Thuế giá trị gia tăng ở Việt Nam - Thực trạng và giải pháp

phÇn më ®Çu 1. Sù cÇn thiÕt cña ®Ò tµi: C«ng cuéc ®æi míi ë n­íc ta nh»m x©y dùng mét nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa, sau h¬n 15 n¨m thùc hiÖn ®· thu ®­îc nhiÒu thµnh qu¶ tèt ®Ñp. NÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn t­¬ng ®èi æn ®Þnh vµ dÇn chuyÓn sang mét thêi kú míi - thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ tÝch cùc héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. Trong c¬ chÕ míi nµy, thuÕ ®­îc nh×n nhËn lµ mét c«ng cô h÷u hiÖu cña Nhµ n­íc ®Ó ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ. ThuÕ võa ®¸p øng nguån thu cho ng©n s¸ch, võa thóc ®Èy ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh, khuyÕn khÝch ®Çu t­ ®ång thêi gãp phÇn ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi. ThuÕ doanh thu ®­îc ¸p dông ë ViÖt Nam tõ ngµy 01 th¸ng 10 n¨m 1990 nh»m thay thÕ chÕ ®é thu quèc doanh ®èi víi kinh tÕ quèc doanh vµ mét sè lo¹i thuÕ trong khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh. ThuÕ doanh thu ®­îc ¸p dông réng r·i víi mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh dÞch vô thuéc mäi ngµnh nghÒ, mäi h×nh thøc, ho¹t ®éng th­êng xuyªn hay kh«ng th­êng xuyªn, cã ®Þa ®iÓm cè ®Þnh hay l­u ®éng. ViÖc tÝnh thuÕ ®¬n gi¶n, thuËn lîi cho c«ng t¸c thu vµ qu¶n lý thuÕ, do ®ã thuÕ doanh thu ®· trë thµnh nguån thu t­¬ng ®èi tËp trung, æn ®Þnh cña NSNN. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, thuÕ doanh thu ®· béc lé mét sè nh­îc ®iÓm trong ®ã viÖc cã qu¸ nhiÒu møc thuÕ suÊt ®· h¹n chÕ tÝnh trung lËp cña thuÕ. §Æc biÖt viÖc thuÕ tÝnh trªn toµn bé doanh thu qua tõng kh©u l­u chuyÓn hµng ho¸, tõ s¶n xuÊt, b¸n bu«n, ®Õn b¸n lÎ ®· ¶nh h­ëng kh«ng tèt ®Õn gi¸ c¶ vµ s¶n xuÊt kinh doanh. Cïng mét mÆt hµng nÕu ®­îc tæ chøc s¶n xuÊt vµ l­u th«ng qua Ýt kh©u th× tæng sè thuÕ sÏ ph¶i nép Ýt h¬n so víi viÖc ®­îc tæ chøc qua nhiÒu kh©u. §iÒu nµy lµ kh«ng phï hîp víi c¬ chÕ thÞ tr­êng vµ nÒn kinh tÕ chuyªn m«n ho¸ cao. Tr­íc nh÷ng ®ßi hái cña thùc tiÔn, nh»m gãp phÇn ®Èy nhanh tèc ®é ®æi míi kinh tÕ - x· héi, hÖ thèng thuÕ ®· ®­îc c¶i tiÕn mét c¸ch ®ång bé nh»m ®¸p øng ®­îc nh÷ng ®ßi hái cña nÒn kinh tÕ, phï hîp víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Mét trong nh÷ng sù kiÖn quan träng cña c«ng cuéc c¶i c¸ch thuÕ lµ viÖc x©y dùng vµ ban hµnh luËt thuÕ GTGT thay cho luËt thuÕ doanh thu. LuËt thuÕ GTGT ®­îc Quèc héi kho¸ 9 th«ng qua t¹i kú häp lÇn thø 11 (02/4/1997 - 10/05/1997) vµ cã hiÖu lùc thi hµnh tõ ngµy 01/01/1999. Trong thêi gian qua, s¾c thuÕ nµy ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn nhiÒu mÆt cña nÒn kinh tÕ nh­: ®¶m b¶o nguån thu cho NSNN, thóc ®Èy s¶n xuÊt kinh doanh ph¸t triÓn, khuyÕn