Luận án Các nhân tố tác động đến trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH LÊ THỦY NGỌC SANG CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TRÁCH NHIỆM GIẢI TRÌNH KẾ TOÁN KHU VỰC CÔNG TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH -------------- LÊ THỦY NGỌC SANG CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TRÁCH NHIỆM GIẢI TRÌNH KẾ TOÁN KHU VỰC CÔNG TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành đào tạo: Kế toán Mã số: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Nguyễn Ngọc Dung 2. PGS.TS. Võ Văn Nhị TP. HỒ CHÍ MINH –NĂM 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng luận án: “Các nhân tố tác động đến trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công tại Việt Nam” là sản phẩm nghiên cứu khoa học của bản thân tôi. Nghiên cứu này được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Ngọc Dung và PGS.TS. Võ Văn Nhị. Kết quả nghiên cứu chính thức đã được xuất bản trên một số tạp chí khoa học, trong khi phần còn lại của nghiên cứu vẫn chưa được công bố tại bất kỳ nơi nào khác. Tất cả các số liệu, tài liệu sử dụng trong luận án được thu thập một cách trung thực, chính xác và có nguồn gốc minh bạch. Tác giả Lê Thủy Ngọc Sang ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến người hướng dẫn khoa học của tôi là TS. Nguyễn Ngọc Dung và PGS. TS.Võ Văn Nhị đã tận tình hướng dẫn, hỗ trợ, định hướng nghiên cứu, sẵn sàng giải đáp những khó khăn, vướng mắc cũng như đôn đốc tôi hoàn thành kế hoạch đặt ra. Chính nhờ sự động viên, chia sẻ, góp ý quý báu của Cô, Thầy đã thúc đẩy tôi có thêm động lực trong quá trình hoàn thành luận án. Thứ hai, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm Khoa và các đồng nghiệp thuộc Khoa Kế toán- Kiểm toán của Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh đã hỗ trợ, động viên và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi yên tâm nghiên cứu. Thứ ba, tôi xin chân thành cảm tạ quý chuyên gia và quý Ông/Bà đại diện đơn vị đã giúp tôi hoàn thành bảng khảo sát cũng như giải đáp thắc mắc, đóng góp ý kiến trong quá trình tôi thực hiện luận án. Tiếp theo, tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo Viện đào tạo Sau đại học, Khoa Kế toán và những giảng viên của Trường Đại học Kinh tế TP.HCM đã tích cực truyền đạt kiến thức, hỗ trợ và cố vấn cho tôi trong việc hoàn thành chương trình học, các chuyên đề cũng như luận án tiến sĩ. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình đã yêu thương, đùm bọc, hy sinh cũng như bạn bè, đồng nghiệp đã khích lệ, giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 11 năm 2023 iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................ ix DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. x DANH MỤC HÌNH ................................................................................................. xi TÓM TẮT ............................................................................................................... xii ABSTRACT ........................................................................................................... xiii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................................. 3 3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................ 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 4 5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 4 6. Đóng góp mới của nghiên cứu .............................................................................. 5 6.1 Đóng góp về mặt khoa học .............................................................................. 5 6.2 Đóng góp về mặt thực tiễn ............................................................................... 6 7. Kết cấu của luận án ............................................................................................... 7 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC ................................ 8 Giới thiệu ................................................................................................................... 8 1.1 Các nghiên cứu nước ngoài liên quan đến trách nhiệm giải trình trong khu vực công ........................................................................................................................... 8 1.1.1 Nghiên cứu tìm hiểu bản chất trách nhiệm giải trình ................................... 9 1.1.1.1 Khái niệm trách nhiệm giải trình .......................................................... 10 1.1.1.2 Cơ chế giải trình .................................................................................... 