Khóa luận Phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh trong kinh doanh ngân hàng

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƢƠNG KHOA KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ ĐỐI NGOẠI -----o0o----- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐỀ TÀI: PHÒNG NGỪA RỦI RO LÃI SUẤT THÔNG QUA CÁC CÔNG CỤ PHÁI SINH TRONG KINH DOANH NGÂN HÀNG Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Ngọc Diệp Lớp : A8 – K43B Giáo viên hướng dẫn : PGS.TS. Nguyễn Thị Quy Hà Nội - 2008 MỤC LỤC GIẢI THÍCH CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT TRONG ĐỀ TÀI DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ LỜI CẢM ƠN Lời mở đầu.................................................................................................................. 1 CHƢƠNG I ................................................................................................................. 3 Lý luận chung về rủi ro lãi suất và việc phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh trong kinh doanh ngân hàng ............................................ 3 I/ Khái quát chung về hoạt động kinh doanh ngân hàng ...................................... 3 1. Khái niệm về Ngân hàng thƣơng mại ...................................................................... 3 2. Chức năng và các hoạt động kinh doanh cơ bản của NHTM ................................. 4 2.1 Chức năng của NHTM .......................................................................................... 4 2.2 Các hoạt động kinh doanh cơ bản của NHTM ....................................................... 5 3. Những rủi ro chủ yếu trong kinh doanh ngân hàng ................................................ 7 II/ Những vấn đề cơ bản về lãi suất và rủi ro lãi suất trong kinh doanh ngân hàng.......................................................................................................................... 8 1. Khái niệm về lãi suất ................................................................................................ 8 2. Phân loại lãi suất ......................................................................................................10 2.1 Phân loại theo nguồn sử dụng ..............................................................................10 2.2 Phân loại theo giá trị thực ...................................................................................10 2.3 Phân loại theo phương pháp tính lãi ....................................................................10 2.4 Phân loại theo tiền ...............................................................................................11 2.5 Phân loại theo độ dài thời gian ............................................................................11 3. Rủi ro lãi suất ...........................................................................................................11 3.1 Khái niệm rủi ro lãi suất ......................................................................................11 3.2 Phân loại rủi ro lãi suất .......................................................................................12 3.2.1 Rủi ro định giá lại hay Rủi ro kỳ hạn bất cân xứng .................................12 3.2.2 Rủi ro cơ bản ..........................................................................................13 3.2.3 Rủi ro đường cong lãi suất thay đổi ........................................................14 3.2.4 Rủi ro quyền chọn đi kèm .......................................................................15 4. Phƣơng pháp lƣợng hoá rủi ro lãi suất ...................................................................15 III/ Các công cụ phái sinh và nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro lãi suất ................... 21 1. Lịch sử ra đời và phát triển của các công cụ phái sinh ..........................................21 2. Khái niệm về hợp đồng phái sinh ............................................................................23 3. Các loại hợp đồng phái sinh cơ bản ........................................................................24 3.1 Hợp đồng kỳ hạn ..................................................................................................24 3.2 Hợp đồng tương lai ..............................................................................................25 3.3 Hợp đồng quyền chọn ..........................................................................................27 3.4 Hợp đồng hoán đổi .............................................................................................28 4. Nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh ..............29 4.1 Khái niệm ............................................................................................................29 4.2 Cơ chế thực hiện ..................................................................................................31 4.2.1 Nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro lãi suất bằng hợp đồng kỳ hạn lãi suất.............31 4.2.2 Nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro lãi suất bằng hợp đồng tương lai lãi suất .........34 4.2.3 Nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro bằng hợp đồng quyền chọn lãi suất..................36 4.2.4 Nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro bằng hợp đồng hoán đổi lãi suất .....................39 4.3 Lợi ích .................................................................................................................40 4.4 Rủi ro ...................................................................................................................41 IV/ Kinh nghiệm về phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .................................................................. 42 1. Tổng quan chung về sử dụng công cụ phái sinh để phòng ngừa rủi ro lãi suất tại một số nƣớc trên thế giới .............................................................................................42 2. Kinh nghiệm từ một số quốc gia Châu á .................................................................43 3. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .........................................................................46 Chƣơng ii .................................................................................................................. 48 Thực trạng phòng ngừa rủi ro lãi suất trong kinh doanh ngân hàng thông qua các công cụ phái sinh tại việt nam ........................................................................ 48 I/ Vài nét chung về hệ thống NHTM và rủi ro lãi suất tại các NHTM VN hiện nay .......................................................................................................................... 48 1. Khái quát chung về hệ thống NHTM VN hiện nay ................................................48 2. Tình hình kinh doanh của các NHTM VN trong thời gian gần đây ......................50 II/ Thực trạng phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh tại các NHTM VN ....................................................................................................... 51 1. Vấn đề rủi ro lãi suất tại các NHTM VN ................................................................52 2. Thực trạng phòng ngừa rủi ro lãi suất tại các NHTM VN .....................................54 3. Thực trạng phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh tại các NHTM VN ...................................................................................................................56 3.1 Quá trình hình thành và phát triển thị trường phái sinh ở Việt Nam .....................56 3.2 Nguồn luật trong nước điều chỉnh các hoạt động phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh ..........................................................................................59 3.3 Tình hình sử dụng các công cụ phái sinh để phòng ngừa rủi ro lãi suất tại các NHTM VN..................................................................................................................64 3.3.1 Thực trạng sử dụng các hợp đồng kỳ hạn lãi suất (FRA) .........................64 3.3.2 Thực trạng sử dụng các hợp đồng tương lai lãi suất ...............................65 3.3.3 Thực trạng sử dụng các hợp đồng quyền chọn lãi suất ............................65 3.3.4 Thực trạng sử dụng các hợp đồng hoán đổi lãi suất ................................66 III/ Đánh giá chung ............................................................................................... 71 1. Các kết quả đạt đƣợc ...............................................................................................71 2. Hạn chế và nguyên nhân .........................................................................................72 2.1 Hạn chế ...............................................................................................................72 2.2 Nguyên nhân ........................................................................................................74 CHƢƠNG III ............................................................................................................ 81 GIảI PHáP PHáT TRIểN HOạT động phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh trong kinh doanh ngân hàng trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế .................................................................................................................... 81 I/ Sự cần thiết của việc đẩy mạnh hoạt động phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh tại các NHTM VN trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế .................................................................................................................... 81 1. Quá trình tự do hoá thị trƣờng tài chính và tác động đến hệ thống NHTM VN ...81 2. Tiềm năng của thị trƣờng tài chính VN cho việc phát triển các công cụ phái sinh để phòng ngừa rủi ro lãi suất ......................................................................................83 3. Xu hƣớng phát triển hoạt động phái sinh trong phòng ngừa rủi ro lãi suất tại các NHTM VN ...................................................................................................................87 II/ Các giải pháp nhằm phát triển hoạt động phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh tại các NHTM VN ...................................................... 