Tóm tắt Luận án Nghiên cứu từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật trong tác phẩm Gone with the wind và bản dịch Cuốn theo chiều gió

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH TRẦN THỊ KIM TUYẾN NGHIÊN CỨU TỪ NGỮ XƢNG HÔ QUA LỜI THOẠI NHÂN VẬT TRONG TÁC PHẨM GONE WITH THE WIND VÀ BẢN DỊCH CUỐN THEO CHIỀU GIÓ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGHỆ AN - 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH TRẦN THỊ KIM TUYẾN NGHIÊN CỨU TỪ NGỮ XƢNG HÔ QUA LỜI THOẠI NHÂN VẬT TRONG TÁC PHẨM GONE WITH THE WIND VÀ BẢN DỊCH CUỐN THEO CHIỀU GIÓ Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ Mã số: 62.22.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Cán bộ hướng dẫn khoa học: GS. TS. ĐỖ THỊ KIM LIÊN PGS. TS. LÊ ĐÌNH TƢỜNG NGHỆ AN - 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ với đề tài “Nghiên cứu từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật trong tác phẩm Gone with the wind và bản dịch Cuốn theo chiều gió” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Thị Kim Tuyến ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án, chúng tôi được sự hướng dẫn, giúp đỡ đầy nhiệt tình của các thầy cô, các đồng nghiệp, các học sinh - sinh viên và những người thân trong gia đình. Với sự trân trọng và biết ơn sâu sắc, chúng tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới: Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo Sau đại học, Khoa Sư phạm Ngữ văn, Khoa Sư phạm Anh, trường Đại học Vinh, trường THPT Phan Đăng Lưu Tp HCM đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ chúng tôi đi hết chặng đường của một nghiên cứu sinh. Hai thầy cô hướng dẫn khoa học đáng kính GS.TS. Đỗ Thị Kim Liên và PGS.TS. Lê Đình Tường luôn động viên, giúp đỡ chúng tôi trên con đường nghiên cứu đầy chông gai, thử thách. Gia đình đã luôn bên cạnh chăm sóc, chia sẽ, giúp đỡ, động viên, tin tưởng chúng tôi sẽ đạt được thành công trong nghiên cứu và hoàn thành được luận án. Cuối cùng, chúng tôi rất trân trọng những góp ý chân thành của quý thầy cô trong hồi đồng chấm luận án để nghiên cứu của chúng tôi được hoàn thiện hơn và bản thân chúng tôi cũng được trưởng thành hơn. Tác giả luận án Trần Thị Kim Tuyến iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................ ii BẢNG QUI ƢỚC VIẾT TẮT VÀ KÍ HIỆU ....................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................... vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ........................................................................ viii MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Đối tượng và mục đích nghiên cứu .................................................................. 2 3. Nhiệm vụ của luận án ...................................................................................... 2 4. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu ................................................................ 3 5. Đóng góp của đề tài luận án ............................................................................ 4 6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................ 4 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI ......................................................................................................... 5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu từ xưng hô ................................................. 5 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu từ xưng hô trong tiếng Anh...................................... 5 1.1.2. Lịch sử nghiên cứu từ xưng hô trong tiếng Việt...................................... 8 1.2. Cơ sở lý thuyết của đề tài ........................................................................... 11 1.2.1. Khái quát về từ xưng hô ........................................................................11 1.2.2. Khái quát về giao tiếp............................................................................25 1.2.3. Một số vấn đề liên quan đến đơn vị tương đương trong chuyển dịch .......29 1.2.4. Vài nét giới thiệu tác phẩm Gone with the wind và bản dịch Cuốn theo chiều gió ........................................................................................35 1.3. Tiểu kết chương 1 ....................................................................................... 36 Chƣơng 2. ĐẠI TỪ NHÂN XƢNG QUA LỜI THOẠI NHÂN VẬT TRONG BẢN GỐC GONE WITH THE WIND VÀ NHỮNG ĐƠN VỊ TƢƠNG ĐƢƠNG TRONG BẢN DỊCH CUỐN THEO CHIỀU GIÓ .............................................. 38 2.1. Kết quả tổng hợp về chuyển dịch các đại từ nhân xưng qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ..................................................................................... 38 2.2. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ............................................................................................................ 