15 1.1.1.3 Ảnh hưởng của trách nhiệm giải trình đối với việc đưa ra quyết định, hành vi và kết quả trong khu vực công ............................................................. 17 iv 1.1.2 Các nghiên cứu về TNGT kế toán khu vực công........................................ 19 1.1.3 Nghiên cứu các nhân tố tác động đến trách nhiệm giải trình ..................... 21 1.2 Các nghiên cứu trong nước về trách nhiệm giải trình trong khu vực công ở Việt Nam ......................................................................................................................... 26 1.2.1 Nghiên cứu tìm hiểu bản chất trách nhiệm giải trình ................................. 26 1.2.2 Nghiên cứu các nhân tố tác động đến trách nhiệm giải trình khu vực công ... ..................................................................................................................... 26 1.3 Kết quả đạt được và các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu .................................. 28 1.3.1 Kết quả đạt được ......................................................................................... 28 1.3.1.1 Đóng góp từ các nghiên cứu trước liên quan ........................................ 28 1.3.1.2 Lý thuyết nền sử dụng trong các nghiên cứu ........................................ 29 1.3.1.3 Phương pháp nghiên cứu sử dụng ......................................................... 30 1.3.2 Các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu ............................................................. 31 1.3.2.1 Về khái niệm trách nhiệm giải trình ...................................................... 31 1.3.2.2 Về vai trò và tác động của trách nhiệm giải trình trong khu vực công . 32 1.3.2.3 Về các nhân tố tác động tới trách nhiệm giải trình trong khu vực công ........................................................................................................................... 32 1.3.2.4 Về phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .............................. 34 Tóm tắt Chương 1 .................................................................................................... 36 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT ...................................................................... 37 Giới thiệu ................................................................................................................. 37 2.1 Bản chất trách nhiệm giải trình trong khu vực công ......................................... 37 2.2 Loại trách nhiệm giải trình ................................................................................ 40 2.3 Khái niệm trách nhiệm giải trình trong khu vực công ...................................... 41 2.4 Các thành phần cấu thành trách nhiệm giải trình trong khu vực công .............. 47 2.4.1 Bên giải trình (bên thừa hành) .................................................................. 48 2.4.2 Chủ thể được giải trình (bên ủy nhiệm) ................................................... 49 2.4.3 Nội dung giải trình ................................................................................... 51 2.4.4 Cơ chế giải trình ....................................................................................... 53 v 2.5 Chức năng giải trình trong khu vực công .......................................................... 56 2.5.1 Chức năng đảm bảo .................................................................................. 56 2.5.2 Chức năng báo cáo và trả lời .................................................................... 56 2.5.3 Chức năng giám sát và kiểm tra ............................................................... 58 2.6 Trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công .................................................... 59 2.6.1 Ảnh hưởng của cơ sở kế toán đối với trách nhiệm giải trình ................... 62 2.6.2 Ảnh hưởng của thông tin kế toán đối với trách nhiệm giải trình ............. 64 2.6.3 Ảnh hưởng của chất lượng báo cáo tài chính đối với trách nhiệm giải trình ........................................................................................................................... 65 2.7 Các lý thuyết nền ............................................................................................... 66 2.7.1 Lý thuyết đại diện ....................................................................................... 66 2.7.2 Lý thuyết quản lý ........................................................................................ 67 2.7.3 Lý thuyết thông tin hữu ích ......................................................................... 