Xây dựng mô hình quản lý rừng và đất rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Jrai và Bahnar, tỉnh Gia Lai

i UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH GIA LAI PGS.TS. Bảo Huy Xây dựng mô hình quản lý rừng và đất rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Jrai và Bahnar, tỉnh Gia Lai Mã số: KX GL 06 (2002) Cơ quan quản lý: Sở Khoa học và Cụng nghệ Cơ quan chủ trỡ: Trường Đại học Tõy Nguyờn Gia Lai, thỏng 01 năm 2005 Giải phỏp về chớnh sỏch, tổ chức, thể chế Giải phỏp kỹ thuật và tiếp cận cú sự tham gia GĐGR cú sự tham gia: 9 bước, 16 cụng cụ LEK và PTD: 6 giai đoạn, 15 cụng cụ Chu trỡnh lập kế hoạch quản lý rừng cú sự tham gia: 5 bước, 7 cụng cụ ii UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH GIA LAI PGS.TS. Bảo Huy Xây dựng mô hình quản lý rừng và đất rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Jrai và Bahnar, tỉnh Gia Lai Mã số: KX GL 06 (2002) Cơ quan quản lý: Sở Khoa học và Cụng nghệ Cơ quan chủ trỡ: Trường Đại học Tõy Nguyờn Gia Lai, thỏng 01 năm 2005 ii Danh sách những ng−ời thực hiện đề tài Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. Bảo Huy Cộng tác viên: Th.S. Võ Hùng Th.S. Cao Thị Lý Th.S. Nguyễn Thị Thanh H−ơng Th.S. Huỳnh Nhân Trí KS. Nguyễn Quốc Ph−ơng Th.S. Nguyễn Đức Định TS. Nguyễn Anh Dũng Th.S. Lê Thị Lý iii Mục lục Trang Danh sách những ng−ời thực hiện đề tài.................................................... ii Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................... v Các ký hiệu nhân tố, chỉ tiêu điều tra rừng, lâm học................................ vi Danh mục các bảng biểu ........................................................................... vii Danh mục các đồ thị ................................................................................. viii Danh mục các bản đồ ............................................................................... viii Danh mục các sơ đồ.................................................................................... ix Lời cảm ơn x ch−ơng 1: mở đầu – giới thiệu đề tài.................................................... 1 1.1 Mở đầu, lý do nghiên cứu ..................................................................... 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................. 4 1.3 Giả định nghiên cứu.............................................................................. 4 1.4 Đối t−ợng, khu vực và phạm vi nghiên cứu......................................... 5 1.5 Ph−ơng thức chuyển giao và các tác động của nghiên cứu.............. 7 Ch−ơng 2: Tổng quan vấn đề nghiên cứu .......................................... 9 2.1 Ngoài n−ớc............................................................................................. 9 2.2 Trong n−ớc........................................................................................... 18 2.3 Thảo luận ............................................................................................. 30 Ch−ơng 3: đặc điểm khu vực nghiên cứu ......................................... 32 3.1 Đặc điểm khu vực nghiên cứu dân tộc Bahnar – Hệ sinh thái rừng th−ờng xanh......................................................................................... 32 3.1.1 Điều kiện tự nhiên....................................................................................... 32 3.1.2 Đặc điểm kinh tế, văn hoá, xã hội............................................................... 34 3.2 Đặc điểm khu vực nghiên cứu dân tộc Jrai – hệ sinh thái rừng khộp. .................................................................................................. 41 3.2.1 Điều kiện tự nhiên....................................................................................... 41 3.2.2 Đặc điểm kinh tế, văn hoá, xã hội............................................................... 43 3.3 Sự cần thiết xây dựng mô hình thử nghiệm quản lý rừng dựa vào cộng đồng ở hai làng nghiên cứu ...................................................... 