Hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM NGUYỄN THỊ LÊ HỒNG HÌNH TƯỢNG CON NGƯỜI TRONG NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC ĐÌNH HOÀNH SƠN LUẬN VĂN THẠC SỸ MỸ THUẬT HÀ NỘI – 2017 2 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT VIỆT NAM NGUYỄN THỊ LÊ HỒNG HÌNH TƯỢNG CON NGƯỜI TRONG NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC ĐÌNH HOÀNH SƠN LUẬN VĂN THẠC SỸ MỸ THUẬT Chuyên ngành : Mỹ thuật tạo hình (Hội họa) Mã số : 60 21 01 02 Niên khóa : K18(2015-2017) GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN PGS.TS. LÊ VĂN SỬU HÀ NỘI – 2017 3 DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ĐH : Đại học ĐHMTVN : Đại học Mỹ Thuật Việt Nam GS : Giáo sư Tr : Trang PGS : Phó giáo sư TS : Tiến sỹ Tp : Thành phố H : Hình VMT : Viện Mỹ Thuật Nxb : Nhà xuất bản 1 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................. 3 2. Tình hình nghiên cứu đề tài................................................................................ 4 3. Mục đích của luận văn .....................................................................................10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................10 5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................10 6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................11 7. Kết cấu của luận văn .......................................................................................11 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ......12 1.1. Một số khái niệm sử dụng trong đề tài ..........................................................12 1.1.1. Khái niệm “hình tượng con người”. ...........................................................12 1.1.2. Khái niệm “ nghệ thuật chạm khắc đình làng” ..........................................14 1.1.3. Khái niệm “hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình làng” ....16 1.2. Khái quát về đình Hoành Sơn .......................................................................18 1.2.1. Lược sử đình Hoành Sơn ..........................................................................18 1.2.2. Khái quát kiến trúc đình Hoành Sơn .........................................................20 1.2.3. Khái quát nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn .....................................23 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................26 CHƯƠNG 2: NGHIÊN CỨU HÌNH TƯỢNG CON NGƯỜI TRONG NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC ĐÌNH HOÀNH SƠN ...................................27 2.1. Hình tượng con người được thể hiện qua nội dung chủ đề nghệ thuật chạm khắc ......................................................................................................................27 2.1.1. Hình tượng con người trong lao động sản xuất. ........................................27 2.1.2. Hình tượng con người trong đời sống sinh hoạt ........................................29 2.1.3. Hình tượng con người trong hoạt động vui chơi giải trí. ...........................32 2.2. Hình tượng con người được thể hiện qua hình thức nghệ thuật chạm khắc ............ 35 2 2.2.1. Hình tượng con người thể hiện qua hình khối. ..........................................35 2.2.2. Hình tượng con người thể hiện qua đường nét. .........................................40 2.2.3. Hình tượng con người thể hiện qua cấu trúc tỉ lệ. ......................................43 Tiểu kết chương 2. ................................................................................................45 CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT CỦA HÌNH TƯỢNG CON NGƯỜI TRONG NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC ĐÌNH HOÀNH SƠN VÀ NHỮNG BÀI HỌC RÚT RA TỪ VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ................................47 3.1. Giá trị nghệ thuật của hình tượng con người trong chạm khắc