68 2.7.4 Lý thuyết các bên liên quan ........................................................................ 69 2.8 Vận dụng các lý thuyết trong nghiên cứu về trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công .................................................................................................................. 70 Tóm tắt chương 2 .................................................................................................... 71 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 72 Giới thiệu ................................................................................................................... 72 3.1 Thiết kế và quy trình nghiên cứu ....................................................................... 72 3.1.1 Thiết kế nghiên cứu .................................................................................... 72 3.1.2 Quy trình nghiên cứu .................................................................................. 74 3.2 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 78 3.2.1 Phương pháp nghiên cứu định tính ............................................................. 78 3.2.2 Phương pháp nghiên cứu định lượng .......................................................... 80 3.3 Mô hình và giả thuyết nghiên cứu .................................................................... 81 3.3.1 Mô hình nghiên cứu .................................................................................... 81 3.3.2 Khái niệm các biến và giả thuyết nghiên cứu ............................................. 83 3.3.2.1 Nhân tố cảm nhận trách nhiệm giải trình ................................................. 83 vi 3.3.2.2 Nhân tố hệ thống kiểm soát nội bộ (khả năng chịu trách nhiệm bên giải trình) .................................................................................................................. 84 3.3.2.3 Nhân tố kế toán trong khu vực công và trách nhiệm giải trình ............. 85 3.3.2.4 Nhân tố năng lực kế toán (bên giải trình).............................................. 90 3.4 Thang đo các khái niệm nghiên cứu .................................................................. 91 3.4.1 Thang đo năng lực kế toán .......................................................................... 91 3.4.2 Thang đo hệ thống kiểm soát nội bộ ........................................................... 92 3.4.3 Thang đo cảm nhận trách nhiệm giải trình ................................................. 93 3.4.4 Mô hình kế toán khu vực công ................................................................... 95 3.4.4.1 Thang đo công bố thông tin .................................................................. 95 3.4.4.2 Thang đo chất lượng báo cáo tài chính ................................................. 95 3.4.4.3 Thang đo kế toán dồn tích ..................................................................... 96 3.4.5 Thang đo biến phụ thuộc ............................................................................ 97 3.5 Mẫu chọn, phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu ........................................... 99 3.5.1 Mẫu chọn và phương pháp chọn mẫu ......................................................... 99 3.5.2 Phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu ..................................................... 100 3.5.2.1 Phương pháp thu thập dữ liệu ............................................................. 100 3.5.2.2 Phương pháp xử lý dữ liệu .................................................................. 101 Tóm tắt Chương 3 .................................................................................................. 105 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN ............................... 106 Giới thiệu ............................................................................................................... 106 4.1 Kết quả nghiên cứu định tính về trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công .... ......................................................................................................................... 106 4.1.1 Khái niệm trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công ........................... 106 4.1.2 Kết quả khảo sát nhận thức về trách nhiệm giải trình kế toán khu vực công . ................................................................................................................... 109 4.1.2.1 Nhận thức về trách nhiệm giải trình .................................................... 