khÝch ®Çu t­ n­íc ngoµi, gãp phÇn chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ v.v... Bªn c¹nh nh÷ng kÕt qu¶ ®· ®¹t ®­îc, chÝnh s¸ch thuÕ GTGT ë ViÖt Nam còng ®· béc lé nhiÒu nh­îc ®iÓm vµ tá ra ch­a thËt phï hîp víi t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi hiÖn nay. VÊn ®Ò nµy cÇn ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn vµ s©u s¾c nh»m ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt trong viÖc thùc thi luËt thuÕ GTGT. Do ®ã ®Ò tµi “ThuÕ Gi¸ trÞ gia t¨ng ë ViÖt Nam - thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p” cã ý nghÜa thiÕt thùc, mang tÝnh thêi sù cÊp b¸ch c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu: ThuÕ GTGT ®­îc triÓn khai thay thÕ thuÕ doanh thu lµ ®iÓm mèc ®¸nh dÊu b­íc ngoÆt míi trong qu¸ tr×nh c¶i c¸ch thuÕ giai ®o¹n II ë ViÖt Nam. Tõ ®ã ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thuÕ GTGT d­íi gãc ®é Tµi chÝnh - TiÒn tÖ, LuËt… NhiÒu bµi viÕt vÒ c¸c kü thuËt nghiÖp vô ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh­ vÊn ®Ò hoµn thuÕ, thuÕ suÊt, tÝnh thuÕ ®èi tõng lo¹i mÆt hµng, ¸p dông thuÕ ®èi víi c¸c ngµnh nghÒ cô thÓ nh­: Ph¸p luËt thuÕ GTGT ë ViÖt Nam - Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (PGS-TS TrÇn §×nh H¶o, TS. NguyÔn ThÞ Th­¬ng HuyÒn, Tr­êng §¹i häc Tµi chÝnh-KÕ to¸n), Bµn vÒ thuÕ GTGT ®èi víi ho¹t ®éng xuÊt khÈu, nhËp khÈu (Th.s NguyÔn ViÖt C­êng, Häc viÖn Tµi ChÝnh), ThuÕ GTGT vµ viÖc mua s¾m TSC§ (NguyÔn CÈm Chi), Hoµn thuÕ GTGT - Nh÷ng bÊt cËp vµ h­íng hoµn thiÖn (Th.s NguyÔn Minh H»ng), ThuÕ GTGT víi ngµnh n«ng nghiÖp (Thu Trang)… Tuy nhiªn viÖc xem xÐt vÊn ®Ò nµy mét c¸ch tæng thÓ, d­íi gãc ®é kinh tÕ chÝnh trÞ ch­a ®­îc quan t©m nhiÒu. ChÝnh v× vËy viÖc tiÕp cËn, nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng thuÕ GTGT lµ ®iÒu rÊt cÇn thiÕt, cã ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu. Môc ®Ých nghiªn cøu: Ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong qu¸ tr×nh thùc thi luËt thuÕ GTGT, ®Ó trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p hoµn thiÖn chÝnh s¸ch thuÕ GTGT cña ViÖt Nam NhiÖm vô nghiªn cøu: - LuËn v¨n tËp trung nghiªn cøu mét sè lý luËn c¬ b¶n vÒ thuÕ nãi chung vµ thuÕ GTGT nãi riªng. - HÖ thèng ho¸ vµ ph©n tÝch nh÷ng kinh nghiÖm ¸p dông thuÕ GTGT cña mét sè n­íc trªn thÕ giíi. - Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ t×nh h×nh thùc hiÖn, nh÷ng ­u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña LuËt thuÕ GTGT ë ViÖt Nam trong thêi gian qua, tõ ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ qu¶n lý thuÕ GTGT ë ViÖt Nam trong thêi gian tíi. 