đình Hoành Sơn ........................................................................................................................47 3.2. Bài học rút ra từ việc nghiên cứu đề tài hình tượng con người trong chạm khắc đình Hoành Sơn ...........................................................................................54 Tiểu kết chương 3. ................................................................................................55 KẾT LUẬN .........................................................................................................57 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................59 PHỤ LỤC ẢNH MINH HỌA...........................................................................62 3 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đình làng là công trình kiến trúc quen thuộc và thân thuộc đối với cư dân sống trong cộng đồng làng xã. Hầu như ở mỗi làng quê Việt Nam, đều có một ngôi đình, nhất là vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là sản phẩm chung của cộng đồng, do tất cả các thành viên góp công tạo dựng nên. Đình làng là nơi sinh hoạt, hội họp, vui chơi của cả cộng đồng làng . Đặc biệt đình cũng là một công trình kiến trúc điêu khắc, nơi biểu đạt tư tưởng, tình cảm, những rung động của người thợ - những nghệ sỹ dân gian thể hiện cuộc sống muôn vẻ của làng quê thông qua nghệ thuật chạm khắc. Đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An là một ngôi đình nổi tiếng. Đây là một di tích được xếp hạng quốc gia vào năm 1984. Hệ thống kiến trúc này nằm ven chân đê, trên bờ hữu ngạn sông Lam, thuộc làng Hoành Sơn, xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Trải qua bao thời gian, nhiều biến động lịch sử, sự tàn phá của thiên tai và con người, hiện nay di tích cấp quốc gia đã và đang xuống cấp nghiêm trọng. Nhưng những gì còn sót lại vẫn khẳng định giá trị nghệ thuật ở đây vô cùng độc đáo và đậm nét. Đình Hoành Sơn cũng nằm trong kiểu thức chung của các đình cùng thời, nhưng nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn được đánh giá có nét đặc sắc riêng. Đình được xây dựng vào khoảng thế kỷ 18, khi mà đình làng ở miền Bắc bắt đầu vắng hình tượng con người. Tuy nhiên ở đây lại xuất hiện phong phú hình ảnh chạm khắc về con người. Nếu như các đình khác ở miền trung ít có hình tượng con người thì đình Hoành Sơn lại chứa đựng những bức chạm vô cùng hấp dẫn thể hiện cảnh sinh hoạt dân gian cũng như phong tục tập quán, những hoạt động trong ngày lễ hội vô cùng sinh động trên các ván nong. Hình ảnh con người hài hòa cân đối, thuận mắt không gian mang tính ước lệ. Một điều khá đặc biệt nữa là trên nhiều bức chạm được khắc chữ để khái quát nội dung bức chạm, ngoài ra đó còn làm chặt thêm bố cục. 4 Hình tượng con người ở đình Hoành Sơn có những nét độc đáo so với các đình khác ở phía Bắc vùng đồng bằng Bắc Bộ ở thế kỷ 17 và đình Trung Cần, Nghệ An ở thế kỷ 18. Nét độc đáo được thể hiện ở nội dung với các chủ đề lao động sản xuất, đòi sống sinh hoạt, vui chơi giải trí; hình thức thể hiện hình tượng con người như đường nét, hình khối, tỷ lệ để tạo nrrn một hình tượng nghệ thuật sống động. Đã có nhiều nhà nghiên cứu về đình Hoành Sơn nhưng trên phương diện tìm hiểu di tích và văn hóa lịch sử. Có một số tài liệu viết về đình Hoành Sơn nhưng ở góc độ giới thiệu về đình làng hay nêu khái quát về kiến trúc cũng như chạm khắc của đình. Chưa có công trình nào nghiên cứu riêng về hình tượng con người trong chạm khắc của đình. Đây là lí do tôi chọn vấn đề nghiên cứu hình tượng con người trong chạm khắc đình Hoành Sơn để làm luận văn tốt nghiệp. Qua đó sẽ giúp cá nhân tôi có thể hiểu được nội dung cũng như hình thức thể hiện hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn. Rút ra được giá trị nghệ thuật và bài học của hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn, hiểu được sự sáng tạo trong nghệ thuật chạm khắc đình và góp phần giữ gìn phần