110 4.1.2.2 Phát triển mô hình TNGT kế toán khu vực công ................................ 115 vii 4.1.2.3 Kết quả áp dụng trách nhiệm giải trình của kế toán khu vực công ở Việt Nam ................................................................................................................. 120 4.2 Thống kê mô tả mẫu khảo sát .......................................................................... 132 4.3 Kết quả nghiên cứu định lượng ....................................................................... 135 4.3.1 Kiểm định mô hình đo lường .................................................................... 135 4.3.1.1 Kiểm định mô hình đo lường lần 1 ..................................................... 135 4.3.1.2 Kiểm định mô hình đo lường lần 2 ..................................................... 136 4.3.2 Kiểm định sự phù hợp của mô hình cấu trúc ............................................ 137 4.3.2.1 Kiểm định đa cộng tuyến .................................................................... 137 4.3.2.2 Đánh giá mức ý nghĩa và sự phù hợp của các mối quan hệ trong mô hình cấu trúc ............................................................................................................ 138 4.3.2.3 Đánh giá mức độ dự báo R2 ................................................................ 141 4.3.2.4 Đánh giá ảnh hưởng của quy mô f2 ..................................................... 142 4.3.2.5 Đánh giá mức độ chính xác về dự báo Q2 ........................................... 142 4.3.3 Kiểm tra tác động trung gian .................................................................... 143 4.4 Bàn luận kết quả nghiên cứu ........................................................................... 145 Tóm tắt Chương 4 .................................................................................................. 161 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý ............................................................... 162 Giới thiệu ............................................................................................................... 162 5.1 Kết luận ........................................................................................................... 162 5.2 Một số hàm ý ................................................................................................... 165 5.2.1 Hàm ý lý thuyết ......................................................................................... 165 5.2.2 Hàm ý thực tiễn ......................................................................................... 166 5.3 Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo .......................................................... 168 5.3.1 Một số hạn chế .......................................................................................... 168 5.3.2 Hướng nghiên cứu tiếp theo ...................................................................... 169 Kết luận chung ....................................................................................................... 169 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ................................................................................... 170 viii TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 171 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 1 Phụ lục 1: Phiếu trao đổi với chuyên gia .................................................................... 1 Phụ lục 2: Danh sách chuyên gia ................................................................................ 3 Phụ lục 3: Tổng hợp ý kiến chuyên gia về TNGT ...................................................... 5 Phụ lục 4: Bảng câu hỏi khảo sát .............................................................................. 12 Phụ lục 5: Tổng hợp thang đo gốc và điều chỉnh thang đo gốc cho phù hợp với bối cảnh Việt Nam ........................................................................................................... 17 Phụ lục 6: Danh sách nhân sự tham gia khảo sát ...................................................... 28 ix DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết Chữ viết đầy đủ tắt BCTC Báo cáo tài chính CBTT Công bố thông tin CMKT Chuẩn mực kế toán GPFR General Purpose Financial Reporting (Báo cáo tài chính dùng cho mục đích chung) IFAC International Federation of Accountants (Liên đoàn kế toán quốc tế) INTOSAI International Organization of Supreme Audit Institutions (Tổ chức quốc tế của các cơ quan Kiểm toán tối cao) IPSASB International Public Sector Accounting Standards Board (Ủy ban Chuẩn mực kế toán khu vực công quốc tế) IPSASs International Public Sector Accounting Standards (Các chuẩn mực kế toán khu vực công quốc tế) KSNB Kiểm soát nội bộ NSNN Ngân sách Nhà nước QLNN Quản lý Nhà nước TNGT Trách nhiệm giải trình TTKT Thông tin kế toán x DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1 Thang đo năng lực kế toán ......................................................................... 