46 3.3.1 Làng Đê Tar, dân tộc Bahnar quản lý rừng th−ờng xanh ............................ 46 3.3.2 Làng Ea Chă Wâu, dân tộc Jrai quản lý rừng khộp..................................... 47 Ch−ơng 4: nội dung và ph−ơng pháp nghiên cứu......................... 49 4.1 Nội dung nghiên cứu........................................................................... 49 4.2 Ph−ơng pháp nghiên cứu ................................................................... 50 4.2.1 Ph−ơng pháp luận tiếp cận và nghiên cứu................................................... 50 4.2.2 Ph−ơng pháp nghiên cứu cụ thể .................................................................. 50 4.2.3 Ph−ơng pháp phát triển nhân lực, chuyển giao ph−ơng pháp tiếp cận ........ 56 4.2.4 Khung logic nghiên cứu.............................................................................. 57 Ch−ơng 5: kết quả và phân tích thảo luận ................................... 60 5.1 Quan điểm, khái niệm và yêu cầu để tổ chức ph−ơng thức quản lý rừng dựa vào rừng cộng đồng............................................................ 61 5.2 Giao đất giao rừng làm tiền đề phát triển ph−ơng thức quản lý rừng dựa vào cộng đồng.............................................................................. 63 iv 5.2.1 Giải pháp về chính sách, tổ chức thể chế trong giao đất giao rừng cho cộng đồng ............................................................................................................ 74 5.2.2 Giải pháp tiếp cận, kỹ thuật trong giao đất giao rừng – H−ớng dẫn tổ chức giao đất giao rừng có sự tham gia ............................................................... 94 5.3 Kiến thức sinh thái địa ph−ơng của hai dân tộc Bahnar và Jrai trong quản lý tài nguyên rừng .................................................................... 103 5.3.1 Hệ thống hoá kiến thức sinh thái địa ph−ơng theo dạng sơ đồ quan hệ.... 104 5.3.2 Kiến thức sinh thái địa ph−ơng trong quản lý rừng đầu nguồn................. 108 5.3.3 Kiến thức sinh thái địa ph−ơng trong sử dụng tài nguyên rừng ................ 112 5.3.4 Cơ sở phát triển kỹ thuật quản lý rừng từ kiến thức sinh thái địa ph−ơng. 115 5.4 Phát triển hệ thống giải pháp kỹ thuật có sự tham gia trên các trạng thái rừng, đất rừng............................................................................. 118 5.4.1 Tiếp cận PTD trong phát triển kỹ thuật có sự tham gia............................. 120 5.4.2 Tiến trình PTD và kết quả thử nghiệm phát triển hệ thống giải pháp kỹ thuật trên đất lâm nghiệp.................................................................................... 123 5.4.3 PTD phục vụ phát triển hệ thống giải pháp kỹ thuật trên các trạng thái rừng .................................................................................................................. 146 5.5 Lập kế hoạch quản lý rừng dựa vào cộng đồng ............................. 148 5.5.1 Nguyên tắc, mục tiêu xây dựng kế hoạch quản lý rừng dựa vào cộng đồng .................................................................................................................. 149 5.5.2 Tiến trình và ph−ơng pháp lập kế hoạch quản lý rừng dựa vào cộng đồng150 5.6 Tổng hợp tiến trình và giải pháp phát triển mô hình quản lý rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số ............................................... 178 ch−ơng 6: kết luận và kiến nghị ...................................................... 181 6.1 Kết luận .............................................................................................. 181 6.2 Kiến nghị ............................................................................................ 184 tài liệu tham khảo ................................................................................. 