14 1.3. Điều kiện và hình thức xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng ................................................................................................ 15 1.3.1. Điều kiện thành lập .................................................................................. 15 1.3.1.1. Điều kiện từ môi trường bên ngoài ............................................................ 15 1.3.1.2. Điều kiện từ chính bản thân các NHTM: .................................................. 16 1.3.2. Hình thức thành lập ................................................................................. 22 1.4. Vai trò của tập đoàn tài chính - ngân hàng đối với sự phát triển nền kinh tế quốc gia ............................................................... 27 1.5. Kinh nghiệm của một số nước trong việc xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng ............................................................... 28 1.5.1. Mô hình tập đoàn tài chính – ngân hàng Citigroup ................................... 28 1.5.2. Mô hình của tập đoàn OCBC .................................................................... 30 1.5.3. Mô hình của tập đoàn tài chính-ngân hàng tại Trung Quốc .......................... 31 1.5.4. Các kinh nghiệm rút ra ............................................................................. 32 CHƯƠNG II THỰC TRẠNG XÂY DỰNG MÔ HÌNH TẬP ĐOÀN TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ .................................................................................................................... 35 2.1. Khái quát về hệ thống ngân hàng tại Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế .......................................................... 35 2.1.1. Khái quát về hệ thống ngân hàng Việt Nam .............................................. 35 2.1.2. Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế đến hệ thống ngân hàng tại Việt Nam ..................................................................................... 39 2.2. Thực trạng xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam. ......................................................................... 42 2.2.1. Về mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam được lựa chon. .......................................................................................... 42 2.2.2. Về các điều kiện xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam ............................................................................. 44 2.2.2.1. Điều kiện từ bên ngoài .............................................................................. 44 2.2.2.2. Điều kiện bên trong các ngân hàng............................................................ 47 2.2.3. Quy trình xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam ............................................................................................ 56 2.2.4. Đánh giá chung ........................................................................................ 56 2.2.4.1. Thuận lợi ................................................................................................... 56 2.2.4.2. Khó khăn................................................................................................... 57 CHƯƠNG III CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM HOÀN THIỆN VIỆC XÂY DỰNG MÔ HÌNH TẬP ĐOÀN TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG TẠI VIỆT NAM ............................................. 60 3.1. Sự cần thiết phải thành lập các tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam hiện nay .......................................................... 60 3.1.1 Thành lập các tập đoàn tài chính - ngân hàng là một tất yếu khách quan ......................................................................................... 60 3.1.2 Thành lập các tập đoàn tài chính - ngân hàng là một tất yếu khách quan ......................................................................................... 60 3.2. Khả năng xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam ............................................................................................. 61 3.2.1 Về môi trường kinh tế ............................................................................... 62 3.2.2 Về phía các NHTMVN ............................................................................... 