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu. §èi t­îng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ chÝnh s¸ch thuÕ GTGT ë ViÖt Nam víi t­ c¸ch lµ s¾c thuÕ quan träng trong hÖ thèng thuÕ cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Ph¹m vi nghiªn cøu ®Ò tµi lµ thêi gian tõ khi LuËt thuÕ GTGT ®­îc ban hµnh (1997) ®Õn cuèi n¨m 2002. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. VËn dông ph­¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®Ó nghiªn cøu, kh¸i qu¸t c¸c néi dung vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn. Sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu, so s¸nh, ph©n tÝch tõ nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ, tæng kÕt rót ra kÕt luËn ®Ó ®Ò xuÊt nh÷ng quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m gãp phÇn thiÕt thùc vµo viÖc hoµn thiÖn LuËt thuÕ GTGT vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh thùc thi thuÕ GTGT ë n­íc ta trong tiÕn tr×nh hoµ nhËp víi kinh tÕ khu vùc vµ thÕ giíi. 6. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn v¨n. - HÖ thèng ho¸ vµ lµm s¸ng tá thªm mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ thuÕ nãi chung vµ thuÕ GTGT nãi riªng ®Ó lµm c¬ së cho viÖc hoµn thiÖn thuÕ GTGT ë ViÖt Nam. - Giíi thiÖu vµ ph©n tÝch qu¸ tr×nh thùc hiÖn thuÕ GTGT cña mét sè n­íc tiªu biÓu nh»m rót ra mét sè bµi häc kinh nghiÖm cho n­íc ta trong viÖc t¹o lËp m«i tr­êng, x©y dùng LuËt thuÕ vµ c¸c vÊn ®Ò kh¸c hç trî cho qu¸ tr×nh thùc thi thuÕ GTGT. - Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ¸p dông thuÕ GTGT ë ViÖt Nam, tõ ®ã ®Ò xuÊt mét sè quan ®iÓm c¬ b¶n ®Ó hoµn thiÖn LuËt thuÕ GTGT còng nh­ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt kh¸c liªn quan ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¬ chÕ thùc thi vµ qu¶n lý thuÕ GTGT trong thêi gian tíi, ®¸p øng ®­îc môc tiªu cña c«ng cuéc c¶i c¶i thuÕ vµ t­¬ng thÝch víi hÖ thèng thuÕ khu vùc nh»m tiÕn tíi héi nhËp kinh tÕ khu vùc vµ thÕ giíi. 7. Bè côc cña luËn v¨n. §Ò tµi “ThuÕ GTGT ë ViÖt Nam - Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p” ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc vµ danh môc c¸c tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch­¬ng: Ch­¬ng 1:Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ thuÕ GTGT trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Ch­¬ng 2: T×nh h×nh thùc hiÖn thuÕ GTGT ë ViÖt Nam. Ch­¬ng 3: Mét sè gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn thuÕ GTGT ë ViÖt Nam. Ch­¬ng 1: Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ thuÕ gi¸ trÞ gia t¨ng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng 1.1. ThuÕ vµ vai trß cña thuÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng 1.1.1. Nguån gèc, ®Æc ®iÓm vµ ph©n lo¹i thuÕ: - Nguån gèc cña thuÕ: Sù ra ®êi vµ tån t¹i cña thuÕ g¾n liÒn víi Nhµ n­íc. Khi Nhµ n­íc xuÊt hiÖn, ®Ó thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña m×nh nh­: cñng cè bé m¸y chÝnh quyÒn, ®¶m b¶o an ninh quèc gia vµ trËt tù an toµn x· héi, tæ chøc qu¶n lý vµ ph¸t triÓn kinh tÕ…, Nhµ n­íc ph¶i cã ng©n s¸ch ®Ó chi tiªu. Nhµ n­íc ban hµnh nh÷ng qui ®Þnh ph¸p luËt cÇn thiÕt lµm c«ng cô ®Ó ph©n phèi tæng s¶n phÈm x· héi vµ thu nhËp quèc d©n thµnh quü tiÒn tÖ tËp trung cña m×nh. §ång thêi sù xuÊt hiÖn s¶n phÈm thÆng d­ trong x· héi lµ c¬ së chñ yÕu t¹o ra kh¶ n¨ng vµ nguån thu thuÕ kho¸ cña Nhµ n­íc. Nh­ vËy, thuÕ ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña Nhµ n­íc. Sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi, tr­íc hÕt lµ cña c¸c quan hÖ hµng ho¸, tiÒn tÖ vµ sù gia t¨ng m¹nh mÏ cña quyÒn lùc Nhµ n­íc ®· lµm n¶y sinh nh÷ng biÕn ®æi míi vÒ thuÕ. Ban ®Çu thuÕ ®­îc ®éng viªn d­íi d¹ng chñ yÕu lµ hiÖn vËt, sau ®ã c¸c quan hÖ vÒ thuÕ d­íi h×nh thøc gi¸ trÞ ®­îc h×nh thµnh vµ ngµy cµng ph¸t triÓn mét c¸ch cã hÖ thèng. Víi nh÷ng tiÕn bé cña lÞch sö, chØ riªng thuÕ kh«ng ®ñ ®¸p øng mäi nhu cÇu chi tiªu cÇn thiÕt, Nhµ n­íc cßn ph¸t hµnh c«ng tr¸i, thu phÝ, lÖ phÝ… nh­ng dï sao viÖc thu thuÕ vÉn lµ ph­¬ng thøc chñ yÕu ®Ó Nhµ n­íc tµi trî cho nh÷ng chi tiªu cña m×nh. ThuÕ vµ hÖ thèng thuÕ lµ s¶n phÈm chñ quan cña mçi Nhµ n­íc. Nã ®­îc x©y dùng thµnh mét hÖ thèng thuÕ gåm nhiÒu s¾c thuÕ phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng n­íc, trong tõng giai ®o¹n lÞch sö. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng hiÖn ®¹i, mét hÖ thèng thuÕ ®­îc coi lµ lý t­ëng ph¶i ®¶m b¶o 5 tiªu chuÈn sau: TÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ: XÐt vÒ ph­¬ng diÖn kinh tÕ, viÖc ®¸nh thuÕ cña Nhµ n­íc dï bÊt kú d­íi h×nh thøc nµo còng ®Òu cã t¸c dông ph©n bæ l¹i nguån lùc cña x· héi. Khi ®¸nh thuÕ, Nhµ n­íc ch¾c ch¾n sÏ t¸c ®éng ®Õn lîi Ých, ®Õn nguån tµi chÝnh cña c¸c bªn liªn quan, do ®ã sÏ lµm thay ®æi hµnh vi, thay ®æi c¸ch thøc sö dông c¸c nguån lùc tµi chÝnh cña hä. Cã thuÕ, hÖ thèng gi¸ c¶ sÏ thay ®æi, ng­êi tiªu dïng sÏ cã xu h­íng chuyÓn sang sö dông nhiÒu h¬n nh÷ng hµng ho¸ rÎ h¬n mét c¸ch t­¬ng ®èi vµ h¹n chÕ tiªu dïng nh÷ng hµng ho¸ trë nªn ®¾t h¬n mét c¸ch t­¬ng ®èi do thuÕ. Khi mét d¹ng thu nhËp bÞ ®¸nh thuÕ, chi phÝ c¬ héi t­¬ng ®èi cña viÖc t¹o ra c¸c nguån thu nhËp sÏ thay ®æi. Ng­êi ta cã xu h­íng nghØ ng¬i nhiÒu h¬n hoÆc thay ®æi h×nh thøc kiÕm thu nhËp kh¸c Ýt tèn kÐm h¬n. Nh÷ng ®iÒu chØnh nh­ vËy kh«ng nh÷ng sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ sù ph©n bæ nguån lùc mµ cßn g©y ra nh÷ng tæn thÊt hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh ®Õn nÒn kinh tÕ, ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng ph¶i chÞu thªm g¸nh nÆng ngoµi l­îng thuÕ mµ nép cho Nhµ n­íc. Tæn