41 2.2.1. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số ít I, me .........................41 2.2.2. Các hình thức chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số nhiều we, us ..........................................................................................48 iv 2.3. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ hai qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ............................................................................................................ 55 2.3.1. Thống kê số lượng.................................................................................55 2.3.2. Các hình thức chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ hai you xét theo từng ngữ cảnh giao tiếp .................................................................55 2.4. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ ba qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ............................................................................................................ 63 2.4.1. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ ba số ít he, him, she, her ..........63 2.4.2. Chuyển dịch đại từ nhân xưng ngôi thứ ba số nhiều they, them .............70 2.5. Các đại từ nhân xưng được thêm vào trong các cuộc thoại ở bản dịch .......... 74 2.5.1. Thống kê số lượng.................................................................................74 2.5.2. Biểu hiện các đại từ nhân xưng được thêm vào các cuộc thoại ở bản dịch tiếng Việt ................................................................................75 2.6. Những điểm tương đồng và khác biệt trong chuyển dịch đại từ nhân xưng ... 78 2.6.1. Những điểm tương đồng........................................................................78 2.6.2. Những điểm khác biệt ...........................................................................78 2.7. Tiểu kết chương 2 ....................................................................................... 81 Chƣơng 3. DANH TỪ DÙNG ĐỂ XƢNG HÔ QUA LỜI THOẠI NHÂN VẬT TRONG BẢN GỐC GONE WITH THE WIND VÀ NHỮNG ĐƠN VỊ TƢƠNG ĐƢƠNG TRONG BẢN DỊCH CUỐN THEO CHIỀU GIÓ ............... 83 3.1. Kết quả tổng hợp về chuyển dịch các danh từ dùng để xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II]............................................................................. 83 3.2. Chuyển dịch các tiểu nhóm danh từ dùng để xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] .............................................................................................. 86 3.2.1. Chuyển dịch họ và tên ...........................................................................86 3.2.2. Chuyển dịch danh từ thân tộc ................................................................89 3.2.3. Chuyển dịch các danh từ chỉ tình cảm ...................................................94 3.2.4. Chuyển dịch các danh từ chỉ giới tính ...................................................98 3.2.5. Chuyển dịch các danh từ chỉ sự lịch sự ................................................ 101 3.2.6. Chuyển dịch các danh từ vật hóa ......................................................... 104 3.2.7. Chuyển dịch các danh từ chức nghiệp ................................................. 109 3.2.8. Chuyển dịch các biểu thức dùng để xưng hô ....................................... 111 3.3. Các danh từ dùng để xưng hô được thêm vào trong các cuộc thoại ở [II]......... 112 3.3.1. Thống kê số lượng............................................................................... 112 3.3.2. Về những biểu hiện của các danh từ dùng để xưng hô và các biểu thức dùng để xưng hô được thêm vào [II] ............................................ 113 v 3.4. Những điểm tương đồng và khác biệt khi chuyển dịch các danh từ dùng để xưng hô về ngữ nghĩa, ngữ dụng và văn hóa ............................................... 115 3.4.1. Những điểm tương đồng...................................................................... 115 3.4.2. Những điểm khác biệt ......................................................................... 116 3.5. Tiểu kết chương 3 ..................................................................................... 119 Chƣơng 4. ỨNG DỤNG KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀO HOẠT ĐỘNG DẠY - HỌC VÀ DỊCH CÁC ĐƠN VỊ TỪ NGỮ XƢNG HÔ .......................... 121 4.1. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào hoạt động dạy - học và dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] .................................. 121 4.1.1. Mô hình từ ngữ xưng hô thể hiện mối quan hệ liên cá nhân ................. 121 4.1.2. Tính tương đương trong dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] và những ứng dụng trong chuyển dịch ........... 