Dạy học đạo đức trong môn giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ---------- VŨ ĐÌNH BẢY D¹Y HäC §¹O §øC TRONG M¤N GI¸O DôC C¤NG D¢N ë TR¦êNG TRUNG HäC PHæ TH¤NG THEO §ÞNH H¦íNG PH¸T TRIÓN N¡NG LùC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ---------- VŨ ĐÌNH BẢY D¹Y HäC §¹O §øC TRONG M¤N GI¸O DôC C¤NG D¢N ë TR¦êNG TRUNG HäC PHæ TH¤NG THEO §ÞNH H¦íNG PH¸T TRIÓN N¡NG LùC Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Giáo dục chính trị Mã số : 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Cư HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu điều tra, tổng hợp, phân tích và đánh giá trong luận án là do tôi thực hiện. Các tư liệu được sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn trích dẫn rõ ràng và chưa được công bố ở bất kỳ công trình nào. Tác giả Vũ Đình Bảy LỜI CẢM ƠN Tôi xin dành sự kính trọng và lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Văn Cư – người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới toàn thể Ban Lãnh đạo khoa, cùng các thầy cô giáo Khoa Lý luận chính trị - Giáo dục công dân, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu của mình. Tôi xin gửi lời cảm ơn trân thành đến gia đình, người thân, bạn bè, Ban Lãnh đạo Trường Đại học Sư phạm Huế, tập thể Khoa Giáo dục Chính trị trường Đại học Sư phạm Huế cùng toàn thể quý thầy cô, anh chị em đồng nghiệp và các em sinh viên đã động viên, khích lệ, ủng hộ tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu luận án. Hà Nội, Ngày......tháng..... năm 2016 Tác giả Vũ Đình Bảy DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Những chữ viết tắt Quy định viết tắt Chương trình CT Dạy học DH Dạy học đạo đức DHĐĐ Định hướng nội dung ĐHND Đối chứng ĐC Giải quyết vấn đề GQVĐ Giáo dục công dân GDCD Giáo dục đạo đức GDĐĐ Giáo viên GV Học sinh HS Hình thức tổ chức HTTC Kết quả học tập KQHT Năng lực NL Phát triển năng lực PTNL Phương pháp PP Phương pháp dạy học PPDH Phương tiện PT Phương tiện dạy học PTDH Quá trình dạy học QTDH Sách giáo khoa SGK Thực nghiệm TN Thực nghiệm sư phạm TNSP Trung học phổ thông THPT MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................... 2 3. Khách thể, đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................... 3 5. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................... 3 6. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 3 7. Những luận điểm cần bảo vệ ....................................................................................... 5 8. Những đóng góp của luận án ....................................................................................... 5 9. Kết cấu của luận án ....................................................................................................... 5 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ DẠY HỌC ĐẠO ĐỨC TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ...................... 6 1.1. Nghiên cứu về giáo dục đạo đức, dạy học đạo đức trên thế giới ......................... 6 1.2. Nghiên cứu về dạy học đạo đức ở trường phổ thông Việt Nam ........................ 12 1.3. Nghiên cứu về dạy học đạo đức trong môn GDCD ở trường THPT Việt Nam theo định hướng PTNL ..................................................................................................... 21 1.4. Hướng nghiên cứu của luận án ............................................................................... 27 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................... 29 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC ĐẠO ĐỨC TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .............................. 30 2.1. Cơ sở lý luận của việc dạy học đạo đức trong môn GDCD ở trường THPT theo định hướng PTNL ..................................................................................................... 30 2.1.1. Khái niệm đạo đức, giáo dục đạo đức và dạy học đạo đức ........................ 30 2.1.2. Năng lực và dạy học đạo đức theo định hướng phát triển năng lực ở trường THPT ................................................................................................................................... 36 2.1.3. Năng lực đặc thù cần phát triển cho HS thông qua dạy học đạo đức trong môn GDCD ở trường THPT ............................................................................................. 49 2.2. Cơ sở thực tiễn của việc dạy học đạo đức trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực ............................... 57 2.2.1. Thực trạng dạy học đạo đức trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực ............................................. 