nào giá trị to lớn của nghệ thuật chạm khắc cổ Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài *Tư liệu sách: Trong cuốn Hình tượng con người trong nghệ thuật tạo hình truyền thống Việt [1], tác giả PGS.TS Trần Lâm Biền đã đi sâu phân tích về hình tượng con người trong các loại hình nghệ thuật truyền thống, trong đó có nghệ thuật chạm khắc đình làng. Tác giả khẳng định chạm khắc đình làng phát triển rực rỡ nhất là vào thế kỷ XVII, gắn liền với các đề tài con người và những cảnh sinh hoạt thường nhật, ít thấy đề tài về cảnh vua quan phong kiến. Tìm hiểu về những bức chạm khắc đó, chúng ta đều có cảm giác như đang tái hiện diện mạo xã hội đương thời. Tác giả đã chỉ ra một số đề tài thường thấy trên các bức chạm khắc 5 đình làng thời kỳ đó như: vũ nữ thiên thần, cảnh đấu võ (đấu vật, cưỡi ngựa đấu đao), săn đấu với thú dữ, chèo thuyền, chọi gà, các trò vui ngày hội (chơi cờ, hát của đình, đá cầu, uống rượu), cảnh múa nhạc. Nhưng nổi bật hơn cả là cảnh trai gái tình tự, đàn bà khỏa thân. Trong cuốn Trang trí trong mỹ thuật truyền thống của người Việt [2], PGS.TS.Trần Lâm Biền, NXB Mỹ Thuật Hà Nội. Công trình nghiên cứu chủ yếu tập trung vào chủ đề, thủ pháp tạo hình và kỹ thuật thể hiện hình tượng con người trong chạm khắc đình làng. Từ đó đưa ra những nhận định về những giá trị trong nghệ thuật trang trí truyền thống của dân tộc. Trong cuốn Về tính dân tộc của nghệ thuật tạo hình [28], tác giả Trần Đình Thọ biên tập, là tập hợp nhiều bài viết về tính dân tộc trong các tác phẩm tạo hình. Có nhiều bài đề cập tới điêu khắc đình làng nhìn từ góc độ văn hóa. Tác giả cho rằng, các chủ đề thể hiện trong những công trình kiến trúc đình, đền, chùa đều mang hình tượng thực sự của hiện thựcNó là hình tượng của một cảnh sinh hoạt cụ thể, nhưng lại mang tính của thời đại. Trong cuốn Điêu khắc đình làng [3, tr.40,45], tác giả Trương Duy Bích đã nhận định, sự phát triển của phù điêu đình làng không chỉ đơn thuần nhằm giải quyết trang trí, làm giảm nhẹ cảm giác nặng nề của kiến trúc mà làm bật lên tiếng nói mới. Tiếng nói của tâm tư tình cảm người lao động, những suy nghĩ nguyện ước của đời thường . Trong cuốn Văn minh vật chất của người Việt [32, tr.507], nhà phê bình mỹ thuật Phan Cẩm Thượng đã nêu lên nguồn gốc các chủ đề sinh hoạt thường nhật của con người trên những mảng chạm khắc trang trí đình làng dưới góc độ văn hóa học. Ông cho rằng những người thợ dân gian xưa đã khéo léo, khôn ngoan đưa những đề tài dân gian vào điêu khắc đình làng dưới bức màn tôn giáo. Qua quá trình tìm hiểu ông cho rằng phù điêu đình làng có thể coi là cuốn dã sử tái hiện lại cuộc sống của người dân lúc bấy giờ: “Cái nhìn tín ngưỡng và nho giáo dưới góc độ dân gian vẫn là hình thức bên ngoài của những bức phù điêu, 6 nhưng bên trong đầy rẫy những hoạt cảnh dung tục và thường ngày như người dân đang sống và vẫn sống như thế” Trong cuốn Đình làng Nghệ An với lễ hội dân gian [27], Phan Xuân Thành, Nxb Nghệ An, tác giả có nêu tổng quan tư liệu về đình làng Nghệ An, nguồn gốc đình làng, kiến trúc đình qua không gian, thời gian, điêu khắc đình làng, thần và tín ngưỡng đình, lễ hội đình làng. Sách nêu khái quát các phần, kể cả phần chạm khắc đình tác giả nói sơ lược, chưa cụ thể chi tiết phần chạm khắc và nội dung chạm khắc trong đình Hoành Sơn. Trong cuốn Hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình làng vùng châu thổ sông Hồng [25], Trần Đình Tuấn, Nxb Lao động, tác giả nghiên cứu hình tượng con người trang trí truyền thống, trong nền văn hóa Đông Sơn. Nội dung chủ đề của hình tượng con người bắt đầu từ thời kỳ đồ đồng đến thế kỷ XIX. Trong bài có nhắc đến đình Hoành Sơn, đình Trung Cần ở Nghệ An theo cách khái quát chung, không đi sâu phân tích hình tượng con người trong chạm khắc. Trong cuốn Mỹ thuật đình làng đồng bằng Bắc Bộ (7, tr.21), tác giả Nguyễn Văn Cương đã miêu tả nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đình làng theo sự