92 Bảng 3.2 Thang đo hệ thống kiểm soát nội bộ .......................................................... 93 Bảng 3.3 Thang đo cảm nhận trách nhiệm giải trình ................................................ 94 Bảng 3.4 Thang đo công bố thông tin ....................................................................... 95 Bảng 3. 5 Thang đo chất lượng báo cáo tài chính ..................................................... 96 Bảng 3.6 Thang đo kế toán theo cơ sở dồn tích ........................................................ 96 Bảng 3.7 Thang đo TNGT kế toán khu vực công ..................................................... 98 Bảng 3.8 Khung chọn mẫu ...................................................................................... 100 Bảng 3.9 Phân loại biến trong mô hình nghiên cứu ................................................ 103 Bảng 4.1 Các thuật ngữ được sử dụng chỉ trách nhiệm trong các nghiên cứu ....... 110 Bảng 4.2 Việc sử dụng TNGT trong các chính sách, pháp luật .............................. 121 Bảng 4.3 Thống kê mẫu nghiên cứu ....................................................................... 134 Bảng 4.4 Kết quả đo lường độ tin cậy thang đo và giá trị hội tụ ............................ 136 Bảng 4.5 Giá trị HTMT (Heterotrait-Monotrait ratio) ............................................ 137 Bảng 4.6 Giá trị hệ số phóng đại ............................................................................. 138 Bảng 4.7 Mối quan hệ trực tiếp giữa các cấu trúc trong mô hình ........................... 138 Bảng 4.8 Mức độ ảnh hưởng bởi quy mô ............................................................... 142 Bảng 4.9 Giá trị của hệ số Q2 .................................................................................. 143 Bảng 4.10 Ảnh hưởng của biến trung gian ............................................................. 143 Bảng 4.11 Tác động của các biến trong mô hình .................................................... 145 Bảng 4.12 Bảng so sánh kết quả nghiên cứu .......................................................... 146 xi DANH MỤC HÌNH Hình 3.1 Mô hình tương quan giữa các biến tiềm ẩn ................................................ 77 Hình 3.2 Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 78 Hình 3.3 Mô hình nghiên cứu đề xuất ....................................................................... 83 Hình 4.1 Mô hình trách nhiệm giải trình khu vực công .......................................... 113 Hình 4.2a Mô hình kế toán truyền thống khu vực tư ... ..116 Hình 4.2b Mô hình kế toán truyền thống khu vực công .116 Hình 4.3 Mô hình kế toán hiện đại (kế toán TNGT) trong khu vực công ............. 117 Hình 4.4 Mô hình đo lường lần 1 ............................................................................ 135 Hình 4.5 Mô hình cấu trúc tuyến tính TNGT kế toán khu vực công ...................... 141 xii TÓM TẮT Trách nhiệm giải trình (TNGT) là khái niệm tương đối, đa nghĩa và hiện chưa được định nghĩa rõ ràng và đầy đủ trong các lĩnh vực khác nhau. Mục đích nghiên cứu nhằm khám phá vai trò trách nhiệm giải trình dựa trên kế toán khu vực công, để đề xuất mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công trong bối cảnh thực tiễn Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu sử dụng trong luận án là phương pháp hỗn hợp. Dữ liệu định tính được thu thập thông qua phân tích dữ liệu đạt được và phỏng vấn sâu 7 chuyên gia. Dữ liệu định lượng được thu thập khảo sát 510 người làm việc trong 282 đơn vị công. Phần mềm SmartPLS 4.0.9.8 được sử dụng để kiểm định cấu trúc tuyến tính SEM và các giả thuyết nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu định tính (i) đề xuất được mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công chưa từng được ghi nhận trước đó và (ii) bổ sung bằng chứng thực nghiệm chỉ ra tồn tại quan điểm khác biệt trong nhận thức về TNGT khu vực công. Kết quả phân tích định lượng cho thấy có 5 nhân tố tác động trực tiếp và cùng chiều với mức độ tác động giảm dần tương ứng là: Kế toán dồn tích, Cảm nhận TNGT của bên giải trình đối với bên được giải trình; Chất lượng BCTC; Công bố thông