thÊt hiÖu qu¶ do thuÕ phô thuéc vµo hai yÕu tè: ThuÕ suÊt cµng cao th× tæn thÊt hiÖu qu¶ cµng lín. Cung vµ cÇu hµng ho¸ trªn thÞ tr­êng cµng co gi·n m¹nh th× tæn thÊt hiÖu qu¶ cµng lín. HÖ thèng thuÕ hiÖu qu¶ lµ hÖ thèng thuÕ Ýt t¹o ra nh÷ng sai lÖch nhÊt lµm ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bæ cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc cña thÞ tr­êng, hay nãi c¸ch kh¸c ®ã lµ hÖ thèng thuÕ gi¶m thiÓu ®Õn møc thÊp nhÊt tæn thÊt hiÖu qu¶ do thuÕ g©y ra. TÝnh ®¬n gi¶n vÒ mÆt hµnh chÝnh: Khi thu thuÕ bao giê còng ph¸t sinh chi phÝ, gåm chi phÝ trùc tiÕp qu¶n lý cña c¬ quan thuÕ vµ chi phÝ gi¸n tiÕp do ng­êi nép thuÕ ph¶i g¸nh chÞu. Nh÷ng thñ tôc hµnh chÝnh liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh qu¶n lý thuÕ cµng ®¬n gi¶n, chi phÝ qu¶n lý vµ thùc thi thuÕ cµng Ýt tèn kÐm th× hiÖu qu¶ cña viÖc thu thuÕ cµng cao. §iÒu ®ã chøng tá r»ng ®Ó thu ®­îc mét l­îng thuÕ nhÊt ®Þnh, chi phÝ hµnh chÝnh liªn quan cµng Ýt cµng tèt. TÝnh linh ho¹t: HÖ thèng thuÕ ph¶i ®¶m b¶o tÝnh æn ®Þnh nh­ng kh«ng cøng nh¾c. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng hiÖn ®¹i, c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ lu«n lu«n biÕn ®éng kh«ng ngõng. HÖ thèng thuÕ muèn ®¸p øng ®­îc nh÷ng ®ßi hái cña nÒn kinh tÕ th× ph¶i cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh linh ho¹t, thÝch øng víi nh÷ng thay ®æi cña nÒn kinh tÕ. TÝnh tr¸ch nhiÖm vÒ mÆt chÝnh trÞ: HÖ thèng thuÕ ph¶i ®¶m b¶o sù minh b¹ch râ rµng ®Ó mäi ng­êi cã thÓ chñ ®éng dù kiÕn ®­îc møc thuÕ mµ m×nh ph¶i nép khi tham gia vµo 1 ho¹t ®éng kinh tÕ nµo ®ã còng nh­ Nhµ n­íc cã thÓ chñ ®éng thùc hiÖn quyÒn thu thuÕ vµ tÝnh to¸n møc chi tiªu ng©n s¸ch mét c¸ch hîp lý. TÝnh c«ng b»ng: TÝnh c«ng b»ng lµ mét ®ßi hái kh¸ch quan trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i còng nh­ trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña thuÕ kho¸ nãi riªng. TÝnh c«ng b»ng trong thuÕ tr­íc hÕt ë viÖc ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ. Bëi cã c«ng b»ng trong viÖc thùc hiÖn nghÜa vô thuÕ míi t¹o ra ®­îc ®éng lùc trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh còng nh­ gi÷ v÷ng ®­îc æn ®Þnh x· héi. HÖ thèng thuÕ ph¶i ®¶m b¶o sù c«ng b»ng c¶ theo chiÒu ngang lÉn chiÒu däc trong c¸ch ®èi xö víi nh÷ng ng­êi nép thuÕ; tøc lµ c¸c c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng nép thuÕ nh­ nhau ph¶i ®­îc ®èi xö vÒ thuÕ gièng nhau, nh÷ng ng­êi cã kh¶ n¨ng nép thuÕ cao h¬n ph¶i chÞu g¸nh nÆng thuÕ nhiÒu h¬n vµ ng­îc l¹i. HÖ thèng thuÕ ®­îc coi lµ phï hîp kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ qua sè l­îng s¾c thuÕ Ýt hay nhiÒu hoÆc chØ nh×n vµo môc tiªu ®¬n thuÇn vÒ t¨ng thu cho NSNN mµ ph¶i ®­îc ph©n tÝch mét c¸ch cô thÓ, kh¸ch