186 phụ lục ............................................................................................................ I Phụ lục 1: Thống kê danh sách thành viên tham gia trong tiến trình thực hiện đề tài ....................................................................................... I Phụ lục 2: Tổng hợp điều tra rừng theo ô tiêu chuẩn................................ V Phụ lục 3: 05 tờ thử nghiệm PTD ở làng Đê Tar ........................................ VI Phụ lục 4: 05 tờ thử nghiệm PTD ở làng Ea Chă Wâu............................... XI Phụ lục 5: Đặc điểm hình thái, sinh thái của các loài cây trong các thử nghiệm PTD ........................................................................................XVI Phụ lục 6: Danh mục tên khoa học cây rừng sử dụng trong đề tài ......XVII Phụ lục 7: Sinh trưởng cỏc thử nghiệm ở làng Đờ Tar ........................XVIII Phụ lục 8: Sinh trưởng cỏc thử nghiệm ở làng Ea Chă Wõu ..............XVIII Phụ lục 9: Mô hình quan hệ H/D các trạng thái rừng..............................XIX v Danh mục các chữ viết tắt AKT: Agroforestry Knowledge Toolkit: Cụng cụ phõn tớch kiến thức nụng lõm kết hợp CBFM: Community-based Forest Management: Quản lý rừng dựa vào cộng đồng ĐHTN: Đại học Tây Nguyên ETSP: Extension Training Support Project: Dự án hỗ trợ Phổ cập và Đào tạo FLA: Forest Land Allocation: Giao đất giao rừng FSSP: Forestry Sector Support Programme: Ch−ơng trình hỗ trợ ngành lâm nghiệp GĐGR: Giao đất giao rừng GPS: Global Possitioning System: Hệ thống định vị toàn cầu GIS: Geographic Infomation System: Hệ thống thông tin địa lý ICRAF: International Center for Research in Agrogorestry: Trung tõm quốc tế nghiờn cứu nụng lõm kết hợp KHCN: Khoa học công nghệ KNKL: Khuyến nông khuyến lâm LNXH: Lâm nghiệp xã hội LNCĐ: Lâm nghiệp cộng đồng LSNG: Lõm sản ngoài gỗ LEK: Local Ecological Knowledge: Kiến thức sinh thỏi địa phương NTFP: None-Timber Forest Products: Lõm sản ngoài gỗ NN & PTNT: Nông nghiệp và phát triển nông thôn PRA: Participatory Rural Appraisal: Đỏnh giỏ nụng thụn cú sự tham gia PTD: Participatory Technology Development: Phỏt triển cụng nghệ cú sự tham gia QLTNR: Quản lý tài nguyờn rừng QLSDR: Quản lý sử dụng rừng QHSDĐ: Quy hoạch sử dụng đất RDDL: Rural Development Daklak: Dự án phát triển nông thôn tỉnh Đak Lak RRA: Rapid Rural Appraisal: Đánh giá nhanh nông thôn SEANAFE: Southeast Asia Network of Agroforestry Education: Mạng lưới giỏo dục nụng lõm kết hợp đụng nam ỏ UBND: Uỷ ban nhân dân vi Các ký hiệu nhân tố, chỉ tiêu điều tra rừng, lâm học d%: Tỷ lệ % sản phẩm gỗ ng−ời nhận rừng đ−ợc h−ởng cho một năm nuôi d−ỡng rừng D1.3: Đ−ờng kính ngang ngực (cm) f1.3: Hình số th−ờng g: Tiết diện ngang thân cây (m2) G: Tổng tiết diện ngang lâm phần (m2/ha) H: Chiều cao thân cây (m) H/D: Quan hệ chiều cao và đ−ờng kính I%: C−ờng độ khai thác gỗ, củi (%) L: Luân kỳ khai thác (năm) M: Trữ l−ợng lâm phần (m3/ha) N/D: Phân bố số cây theo cỡ kính n: Định kỳ (5 – 10 năm) N: Mật độ lâm phần (cây/ha) Pm%: Suất tăng tr−ởng % về trữ l−ợng S: Diện tích (ha) T: Thời gian nuôi d−ỡng rừng (Năm) Trạng thái rừng: Rừng th−ờng xanh (IIa: Rừng non phục hồi t−ơng đối đều tuổi; IIb: Rừng non phục hồi khác tuổi; IIIA1: Rừng nghèo, IIIA2: Rừng trung bình; IIIA3: Rừng giàu); đối với rừng khộp có thêm ký hiệu R (ví dụ: RIIIA1: Rừng khộp nghèo) V: Thể tích thân cây (m3) Zd: L−ợng tăng tr−ởng đ−ờng kính (cm/năm) Zm: L−ợng tăng tr−ởng về trữ l−ợng (m3/ha/năm) vii Danh mục các bảng biểu Trang Bảng 3.1: Các đặc tr−ng kiểu rừng, trạng thái rừng ở làng Đê Tar ............................................. 34 Bảng 3.2: L−ợc sử làng Đê Tar ................................................................................................... 35 Bảng 3.3: Diện tích và năng suất canh tác ở làng Đê Tar........................................................... 38 Bảng 3.4: Tiêu chí phân loại kinh tế hộ làng Đê Tar ................................................................... 39 Bảng 3.5: Tình hình cơ sở hạ tầng làng Đê Tar .......................................................................... 