tin, Năng lực kế toán. Có 3 nhân tố có tác động gián tiếp (trung gian một phần) là Công bố thông tin, Năng lực kế toán của bên giải trình và Chất lượng BCTC có tác động trung gian đến TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam. Trong đó, nhân tố Cảm nhận TNGT của bên giải trình đối với bên được giải trình là các nhân tố mới lần đầu tiên được kiểm chứng. Nghiên cứu này bổ sung thêm bằng chứng mới khi chỉ ra rằng Cảm nhận TNGT có ý nghĩa quan trọng trong việc giữ mối quan hệ giải trình và qua đó tăng cường TNGT. Về mặt ứng dụng, kết quả nghiên cứu chỉ ra cho tổ chức lập quy nguyên tắc thiết kế và xây dựng khuôn mẫu BCTC cho khu vực công nhằm đáp ứng nhu cầu của người sử dụng thông tin. Đó là kế toán khu vực công nên ưu tiên cung cấp thông tin cho mục đích thực hiện TNGT. Theo đó thông tin kế toán phải dễ hiểu và có khả năng sử dụng nhiều hơn nhằm đáp ứng yêu cầu theo dõi và đánh giá của công chúng. Như vậy, việc nâng cao TNGT kế toán khu vực công góp phần thúc đẩy hiệu quả quản trị quốc gia. Từ khóa: Trách nhiệm giải trình, Năng lực kế toán, Hệ thống KSNB, Chất lượng BCTC, Công bố thông tin, Cảm nhận TNGT. xiii ABSTRACT Accountability is a broad, multifaceted concept that has yet to be fully defined in academic research or social life contexts. The study aims to explore the public sector accounting accountability to propose a conceptual model of public accountability-based accounting that can be used in line with practice in Vietnam. The research method used in the thesis is mixed methods research. Qualitative data from document analysis, in-depth interviews with seven experts, and data from 510 officials, civil servants, and public employees of 282 public entities. The author tested the research model, SEM linear structure model, hypotheses, and intermediate effects using SmartPLS 4.0.9.8 software. Qualitative research findings (i) suggest a conceptual framework of public sector accounting accountability that has never been documented; (ii) show varying views on how public sector accountability is perceived. Quantitative analysis results show five factors to consider: Accrual accounting, Felt accountability, Financial reporting quality, information disclosure, and Accounting competency. There are 3 factors that have an indirect (partially mediated) impact: Information disclosure, Accounting competency, and Financial reporting quality that have an intermediate impact on accountability in public sector accounting in Vietnam. In the factor of felt accountability to the account-holders, new factors are tested for the first time. This study adds to the literature by showing that felt accountability is vital in maintaining relationships and enhancing accountability. In terms of application, the results of this study provide the organization that makes rules for designing and building a financial statement template for the public sector to meet the needs of information users. That is, public sector accountants should prioritize providing information for accountability purposes. Accordingly, accounting information must be easier to understand and more usable to meet the public's monitoring and evaluation requirements. Thus, the improvement of accountability in public sector accounting contributes to promoting the effeciency of national governance. Keywords: accountability, accounting competency, internal control system, financial reporting quality, information disclosure, felt accountability. 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ý nghĩa sơ khai của trách nhiệm giải trình (TNGT) là “giải thích”, có nguồn gốc từ tiếng Latin, được biết đến từ thế kỷ 13 ở Anh. Tuy nhiên, bằng chứng sớm nhất liên quan đến thuật ngữ “TNGT” được ghi chép từ năm 1794 (Hoskin & Macve, 1986), bắt nguồn từ các cuộc đàm phán (Klimoski, 1972; Klimoski & Ash, 1974, theo Hall & cộng sự, 2017), với ý nghĩa ban đầu là “giải trình” (Hay, 2019), phần lớn liên quan đến kế toán tài chính cho đến những năm 1980 (Mulgan, 2003; Bovens, 2005). Kể từ đó, thuật ngữ này được sử dụng phổ biến như là cụm từ “thời thượng” (Mulgan, 2003) nhưng khái niệm chính xác TNGT là gì vẫn còn là thách thức (Tooley & Hooks, 2010), phức tạp, khó nắm bắt (Mulgan, 2000b) và đa màu sắc (Sinclair, 1995) và chưa đầy đủ ( Hall & cộng sự, 2017). TNGT được xem là yếu tố nền tảng của tất cả các xã hội và tổ chức tồn tại trong xã hội đó (Hall & cộng sự, 2003); hiện diện hầu hết trong tất cả các lĩnh vực kinh tế và xã hội, trong đó phổ biến nhất trong lĩnh vực xã hội học và tổ chức (Mulgan, 2002; Overman & cộng sự 2021). Trong khu vực