quan, khoa häc, toµn diÖn vÒ mèi quan hÖ gi÷a sè thu cho ng©n s¸ch víi yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®êi sèng x· héi, kh«ng ®èi lËp víi quyÒn lîi vµ kh¶ n¨ng ®ãng gãp cña nh©n d©n. C¸c nguyªn t¾c trong viÖc thiÕt kÕ mét s¾c thuÕ: Nguyªn t¾c 1: Gi¶m tèi ®a chi phÝ hµnh chÝnh thuÕ. Muèn vËy, viÖc thiÕt kÕ c¸c s¾c thuÕ ph¶i ®¬n gi¶n, râ rµng, dÔ hiÓu. Nguyªn t¾c 2: Gi¶m tèi ®a nh÷ng mÐo mã kinh tÕ do thuÕ g©y ra. ThuÕ kh«ng g©y mÐo mã trong tr­êng hîp ng­êi nép thuÕ kh«ng thÓ thay ®æi ®­îc nghÜa vô nép thuÕ cña m×nh, do ®ã s¾c thuÕ ®­îc thiÕt kÕ sao cho kh¶ n¨ng tr¸nh thuÕ lµ thÊp nhÊt. Lý thuyÕt thuÕ hiÖn ®¹i cho r»ng s¾c thuÕ cã thuÕ suÊt ®Òu vµ thèng nhÊt sÏ triÖt tiªu viÖc dÞch chuyÓn g¸nh nÆng thuÕ, lµm gi¶m hiÖn t­îng tr¸nh thuÕ. Nguyªn t¾c 3: §¶m b¶o sù ph©n phèi qua thuÕ mét c¸ch c«ng b»ng song Ýt ¶nh h­ëng ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ. Mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c«ng b»ng trong thuÕ lµ ng­êi cã thu nhËp cao th× ph¶i ®ãng thuÕ cho Nhµ n­íc nhiÒu h¬n. Trong thùc tiÔn viÖc tu©n thñ c¸c yªu cÇu c«ng b»ng trong thuÕ còng cã ¶nh h­ëng kh«ng nhá ®Õn c¸c hµnh vi cña ng­êi nép thuÕ. Tuú theo tõng lo¹i thuÕ mµ xuÊt hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng lùa chän cña ng­êi nép thuÕ: lùa chän gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i, lùa chän gi÷a tiªu dïng vµ tiÕt kiÖm hay ®Çu t­, lùa chän tiªu dïng gi÷a c¸c lo¹i hµng ho¸, ®Çu t­ gi÷a c¸c lÜnh vùc… Mçi sù lùa chän ®Òu cã ¶nh h­ëng ®Õn viÖc ph©n bæ nguån lùc trong x· héi. XÐt ë tÇm vÜ m«, sù lùa chän ®ã cã thÓ ®­a ®Õn viÖc sö dông nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ hay còng cã thÓ lµ rÊt l·ng phÝ. V× vËy, ®Ó võa ®¶m b¶o thùc hiÖn chøc n¨ng t¸i ph©n phèi ®ång thêi ®¶m b¶o yªu cÇu thóc ®Èy sö dông nguån lùc cã hiÖu qu¶, s¾c thuÕ ph¶i ®­îc thiÕt kÕ sao cho gi¶m tèi ®a sù lùa chän cña ng­êi nép thuÕ theo h­íng sö dông nguån lùc kh«ng cã hiÖu qu¶. - §Æc ®iÓm cña thuÕ: Tõ tr­íc ®Õn nay cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ thuÕ, nh­ng tùu chung l¹i, thuÕ ®­îc hiÓu theo hai gãc ®é nh­ sau: + ThuÕ lµ mét kho¶n thu cña Nhµ n­íc ®èi víi c¸c tæ chøc (chñ yÕu lµ c¸c tæ chøc kinh tÕ) vµ mäi thµnh viªn trong x· héi; kho¶n thu nµy mang tÝnh chÊt b¾t buéc, kh«ng hoµn tr¶ trùc tiÕp, do ph¸p luËt cña Nhµ n­íc qui ®Þnh. + Còng cã thÓ nãi c¸ch kh¸c, thuÕ lµ mét h×nh thøc ®éng viªn, ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i tæng s¶n phÈm x· héi thu nhËp quèc d©n theo ph¸p luËt cña Nhµ n­íc qui ®Þnh, nh»m ®¸p øng nh÷ng kho¶n chi tiªu cÇn thiÕt cña Nhµ n­íc. Tõ ®ã, thuÕ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: Thø nhÊt, thuÕ cã tÝnh c­ìng chÕ vµ tÝnh ph¸p lý cao, nã ph©n biÖt víi