57 2.2.2. Đánh giá thực trạng dạy học đạo đức trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực ........................ 71 2.2.3. Những vấn đề đặt ra cho việc dạy học đạo đức trong môn GDCD ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực .......................................................... 73 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................... 74 Chương 3: BIỆN PHÁP DẠY HỌC ĐẠO ĐỨC TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ...................................................................................... 75 3.1. Nguyên tắc dạy học đạo đức trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực ............................................................. 75 3.1.1. Phải đảm bảo kế thừa được những ưu điểm của dạy học theo định hướng nội dung ................................................................................................................ 75 3.1.2. Phải đảm bảo tính giáo dục ......................................................................... 76 3.1.3. Phải đảm bảo tính thực tiễn ........................................................................ 77 3.1.4. Phải phù hợp với đặc điểm tâm - sinh lý, trình độ của học sinh ................ 78 3.1.5. Phải đảm bảo tăng cường hoạt động thực tiễn và trải nghiệm thực tế cho HS ......................................................................................................................... 78 3.1.6. Phải đảm bảo giúp HS rèn luyện khả năng huy động tổng hợp mọi nguồn lực vào giải quyết các vấn đề, tình huống thực tiễn ............................................. 79 3.2. Biện pháp tổ chức dạy học đạo đức trong môn GDCD ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực ........................................................................................ 80 3.2.1. Xác định nội dung dạy học đạo đức trong môn Giáo dục công dân ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực .......................................................... 80 3.2.2. Tổ chức hoạt động dạy học trên lớp ........................................................... 91 3.2.3. Đánh giá kết quả học tập của học sinh ..................................................... 110 Tiểu kết chương 3 ......................................................................................................... 117 Chương 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................... 119 4.1. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm ........................................................................... 119 4.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ............................................................... 119 4.1.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................. 119 4.1.3. Giáo viên thực nghiệm sư phạm ............................................................... 119 4.1.4. Nội dung thực nghiệm sư phạm ................................................................ 119 4.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm và quá trình chuẩn bị ............................... 120 4.2.1. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ......................................................... 120 4.2.2. Quá trình chuẩn bị thực nghiệm sư phạm ................................................. 121 4.3. Triển khai thực nghiệm ......................................................................................... 125 4.3.1. Thực nghiệm lần 1 .................................................................................... 125 4.3.2. Thực nghiệm lần 2 .................................................................................... 135 4.3.3. Đánh giá của giáo viên và học sinh sau thực nghiệm ............................... 144 4.3.4. Đánh giá chung về kết quả thực nghiệm .................................................. 146 Tiểu kết chương 4 ......................................................................................................... 147 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................. 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN Đà CÔNG BỐ . 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 154 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. So sánh DHĐĐ trong môn GDCD ở trường THPT theo ĐHND và DHĐĐ trong môn GDCD ở trường THPT theo định hướng PTNL ......... 47 Bảng 2.2. Mô tả NL ứng xử và giải quyết vấn đề phù hợp với các giá trị, chuẩn mực đạo đức ............................................................................................. 