phân cắt các biểu tượng với các tư liệu hết sức phong phú. Theo tác giả, các yếu tố văn hóa đã chi phối các giá trị thẩm mỹ, mô thức thẩm mỹ của người Việt khi nghiên cứu mỹ thật đình làng góc độ nghệ thuật học. Trong cuốn Mỹ thuật thời Mạc [5], tác giả Nguyễn Tiến Cảnh, Nguyễn Du Chi,Trần Lâm, Nguyễn Bá Vấn đã đưa ra và phân tích các đặc điểm trang trí thời Mạc trên một số ngôi đình. Đó là những hoạt cảnh người, thể hiện rất rõ tính chất dân dã, đồng thời đề tài này như nét khởi đầu cho sự phát triển rầm rộ của nghệ thuật tạo hình nhiều nét dân gian cuối thế kỷ XVII. Trong cuốn Tiếp xúc với nghệ thuật [37], nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân qua bài nghiên cứu “ Điêu khắc đình làng” đã viết một cách sâu sắc về nền điêu khắc đình làng. Theo đó ông nhận định về loại hình nghệ thuật này dưới 7 góc độ văn hóa, là sự tiếp nối mỹ thuật truyền thống của dân tộc, có đủ sự đóng góp của nghệ thuật Lý, Trần, Mạc.Điều đó chứng tỏ sự phát triển liên tục của dòng nghệ thuật. Tác giả cũng khẳng định, nghệ thuật điêu khắc đình làng mang tính truyền thống có kế thừa và phát triển trong suốt chiều dài lịch sử, đó chính là biểu hiện của sự tiếp diễn văn hóa qua nhiều thời kỳ. Trong cuốn Trang trí trong mỹ thuật truyền thống của người Việt [11], tác giả Trần Lâm Biền đã kết luận về hoa văn trang trí hình tượng con người trong chạm khắc truyền thống như sau: Về đề tài con người, tổ tiên chúng ta đã đi từ con người vũ trụ (thần linh hoặc linh nhân nơi thiên quốc), là những nhạc sỹ thiên thần, vũ nữ thiên thần, nhạc công đầu người mình chim đang chuyển dần sang thiên thần dưới dạng thế nhân. Để rồi từ thế kỷ XVI nhất là thế kỷ XVII, sự náo nức làm ồn ào tâm tưởng được thể hiện qua các hoạt cảnh gắn với đời thường, là các cảnh vui chơi và ước vọng ngày hội. đặc biệt là cảnh tình tự nam nữ quá bạo mạnh, khiến chúng ta ngờ vực về vai trò đạo Nho trong xã hội bình dân, mà chuyển sự suy tư sang mối quan hệ âm dương *Tư liệu từ các luận án. Luận án tiến sỹ lịch sử Đình Võ Liệt trong bối cảnh đình làng Nghệ An [27], Phan Xuân Thành, Viện Khảo Cổ Học. Luận án nghiên cứu sâu về kiến trúc và điêu khắc của đình Võ Liệt. Ngoài ra trong luận án tác giả có giới thiệu sơ lược về kiến trúc và điêu khắc đình Hoành Sơn. Chưa đi vào chi tiết nội dung hình tượng con người trong các bức chạm khắc. Luận án tiến sỹ Những ngôi đình làng thế kỷ XVI ở Việt Nam [12], Nguyễn Hồng Kiên đã đi sâu nghiên cứu về loại hình kiến trúc đình làng trong lịch sử. Đặc biệt luận án đi sâu nghiên cứu những kiến trúc đình làng có niên đại sớm ở nước ta, đặt tiền đề cho việc nghiên cứu hệ thống kiến trúc đình làng giai đoạn sau này. *Tư liệu từ các luận văn. 8 Luận văn thạc sỹ mỹ thuật Nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và văn hóa đình làng Việt Nam [10], Phan Văn Hùng, trường ĐHMTVN. Tác giả nghiên cứu nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đình làng, trong luận văn tác giả có nêu một số ngôi đình của miền trung một cách khái quát chưa cụ thể, chưa nói đến nội dung các bức chạm khắc trong ngôi đình. Luận văn thạc sỹ mỹ thuật “Nghệ thuật chạm khắc đình làng Hưng Lộc, Nam Định”[36], Lương Văn Phường, trường ĐHMTVN.Trong luận văn tác giả có nói đến giá trị nghệ thuật tạo hình, chạm khắc trong ngôi đình, nhưng chư nói rõ chạm khắc có hình tượng con người được thể hiện như thế nào qua hình thức và nội dung trong chạm khắc của đình. Luận văn thạc sỹ mỹ thuật “Nghệ thuật kiến trúc, chạm khắc đình Thượng Phú- Thanh Hóa”[19], Nguyễn Hồng Quân, trường ĐHMTVN.Tác giả có nghiên cứu về nghệ thuật chạm khắc đình làng Thượng Phú với những đề tài, ngôn ngữ tạo hình và thủ pháp tạo hình, kỹ thuật chạm khắc đình Thượng Phú. Luận văn thạc sỹ mỹ thuật “ Nghệ thuật điêu khắc đá lăng Vũ Hồng Lượng”[16], Vũ Thị Kim Ngân, trường ĐHMTVN. Tác giả đã nghiên cứu tạo hình nghệ thuật điêu khắc đá lăng Vũ Hồng Lượng. Nêu bố cục. hình khối, chất cảm, không gian