62 3.3. Định hướng xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam. ......................................................................... 64 3.4. Các giải pháp xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng ............................................................................................... 65 3.4.1 Giải pháp vĩ mô ........................................................................................ 65 3.4.1.1 Ban hành và hoàn thiện các văn bản pháp luật đối với hoạt động của tập đoàn tài chính - ngân hàng ........................................... 65 3.4.1.2. Nghiên cứu, lựa chọn mô hình chuyển đổi thành lập Tập đoàn Tài chính-Ngân hàng ....................................................................... 66 3.4.2 Giải pháp vi mô ....................................................................................... 67 3.4.2.1 Các NHTM Nhà nước cần đẩy nhanh tốc độ thực hiện Đề án cơ cấu lại NHTM đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt................................................................................................... 67 3.4.2.2 Tăng cường vốn chủ sở hữu ...................................................................... 68 3.4.2.3 Phát triển đa dạng và chuyên nghiệp các dịch vụ ngân hàng mới ................................................................................................... 71 3.4.2.4 Đa dạng hoá sản phẩm dịch vụ .................................................................. 72 3.4.2.5 Mở rộng và phát triển mạng lưới ngân hàng .............................................. 73 3.4.2.6 Đổi mới công nghệ sử dụng trong hoạt động ngân hàng ............................ 74 3.4.2.7 Cải tiến quy trình, quy chế hoạt động của ngân hàng ................................ 75 3.4.2.8 Thực hiện chế độ kế toán, kiểm toán thường xuyên .................................. 75 3.4.2.9. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ........................................................ 76 3.5. Kiến nghị: ................................................................................................ 78 3.5.1 Kiến nghị đối với Nhà nước ...................................................................... 78 3.5.2 Kiến nghị đối với các ngân hàng thương mại. ........................................... 79 KẾT LUẬN .............................................................................................. 81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng Trang 1.1 Mười tập đoàn ngân hàng xuyên quốc gia lớn nhất thế giới xếp hàng theo tổng tài sản (năm 2003) 6 1.2 Cơ cấu tổ chức bộ máy hoạt động của các loại hình Tập đoàn tài chính - ngân hàng 9 1.3 Mười vụ sáp nhập tài chính - ngân hàng lớn nhất thế giới từ năm 1995 25 1.4 Mười Vụ đầu tư nước ngoài lớn nhất vào ngân hàng Trung Quốc 26 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ VÀ MÔ HÌNH Biểu đồ Trang 1.1 Cơ cấu thu nhập theo vùng năm 2005 29 1.2 Cơ cấu thu nhập theo sản phẩm năm 2005 30 3.1 Mô hình Ngân hàng đa năng 66 Mô hình Trang 1.1 Ngân hàng đa năng (Universal Banking) 12 1.2 Mô hình công ty mẹ con (Parent Subsidiary) 14 BẢNG KÝ HIỆU VIẾT TẮT ASEAN ATMS Bis CAR Citigroup Inc. CPH DNNN HĐQT Holding Company IMF KTQT M&A NHCP NHNN NHTM NHTMCP NHTMNN NHTW OCBC OTC Parent Subsidiary TCTD TNHH Universal Banking WTO XHCN Hiệp hội các nước Đông Nam á Máy rút tiền tự động Bis Hệ số an toàn vốn tối thiểu Tập đoàn tài chính Citigroup Cổ phần hóa Doanh nghiệp nhà nước Hội đồng quản trị Mô hình tập đoàn tài chính Quỹ tiền tệ quốc tế Kinh tế quốc tế Hợp nhất và sáp nhập Ngân hàng cổ phần Ngân hàng Nhà nước Ngân hàng thương mại Ngân hàng thương mại cổ phần Ngân hàng thương mại Nhà nước Ngân hàng Trung Ương Oversea – Chinese Banking Coporation Thị trường phi tập trung Mô hình công ty mẹ con Tổ chức Tín dụng Trách nhiệm hữu hạn Mô hình Ngân hàng đa năng Tổ chức Thương mại thế giới Xã hội chủ nghĩa LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện Luận văn, tôi đã nhận được sự giúp đỡ hỗ trợ của các thầy cô giáo, bạn bè đồng nghiệp. Nhân dịp hoàn thành bản Luận văn, tôi xin đặc biệt bầy tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị Quy - người đã chỉ bảo tận tâm, nhiệt tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận văn. Tôi cũng xin cảm ơn các cô chú, anh chị ở Bộ tài chính, Bộ thương mại, Ngân hàng Nhà nước, Ngân hàng Công Thương Việt Nam đã hỗ trợ tài liệu - một phần không thể thiếu để bản Luận văn được hoàn chỉnh. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè đồng nghiệp, gia đình đã hỗ trợ, ủng hộ về tinh thần để tôi có thể hoàn thành Luận văn. Do hạn chế về năng lực và thời gian nghiên cứu, Luận văn chắc chắn không thể tránh khỏi những sai sót, tác giả rất mong được sự đóng góp ý kiến, chỉ bảo của thầy cô và các bạn bè đồng nghiệp. Hà Nội, ngày 30 tháng 5 năm 2007 Tác giả Bùi ánh Tuyết - 1 - PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong nền kinh tế thị trường, nhiều công ty, doanh nghiệp với năng lực sản xuất, năng suất lao động khác nhau, dẫn tới quy mô và tốc độ phát triển khác nhau đã xuất hiện các hiện tượng chèn ép, thôn tính, hoặc tự nguyện tìm cách “chung sống” hoà bình với nhau trên cơ sở những liên minh hay tổ hợp để “phân chia” thị trường và khai thác những tiềm năng riêng có của từng công ty, doanh nghiệp trong một “vỏ bọc” vững chắc hơn bởi một liên minh rộng hơn. Từ đó, chúng ta đã từng nghe và đọc được những danh từ từ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 như “Cartel”, “Association” và gần đây hơn là các “Cheabol”; “Group” ... tất cả đều có chung một ý nghĩa chủ đạo là: liên minh, liên kết nhóm...cùng thoả thuận tuân thủ một số nguyên tắc điều chỉnh chung như: phối hợp chiến lược, kiểm soát qua góp vốn, cung ứng sản phẩm; phân chia chiếm lĩnh thị trường; thống nhất phương thức, nguyên tắc kiểm soát nội bộ; Trong các liên minh nói trên, có một công ty đóng vai trò “thương hiệu” trung tâm, có khả năng chi phối và bảo vệ các công ty con hoặc công ty thành viên khác trong liên minh để tránh khỏi nguy cơ bị chèn ép hoặc thôn tính... Tất cả những “liên minh” như thế, khi nghiên cứu và dịch ra tiếng Việt, thông thường được gọi chung là “Tập đoàn”. Với cách hiểu về tập đoàn như vậy, có thể thấy tập đoàn kinh tế là một cái vỏ bọc tốt để bảo vệ cho các tế bào bên trong nó hoạt động có hiệu quả. Các tài liệu nghiên cứu khoa học đã chỉ ra những mục tiêu chính mà các tổ chức mong muốn đạt được khi quyết định thực hiện liên kết thành tập đoàn như: nâng cao vị thế cạnh tranh và loại bỏ đối thủ cạnh tranh trên thị trường, có được bổ sung về vốn, đa dạng hoá rủi ro… Khi các tổ chức/doanh nghiệp cùng đạt được mục đích trên thông qua việc liên kết thì có thể nói rằng đây là sự “đồng sinh” hiệu quả bởi những lợi ích có được từ việc liên kết các nguồn lực sẽ giúp cho các bên như: mở rộng - 2 - thu nhập, giảm thiểu chi phí hoạt động, nâng cao tiềm lực hoạt động, tiết kiệm thuế phải nộp, giảm giá thành vốn. Bên cạnh lợi ích mà việc liên minh, liên kết mang lại thì chính sự “đồng sinh” ấy cũng không tránh khỏi việc mang lại cho các tổ chức bên trong nó những chi phí phụ trội từ quá trình liên kết kinh doanh, hợp nhất công nghệ phát sinh ra: chi phí liên kết (mua bán, sáp nhập, hợp nhất); khả năng ảnh hưởng tiêu cực do thay đổi bộ máy lãnh đạo; chi phí hợp nhất công nghệ. Từ đó, để hiểu sâu về nội hàm danh từ mang tính cấu trúc quan hệ kinh tế này còn đang là một vấn đề rất nan giải không chỉ ở Việt Nam. Trong giai đoạn hiện nay, việc hình thành và phát triển các tập đoàn kinh tế trong đó có tập đoàn tài chính - ngân hàng đang là xu thế tất yếu và đã đưa lại nhiều kết quả và thành công ở nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên ở nước ta đây là vấn đề còn hết sức mới mẻ và thiếu kinh nghiệm. Do đó, việc nghiên cứu đánh giá khả năng xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng ở Việt Nam hiện tại, xu hướng xây dựng trong tương lai và đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy quá trình xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng là một yêu cầu cấp thiết đối với Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Để thực hiện được mục tiêu nói trên, tác giả đã quyết định lựa chọn vấn đề: “Xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng ở Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế” cho luận văn thạc sỹ của mình . 