54 Bảng 2.3. Mô tả các mức phát triển NL ứng xử và giải quyết vấn đề phù hợp với các giá trị, chuẩn mực đạo đức ................................................................... 55 Bảng 2.4: Phân phối chương trình phần “Công dân với đạo đức” của môn GDCD ở THPT ......................................................................................... 59 Bảng 3.1. Đề xuất sắp xếp, cấu trúc lại các chủ đề DHĐĐ trong CT môn GDCD THPT hiện hành ........................................................................................ 84 Bảng 4.1. Nội dung dạy thực nghiệm ..................................................................... 120 Bảng 4.2: Thang đánh giá NL của HS trong dạy học đạo đức (môn GDCD) ở THPT .. 122 Bảng 4.3: Phân phối tần số điểm đánh giá NL của HS nhóm lớp ĐC và TN khi chưa có tác động sư phạm trong TN lần 1 .............................................. 125 Bảng 4.4. Mức độ NL của HS hai nhóm TN và ĐC khi chưa có tác động sư phạm ...... 126 Bảng 4.5. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra đánh giá NL đầu vào của HS nhóm ĐC và HS nhóm TN ..................................................................... 127 Bảng 4.6: Phân phối tần số điểm đánh giá NL của HS nhóm lớp ĐC và TN qua bài kiểm tra số 1 trong TN lần 1 ............................................................. 128 Bảng 4.7: Mức độ NL của HS hai nhóm ĐC và TN qua kết quả bài kiểm tra số 1 trong TN lần 1.......................................................................................... 129 Bảng 4.8. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra số 1 trong TN lần 1 ................. 130 Bảng 4.9: Phân phối tần số điểm đánh giá NL HS qua bài kiểm tra số 2 trong TN lần 1 .................................................................................................. 131 Bảng 4.10: Mức độ NL của HS hai nhóm qua kết quả bài kiểm tra số 2 trong TN lần 1 . 132 Bảng 4.11. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra số 2 trong TN lần 1 ................. 133 Bảng 4.12. Phân phối tần số điểm đánh giá NL của HS nhóm TN và ĐC khi chưa có tác động sư phạm trong TN lần 2 ...................................................... 135 Bảng 4.13: Mức độ NL của HS hai nhóm TN và ĐC khi chưa có tác động sư phạm trong TN lần 2 ............................................................................... 136 Bảng 4.14. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra đánh giá NL đầu vào của HS nhóm ĐC và HS nhóm TN trong TN lần 2............................................. 137 Bảng 4.15: Phân phối tần số điểm đánh giá NL HS qua bài kiểm tra số 1 trong TN lần 2 ................................................................................................. 138 Bảng 4.16: Mức độ NL của HS hai nhóm ĐC và TN qua kết quả bài kiểm tra số 1 trong TN lần 2 ......................................................................................... 139 Bảng 4.17. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra số 1 trong TN lần 2 ................. 140 Bảng 4.18: Phân phối tần số điểm đánh giá NL HS qua bài kiểm tra số 2 trong TN lần 2 ....................................................................................... 141 Bảng 4.19: Mức độ NL của HS hai nhóm qua kết quả bài kiểm tra số 2 trong TN lần 2 . 142 Bảng 4.20. Các tham số đặc trưng của bài kiểm tra số 2 trong TN lần 2 ................. 143 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Đường phát triển NL ứng xử và giải quyết vấn đề phù hợp với các giá trị, chuẩn mực đạo đức của HS THPT ................................................................................ 56 Hình 3.2. Sơ đồ quy trình dạy học đạo đức trong CT môn GDCD THPT theo ĐHNL .... 96 Hình 4.1: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra đầu vào của lớp TN và ĐC (TN lấn 1) ............................................................................................ 126 Hình 4.2: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC khi chưa có tác động sư phạm (TN lần 1) ........................................................................................... 126 Hình 4.3: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra số 1 của lớp TN và ĐC .................................................................................................................... 128 Hình 4.4: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC qua kết quả bài kiểm tra số 1 (TN lần 1) ............................................................................................. 129 Hình 4.5: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra số 2 của lớp TN và ĐC .................................................................................................................... 