40 Bảng 3.6: Các đặc tr−ng kiểu rừng, trạng thái rừng trong khu vực làng Ea Chă Wâu ................ 43 Bảng 3.7: L−ợc sử làng Ea Chă Wâu.......................................................................................... 44 Bảng 4.1: Khung logic nghiên cứu .............................................................................................. 57 Bảng 5.1: Tóm tắt các nội dung GĐGR ở hai cộng đồng Bahnar và Jrai ................................... 65 Bảng 5.2: Thông số kỹ thuật nuôi d−õng, khai thác rừng gỗ làng Đê Tar................................... 67 Bảng 5.3: Thông số kỹ thuật nuôi d−õng, khai thác rừng gỗ làng Ea Chă Wâu ......................... 67 Bảng 5.4: Hiệu quả của hai ph−ơng án giao đất giao rừng ở hai cộng đồng.............................. 69 Bảng 5.5: Tiêu chí và giải pháp quy hoạch vùng lâm nghiệp cộng đồng.................................... 75 Bảng 5.6: Quy mô nhóm hộ, cộng đồng nhận đất lâm nghiệp ở hai làng nghiên cứu ................ 79 Bảng 5.7: Tiêu chí xác định quy mô diện tích và thời gian giao đất giao rừng............................ 81 Bảng 5.8: Biểu tăng tr−ởng rừng th−ờng xanh ............................................................................ 83 Bảng 5.9: Biểu tăng tr−ởng rừng khộp ........................................................................................ 83 Bảng 5.10: Tỷ lệ h−ởng lợi sản phẩm gỗ của ng−ời nhận rừng khu vực rừng th−ờng xanh và khộp của huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai ................................................................................... 84 Bảng 5.11: Tỷ lệ h−ởng lợi sản phẩm gỗ của ng−ời nhận rừng khu vực rừng khộp huyện A Jun pa, tỉnh Gia Lai ............................................................................................................................ 84 Bảng 5.12: Ban quản lý rừng cộng đồng ở hai làng nghiên cứu ................................................. 91 Bảng 5.13: Quy −ớc quản lý bảo vệ rừng ở hai làng nghiên cứu ................................................ 92 Bảng 5.14: Tổng hợp chi phí trong giao đất giao rừng................................................................ 93 Bảng 5.15: Kết quả và ph−ơng pháp tiếp cận trong tiến trình GĐGR......................................... 97 Bảng 5.16: Trích bảng thống kê −ớc l−ợng các chỉ tiêu lâm học theo trạng thái rừng làng Đê Tar ................................................................................................................................................... 103 Bảng 5.17: Kiến thức, kinh nghiệm của dân tộc Bahnar về quản lý đầu nguồn ....................... 110 Bảng 5.18: Kiến thức, kinh nghiệm của dân tộc Jrai về quản lý đầu nguồn rừng khộp ............ 111 Bảng 5.19: Kiến thức, kinh nghiệm của dân tộc Bahnar về sử dụng rừng................................ 114 Bảng 5.20: Kiến thức, kinh nghiệm của dân tộc Jrai về sử dụng rừng...................................... 114 Bảng 5.21: Các giai đoạn và các b−ớc chính trong tiến trình PTD tại thôn làng....................... 124 Bảng 5.22: Các ý t−ởng phát triển kỹ thuật trên các trạng thái đất, rừng ở hai làng................. 127 Bảng 5.23: Các ý t−ởng đ−ợc cộng đồng −u tiên thử nghiệm ................................................... 128 Bảng 5.24: Thử nghiệm PTD để phát triển hệ thống giải pháp kỹ thuật trên đất, rừng ............ 130 Bảng 5.25: Các đặc điểm kỹ thuật của các thử nghiệm PTD làng Đê Tar................................ 131 Bảng 5.26: Các đặc điểm kỹ thuật của các thử nghiệm PTD làng Ea Chă Wâu ...................... 132 Bảng 5.27: Tổng hợp phân tích SWOT về tiến trình thử nghiệm PTD tại 02 làng nghiên cứu.. 136 Bảng 5.28: Kết quả đánh giá sinh tr−ởng của 05 thử nghiệm ở làng Đê Tar............................ 139 Bảng 5.29: Kết quả đánh giá sinh tr−ỏng các thử nghiệm PTD ở làng Ea Chă Wâu ............... 