nh÷ng kho¶n ®ãng gãp mang tÝnh tù nguyÖn. §Æc ®iÓm nµy ®­îc thÓ chÕ ho¸ trong hiÕn ph¸p cña mçi quèc gia. ViÖc ®ãng thuÕ cho Nhµ n­íc ®­îc coi lµ nghÜa vô b¾t buéc cña c¸c tæ chøc kinh tÕ vµ c¸ nh©n. NghÜa vô nµy ®­îc ®­îc thùc hiÖn theo c¸c luËt thuÕ cô thÓ ®­îc c¬ quan quyÒn lùc cao nhÊt cña mét quèc gia qui ®Þnh. NÕu tæ chøc kinh tÕ hoÆc c¸ nh©n kh«ng thùc hiÖn ®Çy ®ñ nghÜa vô nµy th× tøc lµ ®· vi ph¹m ph¸p luËt. Thø hai, thuÕ lµ kho¶n ®ãng gãp kh«ng mang tÝnh hoµn tr¶ trùc tiÕp. Nhµ n­íc sö dông kho¶n tiÒn thuÕ nµy vµo c¸c chi tiªu c«ng céng vµ ng­êi nép thuÕ ®­îc hoµn tr¶ l¹i mét phÇn tiÒn nép th«ng qua viÖc h­ëng thô c¸c dÞch vô c«ng céng nh­ an ninh, quèc phßng, trËt tù trÞ an x· héi, c¸c phóc lîi c«ng céng… - Ph©n lo¹i thuÕ: ThuÕ ®­îc ph©n chia theo nhiÒu tiªu thøc kh¸c nhau tuú theo môc ®Ých nghiªn cøu. Cã 2 c¸ch ph©n lo¹i phæ biÕn nhÊt: Theo tÝnh chÊt ®iÒu tiÕt, thuÕ chia thµnh thuÕ trùc thu vµ thuÕ gi¸n thu. ThuÕ trùc thu: Lµ lo¹i thuÕ mµ ng­êi trùc tiÕp nép thuÕ ®ång thêi lµ ng­êi chÞu thuÕ. ThuÕ trùc thu trùc tiÕp ®éng viªn, ®iÒu tiÕt thu nhËp cña ng­êi nép thuÕ (nh­ thuÕ lîi tøc, thuÕ thu nhËp ...). §©y lµ lo¹i thuÕ cã t¸c dông rÊt lín trong viÖc ®iÒu hoµ thu nhËp, gi¶m bít sù chªnh lÖch ®¸ng kÓ vÒ møc sèng gi÷a c¸c tÇng líp d©n c­ trong x· héi - mét khiÕm khuyÕt cña c¬ chÕ thÞ tr­êng. Vµ còng do ®ã lo¹i thuÕ nµy th­êng bÞ ng­êi nép thuÕ t×m mäi c¸ch ®Ó lÈn tr¸nh, g©y kh«ng Ýt khã kh¨n cho Nhµ n­íc trong c«ng t¸c thu vµ qu¶n lý thuÕ. ThuÕ gi¸n thu: Lµ lo¹i thuÕ mµ ng­êi nép thuÕ kh«ng ®ång thêi lµ ng­êi chÞu thuÕ. ThuÕ nµy ®­îc cÊu thµnh trong gi¸ c¶ hµng hãa dÞch vô. Nã ®iÒu tiÕt thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng mét c¸ch gi¸n tiÕp (nh­ thuÕ doanh thu, thuÕ TT§B, thuÕ GTGT, thuÕ xuÊt nhËp khÈu...) nªn ng­êi chÞu thuÕ Ýt cã c¶m gi¸c m×nh bÞ ®¸nh thuÕ do ®ã viÖc thu thuÕ còng dÔ dµng h¬n vµ Nhµ n­íc th­êng Ýt gÆp ph¶n øng tõ phÝa ng­êi nép thuÕ mçi khi cã chñ tr­¬ng t¨ng thuÕ. Lo¹i thuÕ nµy ®¶m b¶o nguån thu th­êng xuyªn vµ t­¬ng ®èi æn ®Þnh cho NSNN. C¬ cÊu gi÷a thuÕ trùc thu vµ thuÕ gi¸n thu ë c¸c n­íc kh¸c nhau cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh¸c nhau còng rÊt kh¸c nhau. C¸c n­íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, do sù c¶m nhËn vÒ tÝnh kh«ng khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm cña thuÕ TNDN vµ thuÕ TNCN nªn ®· thùc hiÖn viÖc c¾t gi¶m thuÕ trùc thu vµ chuyÓn dÇn g¸nh nÆng thuÕ sang c¸c lo¹i thuÕ tiªu dïng nh­ thuÕ GTGT, thuÕ TT§B… Tuy nhiªn thuÕ trùc thu vÉn chiÕm tû träng kh¸ lín vµ lµ chç dùa chñ yÕu cña ng©n s¸ch ë c¸c n­íc nµy. B¶ng 1: C¬ cÊu thu NSNN c¸c n­íc khu vùc OECD 1970 – 1996  1970  1980  1990  1996   Tæng huy ®éng vµo NS  100%  100%  100%  100%   ThuÕ trùc thu  44.7%  