132 Hình 4.6: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC qua kết quả bài kiểm tra số 2 (TN lần 1) ............................................................................................. 132 Hình 4.7: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra đầu vào của lớp TN và ĐC (TN lần 2) ............................................................................................ 136 Hình 4.8: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC khi chưa có tác động sư phạm (TN lần 2) ........................................................................................... 136 Hình 4.9: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra số 1 của lớp TN và ĐC trong TN lần 2 ........................................................................................... 138 Hình 4.10: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC qua kết quả bài kiểm tra số 1 (TN lần 2) ............................................................................................. 139 Hình 4.11: Biểu đồ tần suất (%) biểu diễn phân loại kết quả bài kiểm tra số 2 của lớp TN và ĐC trong TN lần 2 ........................................................................................... 142 Hình 4.12: Biểu đồ biểu diễn các mức độ NL của HS nhóm TN và ĐC qua kết quả bài kiểm tra số 2 (TN lần 2) ............................................................................................. 142 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đạo đức được coi là thước đo thang giá trị của con người. Những giá trị, chuẩn mực đạo đức không chỉ là những tiêu chí, thước đo phổ quát để đánh giá một con người đã tiến hóa hơn con vật như thế nào mà đó còn là động lực, là mục tiêu để mỗi cá nhân không ngừng tự hoàn thiện bản thân. Trong cuộc sống cũng như trong quá trình phát triển, tự hoàn thiện của mỗi con người đã cho thấy đạo đức có thể bù đắp cho sự thiếu hụt về trí tuệ, nhưng trí tuệ mãi mãi không thể bù đắp được những thiếu hụt về mặt đạo đức. Lịch sử nhân loại cũng cho thấy, những giá trị, chuẩn mực đạo đức tốt đẹp luôn là điểm gặp gỡ, là động lực thúc đẩy và giúp nhân loại vượt lên những khác biệt về màu da, tiếng nói, quan điểm, lối sống, niềm tin tôn giáo,... để cùng nhau tìm được tiếng nói chung trong quá trình phát triển. Chính vai trò quan trọng của đạo đức trong đời sống đã khiến cho việc GDĐĐ được quan tâm, thúc đẩy từ rất sớm trong lịch sử nhân loại. GDĐĐ, giáo dục các giá trị nhân văn cho HS ở bất kỳ thời đại nào cũng luôn được coi là nhiệm vụ hàng đầu, là nền tảng của mọi nền học vấn đích thực. GDĐĐ có thể được tiến hành bằng nhiều cách khác nhau, trong đó DH trong nhà trường được xác định là một trong những con đường quan trọng để GDĐĐ cho HS. Ở Việt Nam, việc đưa đạo đức vào DH trong nhà trường đã được coi trọng và thực hiện từ rất sớm. Trong CT giáo dục phổ thông của nước ta hiện nay, nội dung đạo đức được giảng dạy liên tục, xuyên suốt từ tiểu học đến THPT. Ở trường tiểu học, nội dung DHĐĐ nằm trong môn Đạo đức. Ở trường trung học cơ sở và THPT nội dung đạo đức được tích hợp trong CT môn GDCD. Trước thực trạng một bộ phận không nhỏ thanh thiếu niên ở nước ta đang có những biểu hiện sa sút về mặt đạo đức, chúng ta đã và đang rất cố gắng để khắc phục tình trạng này bằng nhiều biện pháp, cách thức khác nhau. Trong đó, việc đổi mới cách tiếp cận DHĐĐ trong môn GDCD ở trường THPT theo ĐHND như hiện nay sang DH theo định hướng PTNL được coi là một trong những biện pháp quan trọng, góp phần khắc phục tình trạng sa sút về đạo đức của một bộ phận thanh thiếu niên, trong đó có HS THPT. DH theo định hướng PTNL là QTDH hướng đến kết quả đầu ra. Trong quá trình ấy, dưới sự tổ chức, hướng dẫn của GV, HS tự giác, chủ động tham gia vào các hoạt động học tập để từng bước hình thành, phát triển cho bản thân những NL cần thiết, những NL này được mô tả một cách cụ thể, chi tiết và có thể quan sát, đánh giá được. Nếu DH theo ĐHND chú trọng vào việc truyền thụ hệ thống tri thức khoa học cho người học, thì DH theo định hướng PTNL chú trọng vào việc giúp HS phát triển toàn diện phẩm chất nhân cách và khả năng ứng dụng tri thức đã học vào giải quyết những tình huống thực tiễn nảy sinh trong cuộc sống. Do đó, DH theo định hướng PTNL 2 đang là một xu thế tất yếu, ngày càng lan rộng và phổ biến ở nhiều quốc gia. Ở nước ta, việc áp dụng tiếp cận DH theo định hướng PTNL trong nhà trường phổ thông, trong đó có áp dụng cho việc DHĐĐ trong môn GDCD ở trường THPT mới đang bước đầu được thực hiện. DHĐĐ trong môn GDCD ở trường THPT theo định hướng PTNL hứa hẹn mang lại nhiều triển vọng, góp phần phát triển cho HS những phẩm