công, "TNGT gồm hai thành tố (i) kỳ vọng về năng lực và khả năng giải trình trong tương lai và (ii) khả năng bị trừng phạt nếu không thực hiện TNGT" (Fox, 2007; Overman & cộng sự, 2021, p.1753). Tuy nhiên, TNGT có đa nghĩa, phụ thuộc vào từng bối cảnh và thay đổi theo thời gian (Bovens, 2007). Ngoài sự khó nắm bắt chung về ý nghĩa của "TNGT", còn có một thách thức là việc chuyển ngữ nghĩa giữa các ngôn ngữ (Dubnick, 2002). Ở một số quốc gia, thuật ngữ “TNGT” khó hiểu hơn do ngôn ngữ mẹ đẻ không có từ tương đương. Ở Pháp, Tây Ban Nha, Ý và Bồ Đào Nha, sử dụng nhiều thuật ngữ khác nhau như "trách nhiệm" để thể hiện "TNGT" (Dubnick, 2002). Trong khu vực công, TNGT là cơ chế ứng phó của một tổ chức với dư luận và là một biểu tượng của quản trị tốt (Bovens, 2007), hình thành nên sự tin tưởng giữa các đơn vị công và xã hội (Kluver, 2003). Công chúng có quyền được thông báo về kết quả quản lý Nhà nước của Chính phủ (Barton, 2006). Tương tự, thủ trưởng các 2 đơn vị công có nghĩa vụ giải trình kết quả thực hiện nhiệm vụ của mình (Kluver, 2003). Các khoản chi tiêu sử dụng NSNN chủ yếu có nguồn gốc từ tiền thuế do người dân đóng góp, do đó BCTC phải cho biết NSNN được sử dụng nhằm mục đích gì và như thế nào (Tooley & Hooks, 2010). Khác với khu vực tư, hoạt động của các đơn vị công nhằm mục tiêu xã hội thay vì lợi nhuận (Herawaty & Hoque, 2007). Vì vậy các cơ quan Nhà nước phải có nghĩa vụ công khai kết quả công việc theo thẩm quyền (Coy & Pratt, 1998; Stewart, 1984). Roberts (1991) làm rõ hơn khi khẳng định rằng “TNGT như hòn đá tảng trong việc ngăn ngừa gian lận và kiểm soát”. Tuy nhiên, nếu Chính phủ có quyền hạn như vậy thì họ sẽ né tránh giải trình trách nhiệm thông qua loại bỏ chúng để che đậy những yếu kém trước công chúng. Một cách thể hiện TNGT của các đơn vị công là thực hiện tốt nghĩa vụ công khai dựa trên việc tuân thủ các chuẩn mực kế toán. Nghĩa là thông tin kế toán (TTKT) phải đáp ứng yêu cầu về tin cậy và khách quan kết quả của đơn vị (Faridi & Nazar, 2013). Bằng cách phát triển các chuẩn mực kế toán khu vực công, Ủy ban chuẩn mực kế toán khu vực công Quốc tế (IPSASB) đặt mục tiêu “tăng cường sự minh bạch, nhất quán và chất lượng BCTC đơn vị công” trên toàn thế giới. Liên đoàn Kế toán Quốc tế (IFAC) và IPSASB đều yêu cầu áp dụng CMKT khu vực công nhằm “hướng tới cải thiện hiệu quả chi tiêu công và tăng cường quản lý nguồn lực công để hướng tới phát triển bao trùm và bền vững” (Bộ Tài Chính, 2021). Tuy nhiên, theo Dillard & Vinnari (2019) cho rằng, tăng cường sự minh bạch thông qua công bố nhiều TTKT hơn không dẫn tới việc tăng cường TNGT như dự đoán. TNGT bị giới hạn bởi những gì được công bố và những gì được công bố lại bị giới hạn bởi hệ thống kế toán hiện hành (TNGT dựa trên kế toán-TNGT kế toán). Hơn nữa vẫn thiếu những lý thuyết nền tảng giúp giải thích mối quan hệ giữa TNGT với kế toán. Liệu TNGT dựa trên kế toán (quan điểm truyền thống) có cung cấp TTKT tin cậy, hữu ích và hữu dụng đối với người sử dụng hay ngược lại, cần phải đổi mới kế toán dựa trên TNGT ((Kế toán TNGT- quan điểm đương đại theo Dillard & Vinnari (2019)). Vậy đâu là nhân tố ảnh hưởng đến TNGT kế toán. Theo quan điểm đương đại, TTKT tin cậy, hữu ích liệu có đáp ứng đầy đủ nhu cầu giải trình trách nhiệm. Do đó, cần có nghiên cứu xem 3 xét các nhân tố tác động đến TNGT dựa trên kế toán khu vực công để có thể dự báo những loại thông tin quan trọng trên BCTC cung cấp cho người sử dụng và có khả năng sử dụng cho mục đích TNGT. Bên cạnh đó, thuật ngữ “TNGT” cũng được nhắc tới nhiều trong thời gian gần đây ở Việt Nam từ các Nghị quyết của Đảng đến các quy định pháp luật, các văn bản điều hành. Tuy nhiên, chưa có khái niệm chính thức nào được đề cập trong các tài liệu này mặc dù một số nghiên cứu có đề cập đến vai trò của TNGT cũng như các nhân tố tác động đến TNGT trong các đơn vị công như nghiên cứu của Trần Thị Yến (2021) và Phạm Quang Huy (2017) nhưng các nghiên cứu này đều chưa cung cấp hoặc khẳng định khái niệm TNGT là gì và được hiểu như thế nào trước khi tiến hành điều tra khảo sát các nhân tố ảnh hưởng. Trong thực tiễn ở Việt Nam, TNGT thường xuyên được sử dụng trên các diễn đàn nghị sự, chất vấn hoặc giám sát của Quốc hội, trong các cuộc họp Hội đồng nhân dân nhưng thực thi chúng như thế nào dường như vẫn chỉ dừng lại ở mức “khẩu hiệu”. Bởi vì “quan niệm về TNGT vẫn còn khá mới trong nhận thức xã hội” (Phạm Duy Nghĩa, 2015). Mặt khác, TNGT được sử dụng trong khu vực công ở Việt Nam cho mục đích chính trị như đấu tranh phòng chống tham nhũng, thất thoát và lãng phí hoặc với vai trò là phương tiện góp phần cải cách quản trị công thông qua nâng cao tính minh bạch và TNGT của hệ thống TTKT, tài chính khu vực công. Do đó, chưa phản ánh hết vai trò của TNGT như bản chất vốn có của nó. Theo đó, nghiên cứu này đề xuất mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công có thể áp dụng tại Việt Nam thông qua nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng và đo lường mức độ tác động của từng nhân tố. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chung Xây dựng mô hình TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam thông qua đó khám phá các nhân tố và đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam. Mục tiêu cụ thể (1) Xây dựng mô hình TNGT kế toán khu vực công; 4 (2) Đánh giá sự phù hợp của mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công được đề xuất có phù hợp với thực tiễn ở Việt Nam; (3) Xác định và đo lường mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến mô hình khái niệm TNGT kế toán khu vực công ở Việt Nam. Để đạt được ba mục tiêu nghiên cứu nêu trên, những câu hỏi nghiên cứu sau giúp định hướng và thực hiện nghiên cứu: 3. Câu hỏi nghiên cứu Nhằm đạt được mục tiêu nghiên cứu trên, những câu hỏi nghiên cứu tương ứng sau giúp xác lập quy trình nghiên cứu của luận án: Q1: Mô hình TNGT kế toán khu vực công ở Việt Nam như thế nào? Q2: Mô hình TNGT kế toán khu vực công đề xuất có phù hợp với thực tiễn trong khu vực công ở Việt Nam không? Q3: Nhân tố nào tác động đến TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam và mức độ ảnh hưởng của các nhân tố? 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là TNGT và kế toán khu vực công ở Việt Nam cùng với các nhân tố ảnh hưởng đến TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu các nhân tố tác động đến TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam. 5. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu định tính: Xây dựng mô hình khái niệm và mô hình nghiên cứu qua tổng quan lý thuyết và các nghiên cứu trước liên quan trong bối cảnh TNGT kế toán khu vực công ở Việt Nam nhằm trả lời cho câu hỏi nghiên cứu số 1 và câu hỏi nghiên cứu số 2. Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích dữ liệu đạt được và phỏng vấn sâu chuyên gia. Nghiên cứu định lượng: Luận án tiến hành xây dựng mô hình các nhân tố tác động đến TNGT kế toán khu vực công và sử dụng phầm mềm SmartPLS 4.0.9.8 để kiểm định mô hình đo lường và mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) nhằm trả lời câu hỏi nghiên cứu số 3. 5 6. Đóng góp mới của nghiên cứu 6.1 Đóng góp về mặt khoa học Một là, đóng góp và làm giàu thêm lý thuyết về TNGT kế toán khu vực công thông qua đề xuất khái niệm “TNGT kế toán khu vực công” cấu thành từ 5 thành phần gồm (i) bên giải trình là bên tạo lập, cung cấp và giải thích TTKT cho bên được giải trình; (ii) người sử dụng thông tin bên ngoài là bên được giải trình; (iii) nội dung giải trình (TTKT nào hữu ích để giải trình trách nhiệm); (iv) cơ chế giải trình diễn ra như thế nào (thời điểm, tiêu chuẩn, quy trình lập và cung cấp TTKT và (v) kết quả giải trình thể hiện trong BCTC góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động như thế nào cho các đơn vị công. Hai là, nghiên cứu xác định và đo lường được ảnh hưởng cùng chiều của 5 nhân tố tác động trực tiếp với mức độ tác động giảm dần tương ứng là: Kế toán dồn tích, Cảm nhận TNGT của bên giải trình đối với bên được giải trình; Chất lượng BCTC; Công bố thông tin, Năng lực kế toán. Đồng thời nghiên cứu cũng chỉ ra 3 nhân tố có tác động gián tiếp (trung gian một phần) là Công bố thông tin, Năng lực kế toán của bên giải trình và Chất lượng BCTC có tác động trung gian đến TNGT kế toán khu vực công tại Việt Nam. Trong đó, nhân tố Cảm nhận TNGT là nhân tố mới lần đầu tiên được kiểm chứng tác động đến TNGT kế toán khu vực công. Ba là, kết quả kiểm định mô hình nghiên cứu cung cấp bổ sung bằng chứng thực nghiệm hỗ trợ nhận định, nghiên cứu TNGT trong bất kỳ lĩnh vực, hoặc bối cảnh nào cũng đều phụ thuộc vào nhận thức người giải trình về nhu cầu, thẩm quyền và trình độ chuyên môn của bên được giải trình áp dụng trong lĩnh vực tâm lý học xã hội. Khi nhận thức đúng được vai trò của nhân tố này sẽ giúp tìm giải pháp duy trì tính bền vững trong mối quan hệ giải trình (cơ chế giải trình) và qua đó, cơ chế giải trình được hình thành càng trở nên thiết thực hơn trên thực tế. Bốn là, kết quả nghiên cứu chỉ ra bằng chứng chứng tỏ TNGT được hiểu khác nhau nhưng việc thực thi TNGT trên thực tế góp phần thúc đẩy hiệu quả quản trị quốc gia khi có hệ thống BCTC đơn vị công cung cấp đầy đủ thông tin đầy đủ, tin cậy,