89 1. Giải pháp vĩ mô ........................................................................................................89 1.1 Hoàn thiện và phát triển thị trường tài chính, tiền tệ theo chiều sâu .....................89 1.2 Hoàn thiện môi trường pháp lý ............................................................................90 1.3 Hiện đại hoá hạ tầng thanh toán liên ngân hàng ..................................................94 1.4 Thành lập Sở giao dịch cho các hợp đồng phái sinh .............................................94 2. Giải pháp vi mô ........................................................................................................95 2.1 Các ngân hàng cần có nhận thức rõ ràng về sự cần thiết của việc sử dụng CCPS để phòng ngừa rủi ro lãi suất .........................................................................................95 2.2 Ký kết thoả thuận khung với các ngân hàng nước ngoài .......................................96 2.3 Đào tạo nguồn nhân lực .......................................................................................97 2.4 Hoàn thiện cơ cấu tổ chức trong quản lý rủi ro lãi suất và phát triển các CCPS .97 2.5 Đẩy mạnh việc tuyên truyền, marketing về sản phẩm tới khách hàng....................98 2.6 Hiện đại hoá công nghệ ngân hàng ......................................................................99 2.7 Tăng cường cơ chế kiểm soát nội bộ .................................................................. 100 III/ Một số kiến nghị ........................................................................................... 100 Kết luận ................................................................................................................... 103 Danh mục tài liệu tham khảo ................................................................................. 105 PHụ lục ................................................................................................................... 109 GIẢI THÍCH CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT TRONG ĐỀ TÀI NHTM Ngân hàng thƣơng mại VN Việt Nam NHTƢ Ngân hàng Trung Ƣơng WB World Bank - Ngân hàng thế giới WTO World Trade Organisation - Tổ chức Thƣơng mại thế giới NHTM CP Ngân hàng thƣơng mại cổ phần NHNN Ngân hàng Nhà nƣớc FED Federal Reserve Fund - Cục dự trữ liên bang Mỹ ODA Official Development Assisstance - Hỗ trợ phát triển chính thức GDP Gross Domestic Product - Tổng sản phẩm quốc dân DTBB Dự trữ bắt buộc CCPS Công cụ phái sinh ISDA International Swaps and Derivatives Association - Tổ chức quốc tế về các công cụ phái sinh và hoán đổi FRA Forward rate agreement - Hợp đồng kỳ hạn lãi suất IRS Interst rate swap - Hợp đồng hoán đổi lãi suất Libor London interbank offer rate - Lãi suất huy động trên thị trƣờng liên ngân hàng London Sibor Singapore interbank offer rate - Lãi suất huy động trên thị trƣờng liên ngân hàng Singapore Vnibor Vietnam interbank offer rate - Lãi suất huy động trên thị trƣờng liên ngân hàng Việt Nam DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ S¬ ®å 1. Nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña ng©n hµng ®a n¨ng ngµy nay ....................... 5 BiÓu ®å 1. Tæng gi¸ trÞ c¸c giao dÞch ph¸i sinh trªn thÕ giíi 2000 - 2007 ............... 23 Sơ đồ 2. Thanh toán hợp đồng tƣơng lai qua công ty thanh toán bù trừ............... 27 S¬ ®å 3. C¸c lo¹i c«ng cô ph¸i sinh l·i suÊt ............................................................. 30 BiÓu ®å 2. Doanh thu tõ c¸c hîp ®ång ph¸i sinh l·i suÊt ........................................ 43 H×nh 1. Møc ®é giíi h¹n chÝnh s¸ch vµ sù ph¸t triÓn cña thÞ tr-êng ph¸i sinh ..... 44 B¶ng 1. Ng©n hµng vµ c¸c TCTD phi ng©n hµng (n¨m 2007)................................. 48 B¶ng 2. DiÔn biÕn c¸c lo¹i l·i suÊt do NHNN VN c«ng bè tõ 2004 - T6/2008 ........ 52 B¶ng 3. Tû träng cña doanh thu vµ lîi nhuËn tõ c¸c hîp ®ång ph¸i sinh trong tæng doanh thu vµ lîi nhuËn cña c¸c NHTM VN ........................................................... 56 BiÓu ®å 3. Tû träng cña giao dÞch kú h¹n (Forward) trªn thÞ tr-êng ngo¹i hèi VN ................................................................................................................................... 57 B¶ng 3. C¸c giao dÞch ho¸n ®æi l·i suÊt ®-îc thùc hiÖn t¹i VN .............................. 66 B¶ng 4. Sè tiÒn ho¸n ®æi vµ chªnh lÖch l·i tõ c¸c hîp ®ång ho¸n ®æi tiÒn tÖ chÐo t¹i BIDV ............................................................................................................... 69 B¶ng 5. §é s©u tµi chÝnh (M2/GDP) t¹i mét sè quèc gia trong khu vùc ................ 74 BiÓu ®å 3. C¸c nguyªn nh©n ng¨n trë viÖc sö dông s¶n phÈm ph¸i sinh ............... 