123 4.1.3. Tính khác biệt trong dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ....................................................................... 128 4.1.4. Tính sáng tạo trong hoạt động dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ......................................................... 129 4.1.5. Cách nhận biết từ ngữ xưng hô trong tiếng Anh khi chuyển sang tiếng Việt ............................................................................................ 130 4.2. Những kết quả nghiên cứu và đề xuất ứng dụng trong hoạt động dịch, các đơn vị từ ngữ xưng hô ............................................................................... 135 4.2.1. Kết quả nghiên cứu trong hoạt động dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô ...... 135 4.2.2. Kết quả nghiên cứu trong hoạt động dạy - học các đơn vị từ ngữ xưng hô ............................................................................................... 137 4.2.3. Những đề xuất ứng dụng trong hoạt động dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô ............................................................................................... 138 4.2.4. Những đề xuất ứng dụng trong hoạt động dạy - học các đơn vị từ ngữ xưng hô ........................................................................................ 142 4.3. Tiểu kết chương 4 ..................................................................................... 146 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 148 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ....................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 153 PHỤ LỤC VỀ CÁC NHÂN VẬT TRONG TÁC PHẨM vi BẢNG QUI ƢỚC VIẾT TẮT VÀ KÍ HIỆU TT Nội dung viết tắt Viết tắt, kí hiệu 1 Biểu thức dùng để xưng hô BTXH 2 Danh từ dùng để xưng hô DTXH 3 Danh từ thân tộc DTTT 4 Đại từ nhân xưng ĐTNX 6 Từ xưng hô và từ ngữ xưng hô TXH và TNXH 7 Chuyển dịch tương đương sang tiếng Việt từ bản gốc. → 8 Hoạt động chuyển dịch từ tiếng Anh sang ngôn tiếng Việt và ngược lại, từ tiếng Việt sang tiếng Anh. ↔ 9 Ví dụ trích dẫn nêu trong luận án được đánh theo số thứ tự tăng dần, cụ thể: từ bản gốc tiếng Anh là (1 - n) và bản dịch tiếng Việt của Vũ Kim Thư là (1‟ - n‟), bản dịch tiếng Việt của Dương Tường là (1‟‟ - n‟‟). vii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Các đại từ nhân xưng và các biến thể của chúng trong tiếng Anh ...... 21 Bảng 1.2: Các đại từ nhân xưng trong tiếng Việt ............................................... 21 Bảng 2.1: Kết quả tổng hợp về hình thức chuyển dịch các đại từ nhân xưng qua lời thoại nhân vật từ [I] sang [II] ................................................. 39 Bảng 2.2: Số lần đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số ít I, me được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ........... 41 Bảng 2.3: Số lần đại từ nhân xưng we, us được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .................................... 49 Bảng 2.4: Số lần đại từ nhân xưng ngôi thứ hai you được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ......................... 55 Bảng 2.5: Số lần đại từ nhân xưng ngôi thứ ba số ít he, him, she, her được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ..... 64 Bảng 2.6: Các hình thức chuyển dịch đại từ nhân xưng they, them từ [I] sang [II] ... 71 Bảng 2.7: Đại từ nhân xưng được thêm vào các cuộc thoại ở [II] ...................... 74 Bảng 2.8: Đại từ nhân xưng được sử dụng trong giao tiếp ở [I] và [II] .............. 78 Bảng 3.1: Kết quả tổng hợp về hình thức chuyển dịch danh từ dùng để xưng hô từ [I] sang [II] ............................................................................... 85 Bảng 3.2: Số lần họ và tên được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ................................................................ 86 Bảng 3.3: Số lần các danh từ thân tộc được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ............................................ 89 Bảng 3.4: Số lần các danh từ chỉ tình cảm được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .................................... 94 Bảng 3.5: Số lần các danh từ chỉ giới tính được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] ............................................ 98 Bảng 3.6: Số lần các danh từ chỉ sự lịch sự được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .................................. 101 Bảng 3.7: Số lần các danh từ vật hóa được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .......................................... 104 Bảng 3.8: Số lần danh từ chức nghiệp được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .......................................... 109 Bảng 3.9: Số lần biểu thức dùng để xưng hô được sử dụng trong [I] và các hình thức chuyển dịch tương đương sang [II] .................................. 