2. Tình hình nghiên cứu Trong yêu cầu chung của quá trình hội nhập, hệ thống NHTM cũng đã có những động thái tích cực trong việc chuẩn bị nội lực cho việc xây dựng mô hình tập đoàn tài chính. Đã có một số công trình nghiên cứu, báo cáo khoa học cấp Bộ, Ngành, cũng như các buổi hội thảo... nghiên cứu quá trình hội nhập của Việt Nam ở lĩnh vực tài chính, ngân hàng và các cơ hội, thách thức của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam trong quá trình hội nhập. Ví dụ - 3 - như: Cuộc hội thảo khoa học với chủ đề: “Xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng ở Việt Nam” do Ngân hàng Nhà nước Việt Nam phối hợp với Ngân hàng Công thương Việt Nam tổ chức tháng 8 năm 2006. Tuy nhiên, chưa có một công trình nào chuyên nghiên cứu một cách hệ thống về vấn đề xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng hệ thống ngân hàng Việt Nam; xem xét các điều kiện để hình thành mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam, trên cơ sở đánh giá những thuận lợi khó khăn mà hệ thống tài chính – ngân hàng Việt Nam đang đối mặt, luận văn đưa ra một số giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy việc xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng ở Việt Nam hiện nay trước yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ cơ sở lý luận về các tập đoàn tài chính - ngân hàng và vai trò của nó trong sự phát triển của nền kinh tế thế giới. - Đánh giá thực trạng hoạt động xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng của các NHTM Việt Nam và so sánh với một số nước trên thế giới, từ đó nêu ra lợi thế cũng như những khó khăn trong quá trình xây dựng tập đoàn tài chính – ngân hàng của các NHTM Việt Nam. - Đưa ra một số kiến nghị và giải pháp chủ yếu để xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng của các NHTM Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng và các điều kiện để xây dựng tập đoàn tài chính - ngân hàng ở Việt Nam. - 4 - 5.2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài giới hạn phạm vi nghiên cứu việc xây dựng một số mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng trên thế giới và khả năng xây dựng các mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam, không đi sâu vào nội dung họat động của tập đoàn tài chính - ngân hàng. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở vận dụng phép duy vật biện chứng, kết hợp với các lý luận, quan điểm kinh tế, tài chính và định hướng phát triển kinh tế tài chính của Nhà nước để phân tích, đánh giá tình hình xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam. Ngoài ra, Luận văn còn sử dụng phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp, thống kê và xuất phát từ thực tiễn để làm rõ các vấn đề nghiên cứu. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, bố cục Luận văn gồm 3 chương: Chương I – Lý luận chung về mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng Chương II - Thực trạng xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam hiện nay trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế Chương III - Các giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện việc xây dựng mô hình tập đoàn tài chính - ngân hàng tại Việt Nam. Danh mục tài liệu tham khảo - 5 - CHƢƠNG I: LÝ LUẬN CHUNG VỀ MÔ HÌNH TẬP ĐOÀN TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG 1.1. Tập đoàn tài chính - ngân hàng 1.1.1. Lịch sử ra đời của tập đoàn tài chính - ngân hàng Vào cuối thế kỷ 19, sau một thời kỳ phát triển kinh tế mạnh mẽ dưới tác động của cuộc cách mạng công nghiệp, nhu cầu vốn của các công ty tăng lên để mở rộng lĩnh vực hoạt động và địa bàn kinh doanh không những ở phạm vi trong nước mà còn trên thế giới. Đến cuối thế kỷ 20 thì quá trình này diễn ra mạnh mẽ, hàng loạt các tập đoàn xuyên quốc gia, hoạt động trong nhiều lĩnh vực ra đời và phát triển cho đến nay. Có thể kể đến những tập đoàn kinh tế lớn như Ford Motor, Pfizer, Siemens, Toyota Motor, IBM, ... Sự hình thành các tập đoàn tài chính được diễn ra theo quy luật của thị trường và thường mang một số đặc điểm sau: Một là, tập đoàn gồm nhiều đơn vị thành viên thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, tài chính..., có quy mô rất lớn về vốn, lao động, doanh thu ... Phạm vi hoạt động rất rộng, thường vượt ra biên giới quốc gia, thậm chí trên khắp thế giới để trở thành những tập đoàn xuyên quốc gia, hướng tới mục tiêu toàn cầu hoá chiến lược kinh doanh nhằm đạt được những ưu thế trong cạnh tranh và nhằm thu lợi nhuận cao nhất. Các tập đoàn kinh doanh đa phần được tổ chức theo mô hình “Công ty mẹ - Công ty con”. - 6 - Hai là, sự liên kết giữa các đơn vị thành viên (về tài chính, công nghệ, thị trường ...) rất đa dạng, có thể là chặt chẽ hoặc không chặt chẽ nhưng trên cơ sở cùng có lợi của mỗi thành viên và của cả tập đoàn. Trong tập đoàn, công ty mẹ sở hữu lượng lớn cổ phần trong các công ty con, nắm quyền chi phối các công ty con về mặt tài chính cũng như về mặt chiến lược phát triển. Ba là, sở hữu trong tập đoàn tài chính - ngân hàng là sở hữ