79 B¶ng 6: KÕt qu¶ kh¶o s¸t vÒ viÖc sö dông c¸c c«ng cô ph¸i sinh ........................... 79 B¶ng 7: C¸c nhµ cung cÊp dÞch vô ph¸i sinh tèt nhÊt thÕ giíi n¨m 2007............... 95 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khoá luận này, ngoài sự nỗ lực cố gắng của bản thân, em đã nhận đƣợc rất nhiều sự giúp đỡ, động viên, hƣớng dẫn và đóng góp ý kiến của các thầy cô giáo, gia đình và bạn bè. Em xin chân thành cảm ơn cô giáo hƣớng dẫn PGS.TS Nguyễn Thị Quy, ngƣời đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Em xin chân thành cảm ơn ThS. Phạm Thị Thanh Hoài, phòng Chế độ tín dụng - Ngân hàng Công thƣơng Việt Nam đã đƣa ra những góp ý, nhận xét quý báu để em có thể hoàn thiện khoá luận của mình. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Kinh tế và Kinh doanh quốc tế, trƣờng Đại học Ngoại Thƣơng về những bài giảng lý thú hữu ích, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho em trong quá trình học tập. Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn sự khuyến khích quan tâm, động viên của bạn bè và những ngƣời thân trong gia đình. 1 LỜI MỞ ĐẦU Lãi suất là một biến số quan trọng đƣợc theo dõi chặt chẽ trong nền kinh tế, nó trực tiếp tác động đến các lợi ích vật chất trong xã hội và lợi ích của con ngƣời. Trong nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, vai trò của lãi suất đã bị xem nhẹ và còn đƣợc hiểu nhƣ sự phân chia cuối cùng của sản xuất và ngƣời sản xuất, hay ngƣời đầu tƣ về vốn và ngƣời cho vay. Trong nền kinh tế thị trƣờng thị vai trò của lãi suất đã có sự thay đổi. Lãi suất trong nền kinh tế thị trƣờng là giá cả để vay mƣợn tiền có liên quan đến việc tạo ra tín dụng - đƣợc xác định trong các thị trƣờng trao đổi tài chính. Đối với nền kinh tế Việt Nam, từ khi chuyển mình từ nền kinh tế tập trung sang nền kinh tế thị trƣờng có sự quản lý của Nhà nƣớc theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, lãi suất đã trở thành công cụ quản lý vĩ mô của Nhà nƣớc. Lãi suất góp phần kiềm chế lạm phát cũng nhƣ kích thích tăng trƣởng và phát triển kinh tế trong công cuộc đổi mới của đất nƣớc ta. Năm 2007 đánh dấu một sự kiện quan trọng của Việt Nam khi chúng ta trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Thƣơng mại thế giới (WTO). Cùng với sự kiện này, quá trình hội nhập sâu vào nền kinh tế thế giới của nền kinh tế Việt Nam diễn ra ngày càng nhanh chóng và mạnh mẽ. Một mặt, nó mang lại cho các doanh nghiệp, các định chế tài chính trong nƣớc rất nhiều cơ hội hợp tác phát triển, nhƣng mặt khác, nó cũng làm gia tăng áp lực cạnh tranh, gia tăng rủi ro trong kinh doanh, đẩy các doanh nghiệp trong nƣớc đến tình thế, hoặc là phải tích cực đổi mới để thích nghi với điều kiện mới, hoặc là mất chỗ đứng trên thị trƣờng và đi đến phá sản. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế nhƣ vậy, một trong những rủi ro mà các doanh nghiệp, ngân hàng lo ngại nhất chính là rủi ro lãi suất. Bởi khi thị trƣờng tài chính dần đƣợc tự do hoá thị sự can thiệp của Nhà nƣớc đến thị trƣờng này sẽ giảm đi rất nhiều, dẫn đến việc các doanh nghiệp phải tìm cách “tự cứu lấy mình” trƣớc những biến động thƣờng xuyên của lãi suất trên thị trƣờng. Vậy trƣớc thách thức rủi ro lãi suất ngày càng gia tăng, nhất là trong thời gian gần đây, khi lãi suất trên thị trƣờng thay đổi 2 “chóng mặt” do ảnh hƣởng của thị trƣờng tài chính thế giới và tình hình lạm phát trong nƣớc, làm thế nào để các doanh nghiệp, các ngân hàng phòng ngừa rủi ro này? Một giải pháp đƣợc đề cập đến là việc sử dụng các công cụ tài chính phái sinh để phòng ngừa rủi ro lãi suất. Các sản phẩm phái sinh nói chung và phái sinh lãi suất nói riêng đã xuất hiện từ rất lâu trên thế giới và ngày càng phát triển mạnh mẽ cả về mặt số lƣợng và chủng loại. Tuy nhiên ở Việt Nam, các công cụ phái sinh còn rất mới mẻ và chỉ đƣợc một số ít doanh nghiệp, ngân hàng quan tâm sử dụng. Các sản phẩm phái sinh lãi suất thông dụng nhƣ hợp đồng kỳ hạn lãi suất, hợp đồng tƣơng lai lãi suất, hợp đồng quyền chọn lãi suất và hợp đồng hoán đổi lãi mới chỉ đƣợc một số ít các ngân hàng thƣơng mại trong nƣớc cung cấp, và đối tƣợng khách hàng cũng còn rất khiêm tốn. Hầu hết các ngân hàng đều chƣa tận dụng đƣợc những lợi thế của các công cụ tài chính phái sinh để góp phần phòng ngừa rủi ro cho khách hàng và cho chính bản thân ngân hàng. Đây chính là một thị trƣờng tiềm năng cho các ngân hàng thƣơng mại Việt Nam nghiên cứu và khai thác trƣớc khi các ngân hàng nƣớc ngoài với bề dày kinh nghiệm tham gia vào thị trƣờng này. Với mục đích tìm hiểu thực trạng về thị trƣờng phái sinh còn rất mới mẻ cũng nhƣ nghiệp vụ phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh tại các ngân hàng thƣơng mại Việt Nam và từ đó, đƣa ra một số giải pháp nhằm góp phần đẩy mạnh việc ứng dụng của các sản phẩm phái sinh để phòng ngừa rủi ro lãi suất tại các ngân hàng thƣơng mại trong nƣớc, góp phần cho sự phát triển và hoàn thiện của thị trƣờng các công cụ tài chính phái sinh nói chung tại Việt Nam, em đã chọn đề tài “Phòng ngừa rủi ro lãi suất thông qua các công cụ phái sinh trong kinh doanh ngân hàng” là