trong tạo hình điêu khắc đá. *Tư liệu từ các tạp chí mỹ thuật. Tạp chí Mỹ thuật Ý nghĩa của việc nghiên cứu di sản đình làng vùng đồng bằng Bắc bộ [20, tr.64,70], Lê văn Sửu có nêu khái quát về công việc nghiên cứu di sản văn hóa đình làng, ý nghĩa của công việc nghiên cứu đình làng đối với giảng viên, sinh viên mỹ thuật và cả cộng đồng. Tác giả không nêu nghệ thuật chạm khắc đình làng trong đó có hình tượng con người. Tạp chí Mỹ thuật Phóng cách tạo hình tiên nữ đình làng Bắc bộ thế kỷ XVII [14, tr.22,32], Lê Thị Liễu nghiên cứu những chạm khắc tiêu biểu về tiên nữ đình làng Bắc bộ thế kỷ XVII. Việc đi sâu vào tìm hiểu motip tiên nữ cho một kết quả đáng ngạc nhiên về mật độ xuất hiện của nhân vật trên chạm khắc 9 đình làng, các chạm khắc tiên nữ với rất nhiều hình dạng khác nhau và có các đề tài gắn với hình tượng này. Tác giả chỉ nghiên cứu hình tượng tiên nữ không nghiên cứu hình tượng con người trong chạm khắc đình làng. Tạp chí Mỹ thuật Trò chơi dân gian trên chạm khắc đình làng đồng bằng Bắc bộ thế kỷ XVII [33, tr.13,19], Tòng Thị Trang đã nêu các hoạt cảnh trò chơi dân gian trên chạm khắc đình làng và nêu đặc trưng của chạm khắc. trong bài viết tác giả có nêu các trò chơi dân gian như đua thuyền, đánh cờ mà những trò chơi đó ở đình Hoành Sơn cũng thể hiện trong chạm khắc *Tư liệu từ các tiểu luận tốt nghiệp. Tiểu luận tốt nghiệp Hình tượng con người trong chạm khắc gỗ đình làng Lâu Thượng Việt Trì Phú Thọ[15], Bùi Đức Mạnh trường ĐHMTVN. Tác giả cũng nói qua về chức năng của đình làng, kiến trúc đình làng thế kỷ XVII, nghệ thuật chạm khắc (chạm nông, chạm lộng, chạm bong, chạm kênh), nêu khái quát hình tượng con người trong chạm khắc đình làng và hình tượng con người trong chạm khắc gỗ đình Lâu Thượng Việt Trì Phú Thọ. Tác giả chưa đề cập đến phần so sánh hình tượng con người trong đình Lâu Thượng với một số đình trong vùng cũng như một số đình trong vùng đồng bằng sông Hồng cùng thế kỷ với nhau. Tiểu luận tốt nghiệp Đề tài sinh hoạt trong chạm khắc đình làng Việt Nam, [24], Lê Anh Tuấn, trường ĐHMTVN. Tác giả đã nêu lịch sử, chức năng, kiến trúc của đình làng. Sự phong phú về nội dung cũng như hình thức thể hiện đề tài sinh hoạt trong chạm khắc đình, tác giả giới thiệu những bức chạm khắc tiêu biểu trong một số đình vùng đồng bằng Bắc Bộ, trong đó có bức “chèo thuyền rồng” ở đình Hoành Sơn. Tác giả có nêu qua những đặc điểm chạm khắc hình tượng con người bị ảnh hưởng của phật giáo nhưng tác giả không đề cập đến ảnh hưởng của nho giáo trong chạm khắc đình làng . Tiểu luận tốt nghiệp Hình tượng con người trong tranh dân gian Đông Hồ- chạm khắc đình làng – múa rối nước [30], Đào Thị Phương Thùy, tiểu luận tốt nghiệp, trường ĐHMTVN. Mục đích của tác giả là nghiên cứu về việc xây 10 dựng hình tượng nghệ thuật con người trong ba dạng nghệ thuật là dân gian Đông Hồ, chạm khắc đình làng và rối nước nhằm tìm ra những nét tương đồng và khác biệt. Cũng là đề tài hình tượng con người nhưng tác giả chưa đi sâu về đề tài của con người trong chạm khắc đình làng. 3. Mục đích của luận văn - Nghiên cứu nội dung và hình thức thể hiện hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc đình Hoành Sơn để làm rõ cách xây dựng nhân vật trong nghệ thuật chạm khắc đình làng. - Rút ra những bài học kinh nghiệm trong việc thể hiện hình tượng con người trong nghệ thuật chạm khắc Việt Nam để ứng dụng vào trong học tập và sáng tác của cá nhân. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu : - Nghiên cứu hình tượng con người trong các mảng chạm khắc đình Hoành Sơn. Phạm vi nghiên cứu : - Đề tài tập trung chủ yếu nghiên cứu các mảng chạm khắc gỗ phù điêu trang trí trên kiến trúc đình Hoành Sơn có hình ảnh con người. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp điền dã: đi thực tế để khảo sát tình hình một số vùng, địa phương có những di tích chạm khắc đình làng để chụp ảnh lấy tài liệu nhằm minh chứng cho vấn đề nêu ra . - Phương