45.4%  43.9%  41.2%   ThuÕ gi¸n thu  35.8%  32.4%  33.3%  33.7%   Céng thuÕ  80.5%  77.8%  77.2%  74.9%   BHXH  19.5%  22.2%  22.8%  25.1%   (Nguån: OECD, S.Clark, Flip de Kam, Evolution et struture de la fiscalitÐ dans la zone OECD, ProblÌmes Economiques No 2604, 2/1999) §èi víi c¸c n­íc cã nÒn kinh tÕ ch­a ph¸t triÓn, thuÕ gi¸n thu th­êng chiÕm tû träng lín trong tæng sè thu b»ng thuÕ cña Nhµ n­íc vµ xu h­íng t¨ng dÇn tû träng thuÕ trùc thu ®ang ®­îc c¸c n­íc nµy cè g¾ng thùc hiÖn nh»m t¹o sù c«ng b»ng vµ t¨ng thu cho ng©n s¸ch. B¶ng 2: Tû träng thuÕ trùc thu cña mét sè n­íc ®ang ph¸t triÓn.  1987 - 1989  1990 - 1992  1993 - 1994   Ên ®é  4.58  16.22  18.22   Ma-lai-xia  29.45  32.56  35.53   Hµn quèc  30.71  31.91  39.91   Philipine  23.31  28.22  28.98   Pakistan  9.59  10.92  16.14   Sirilanca  10.73  12.07  17.87   (Nguån: Vasanthi Monsingh. Tax mix and Stage of Growth. Website) Mét c¬ cÊu hÖ thèng thuÕ hîp lý lµ sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a thuÕ trùc thu vµ thuÕ gi¸n thu, ë ®ã giíi h¹n luü tho¸i cña thuÕ gi¸n thu bÞ h¹n chÕ bëi ph¹m vi luü tiÕn cña thuÕ trùc thu. Theo c¬ së thuÕ: Do ®èi t­îng t¸c ®éng kh¸c nhau nªn t¸c dông cña c¸c s¾c thuÕ còng kh¸c nhau. Dùa vµo ®ã thuÕ ®­îc chia thµnh: ThuÕ thu nhËp (thuÕ TNDN, thuÕ TNCN, thuÕ lîi tøc…) lµ lo¹i thuÕ ®¸nh vµo thu nhËp cña c¸c tæ chøc kinh tÕ vµ thu nhËp cña c¸c c¸ nh©n cã t¸c dông chñ yÕu lµ ®iÒu hoµ thu nhËp, ®¶m b¶o c«ng b»ng trong ph©n phèi. ThuÕ tµi s¶n: lµ lo¹i thuÕ ®¸nh vµo viÖc n¾m gi÷ hay chuyÓn nh­îng tµi s¶n nh­ thuÕ tr­íc b¹, thuÕ chuyÓn quyÒn sö dông ®Êt... ThuÕ tiªu dïng (thuÕ TT§B, thuÕ GTGT…) lµ lo¹i thuÕ ®¸nh vµo viÖc tiªu thô, sö dông s¶n phÈm dÞch vô nh»m ®iÒu tiÕt mét c¸ch gi¸n tiÕp thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng th«ng qua gi¸ c¶ HH-DV. Nªn t¸c dông chñ yÕu cña nã lµ nh»m h­íng dÉn s¶n xuÊt, tiªu dïng theo c¬ cÊu HH-DV. Ngoµi ra thuÕ cßn ®­îc ph©n chia theo tû suÊt thuÕ b×nh qu©n (tû suÊt thuÕ b×nh qu©n = thuÕ /thu nhËp), theo ®ã thuÕ ®­îc chia thµnh: ThuÕ tû lÖ: Lµ s¾c thuÕ mµ tû suÊt thuÕ b×nh qu©n kh«ng thay ®æi khi thu nhËp thay ®æi. ThuÕ luü tiÕn: Lµ s¾c thuÕ mµ trong ®ã tû suÊt thuÕ b×nh qu©n t¨ng cïng víi sù t¨ng lªn cña thu nhËp. Nhµ n­íc thu cña ng­êi giµu theo tû lÖ cao h¬n cña ng­êi nghÌo. ThuÕ luü tho¸i: Tû suÊt thuÕ b×nh qu©n gi¶m cïng víi sù t¨ng lªn cña thu nhËp. Ng­êi nghÌo bÞ nép thuÕ theo tû lÖ cao h¬n ng­êi giµu. ThuÕ/Thu nhËp ThuÕ luü tiÕn ThuÕ tû lÖ ThuÕ luü tho¸i Thu nhËp 1.1.2: Vai trß cña thuÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng: Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng hiÖn ®¹i, thuÕ lµ mét c«ng cô tµi chÝnh h÷u hiÖu ®Ó Nhµ n­íc cã thÓ can thiÖp vµo nÒn kinh tÕ nh»m ph¸t huy nh÷ng thÕ m¹nh