111 Bảng 3.10: Danh từ và biểu thức dùng để xưng hô được thêm vào các cuộc thoại ở [II] ....................................................................................... 112 viii Bảng 3.11: Danh từ dùng để xưng hô được sử dụng trong giao tiếp ở [I] và [II] .. 116 Bảng 4.1: Tần số tương ứng của đại từ nhân xưng trong giao tiếp ở [I] và [II] ... 127 Bảng 4.2: Tần số tương ứng của danh từ dùng để xưng hô trong giao tiếp ở [I] và [II] ......................................................................................... 127 Bảng 4.3: Cách chuyển dịch đại từ nhân xưng từ tiếng Anh sang tiếng Việt .... 140 Bảng 4.4: Cách chuyển dịch danh từ dùng để xưng hô từ tiếng Anh sang tiếng Việt ........................................................................................ 141 DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Trang Biểu đồ: Mối quan hệ liên cá nhân là cái biểu đạt và cái được biểu đạt ............ 32 Sơ đồ 4.1: Mô hình từ ngữ xưng hô thê hiện mối quan hệ liên cá nhân giữa các nhân vật ở [I] ............................................................................. 121 Sơ đồ 4.2: Mô hình từ ngữ xưng hô thê hiện mối quan hệ liên cá nhân giữa các nhân vật ở [II] ........................................................................... 122 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong ngôn ngữ nói chung, trong tiếng Việt và tiếng Anh nói riêng, từ xưng hô thể hiện mối quan hệ thứ bậc, thái độ và tình cảm giữa các nhân vật tham gia hội thoại. Để cuộc hội thoại luôn diễn ra tốt đẹp, người nói bao giờ cũng định vị vai người nghe, đặt họ trong quan hệ với người nói nhằm lựa chọn từ xưng hô cho phù hợp. Chính mối quan hệ liên cá nhân này đã góp phần quyết định đến việc lựa chọn và sử dụng từ xưng hô phù hợp với ngữ cảnh, với nội dung, đồng thời cũng ảnh hưởng đến diễn biến của cuộc thoại. Việc nghiên cứu biểu hiện tính tương ứng này giữa hai ngôn ngữ (tiếng Anh - tiếng Việt) là việc làm có ý nghĩa, có giá trị quan trọng trong giao tiếp. 1.2. Từ xưng hô trong tiếng Việt vô cùng đa dạng và phong phú về vốn từ, về sắc thái ý nghĩa trong từng hoàn cảnh, đặc biệt, trong cùng một vai nhưng lại có thể có sự thay đổi từ ngữ xưng hô với những sắc thái tình cảm khác nhau. Trong khi đó, việc sử dụng từ ngữ xưng hô trong tiếng Anh lại có sự khác biệt về số lượng, về từ loại (xưng hô) và kết cấu từ ngữ xưng hô. Điều này đã gây khó khăn cho các dịch giả về cách lựa chọn từ ngữ xưng hô tương ứng, nhất là trong việc dịch tác phẩm từ bản gốc (tiếng Anh) sang bản dịch (tiếng Việt). Việc đi sâu nghiên cứu từ ngữ xưng hô trong tác phẩm cụ thể từ bản gốc Gone with the wind của tác giả Margaret Mitchell (tái bản 2005), nhà xuất bản Macmillan sang bản dịch Cuốn theo chiều gió của dịch giả Vũ Kim Thư (2009), nhà xuất bản Thời Đại sẽ góp phần giúp chúng ta thấy rõ hơn về tính hệ thống, tính qui luật trong hoạt động chuyển dịch giữa từ tiếng Anh sang tiếng Việt và ngược lại. 1.3. Trong thực tiễn giao tiếp tiếng Anh, đại từ nhân xưng thường được sử dụng phổ biến hơn danh từ dùng để xưng hô, trong khi đó, ở tiếng Việt, đại từ nhân xưng được sử dụng rất hạn chế so với danh từ dùng để xưng hô, đặc biệt là danh từ thân tộc. Vì vậy, việc chuyển dịch các đơn vị từ ngữ xưng hô trong giao tiếp qua lời hội thoại của nhân vật từ tiếng Anh sang tiếng Việt có những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ Anh - Việt về cách sử dụng đại từ nhân xưng, các danh từ dùng để xưng hô (họ và tên, danh từ chức nghiệp, danh từ thân tộc), sắc thái tình cảm, văn hóa 1.4. Trong thực tế, người Việt học tiếng Anh và đặc biệt là người nước ngoài sử dụng tiếng Anh học tiếng Việt gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng từ ngữ xưng hô trong việc học cũng như trong việc chuyển dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt hay ngược lại. Họ thường mắc nhiều lỗi trong sử dụng do chưa hiểu rõ chức năng, ngữ nghĩa ngữ dụng, văn hóa của từng loại từ (đại từ nhân xưng hay danh từ dùng để xưng hô) của từ ngữ xưng hô. Vì vậy, việc “Nghiên cứu từ ngữ xưng hô 2 qua lời thoại nhân vật từ bản gốc Gone with the wind sang bản dịch Cuốn theo chiều gió” là vấn đề cần thiết, cần được quan tâm nghiên cứu. 2. Đối tƣợng và mục đích nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi chọn đơn vị từ ngữ xưng hô được sử dụng trong giao tiếp ở các ngữ cảnh, qua lời thoại nhân vật thể hiện trong tác phẩm Gone with the wind (tiếng Anh) và bản dịch Cuốn theo chiều gió (tiếng Việt) làm đối tượng nghiên cứu. Tác phẩm này được một số dịch giả dịch sang tiếng Việt, như Dương Tường, Lê Công Thành... Ở đây, chúng tôi chọn bản dịch Cuốn theo chiều gió của Vũ Kim Thư (năm 2009, nhà xuất bản Thời đại) vì chất văn trong sáng, tự nhiên, giàu tính văn chương, là bản dị