143 Bảng 5.30: Hệ thống giải pháp kỹ thuật quản lý kinh doanh đất lâm nghiệp dựa vào cộng đồng làng Đê Tar................................................................................................................................ 147 Bảng 5.31: Hệ thống giải pháp kỹ thuật quản lý kinh doanh đất lâm nghiệp dựa vào cộng đồng làng Ea Chă Wâu ...................................................................................................................... 148 Bảng 5.32: Tóm tắt các b−ớc và công cụ lập kế hoạch quản lý rừng dựa vào cộng đồng ....... 151 Bảng 5.33: Biểu trữ l−ợng rừng th−ờng xanh ............................................................................ 155 Bảng 5.34: Biểu trữ l−ợng rừng khộp......................................................................................... 156 Bảng 5.35: Kế hoạch phát triển kỹ thuật trên các trạng thái rừng 05 năm 2005 – 2009 – Làng Đê Tar ............................................................................................................................................. 159 Bảng 5.36: Kế hoạch phát triển kỹ thuật trên các trạng thái rừng 05 năm 2005 – 2009 – Làng Ea Chă Wâu ................................................................................................................................... 160 Bảng 5.37: Mẫu biểu lập kế hoạch khai thác gỗ, củi 5 năm ..................................................... 163 Bảng 5.38: Kế hoạch chặt chọn trên trạng thái IIIA2 5 năm (2005 – 2009) – Làng Đê Tar ...... 164 Bảng 5.39: Kế hoạch chặt chọn trên trạng thái RIIIA1 5 năm (2005 - 2009) – Làng Ea Chă Wâu ................................................................................................................................................... 166 viii Bảng 5.40: Cự ly cỡ kính thay đổi xác đinh qua Zd................................................................... 168 Bảng 5.41: Thiết kế chặt chọn theo cỡ kính.............................................................................. 172 Bảng 5.42: Biểu thể tích cây đứng một nhân tố đ−ờng kính (Rừng th−ờng xanh) .................... 174 Bảng 5.43: Biểu thể tích cây đứng một nhân tố đ−ờng kính (Rừng khộp)................................. 175 Danh mục các đồ thị Trang Đồ thị 5.1: Quan hệ Zm - M rừng lá rộng th−ờng xanh ............................................................... 68 Đồ thị 5.2: Quan hệ Zm - M rừng khộp........................................................................................ 68 Đồ thị 5.3: Sinh tr−ởng cây gió trồng dặm trong rừng th−ờng xanh non th−a – Làng Đê Tar ... 141 Đồ thị 5.4: Sinh tr−ởng tre trong rừng th−ờng xanh non, nghèo ven suối – Làng Đê Tar ......... 141 Đồ thị 5.5: Sinh tr−ởng điều ghép trên lập địa rừng khộp – Làng Ea Chă Wâu........................ 145 Đồ thị 5.6: Sinh tr−ởng bạch đàn trong rừng khộp th−a non – Làng Ea Chă Wâu ................... 145 Đồ thị 5.7: Mô hình quan hệ Zd/D rừng th−ờng xanh................................................................ 167 Đồ thị 5.8: Mô hình quan hệ Zd/D rừng khộp ............................................................................ 168 Đồ thị 5.9: Phân bố N/D mẫu theo cỡ kính thay đổi rừng th−ờng xanh..................................... 169 Đồ thị 5.10: Phân bố N/D mẫu theo cỡ kính thay đổi rừng khộp............................................... 170 Đồ thị 5.11: Mô hình V = f(D) rừng th−ờng xanh ....................................................................... 173 Đồ thị 5.12: Mô hình V = f(D) rừng khộp ................................................................................... 174 Danh mục các bản đồ Trang Bản đồ 1.1: Vị trí của hai khu vực nghiên cứu............................................................................... 6 Bản đồ 5.1: Bản đồ hiện trạng và giao đất giao rừng làng Đê Tar.............................................. 71 Bản đồ 5.2: Bản đồ giao đất giao rừng cho nhóm hộ 1 làng Đê Tar........................................... 72 Bản đồ 5.3: Bản đồ hiện trạng