Luận án Đánh giá phục hồi chức năng thở, nuốt và phát âm sau cắt thanh quản một phần trong điều trị ung thư thanh môn giai đoạn sớm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ ĐẠI HỌC Y DƯỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LÊ VĂN CƯỜNG ĐÁNH GIÁ PHỤC HỒI CHỨC NĂNG THỞ, NUỐT VÀ PHÁT ÂM SAU CẮT THANH QUẢN MỘT PHẦN TRONG ĐIỀU TRỊ UNG THƯ THANH MÔN GIAI ĐOẠN SỚM Chuyên ngành: Ung thư Mã số: 62720149 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. VŨ VĂN VŨ 2. PGS.TS. NGUYỄN THỊ NGỌC DUNG TP. Hồ Chí Minh - Năm 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả ghi trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Lê Văn Cường ii MỤC LỤC Trang phụ bìa LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i MỤC LỤC ......................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................. vi BẢNG ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ANH - VIỆT ........................................ viii BẢNG ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ VIỆT - ANH .......................................... ix DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. xii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ........................................................................ xvi DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................. xvii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................ 3 1.1. UNG THƯ THANH QUẢN ................................................................ 3 1.1.1. Giải phẫu thanh quản...................................................................... 3 1.1.2. Diễn tiến tự nhiên của ung thư thanh môn ..................................... 6 1.1.3. Chẩn đoán ....................................................................................... 6 1.1.4. Xếp giai đoạn theo TNM (2010) .................................................... 8 1.1.5. Điều trị ung thư thanh môn giai đoạn sớm .................................. 10 1.2. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG SAU PHẪU THUẬT CẮT THANH QUẢN MỘT PHẦN .................................................................................... 21 1.2.1. Sinh lý thở bình thường ................................................................ 21 1.2.2. Sinh lý nuốt bình thường .............................................................. 21 1.2.3. Sinh lý phát âm ............................................................................. 23 1.2.4. Sự phục hồi chức năng thở sau cắt thanh quản một phần ............ 25 iii 1.2.4.1. Các rối loạn chức năng ................................................................. 25 1.2.5. Phục hồi chức năng nuốt sau cắt thanh quản một phần ............... 26 1.2.6. Phục hồi chức năng phát âm sau cắt thanh quản một phần ......... 32 Chương 2 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................... 37 2.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ............................................................ 37 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 37 2.2.1. Thiết kế nghiên cứu ...................................................................... 37 2.2.2. Cỡ mẫu ......................................................................................... 37 2.2.3. Quy trình nghiên cứu .................................................................... 37 2.2.4. Phương pháp đánh giá mức độ hồi phục các rối loạn chức năng 46 2.2.5. Phương pháp thống kê .................................................................. 50 Chương 3: KẾT QUẢ ..................................................................................... 51 3.1. ĐẶC ĐIỂM CỦA MẪU NGHIÊN CỨU........................................... 51 3.1.1. Các đặc điểm chung ..................................................................... 51 3.1.2. Các đặc điểm phẫu thuật .............................................................. 54 3.1.3. Kết quả ung thư học ..................................................................... 55 3.2. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG THỞ ....................................................... 60 3.2.1. Thời gian đặt ống khai khí đạo..................................................... 60 3.2.2. Các yếu tố ảnh hưởng lên thời gian đặt ống khai khí đạo ............ 60 3.2.3. Can thiệp phục hồi chức năng thở ................................................ 61 3.3. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG NUỐT .................................................... 62 3.3.1. Thời gian đặt ống nuôi ăn ........................................................... 62 3.3.2. Các yếu tố liên quan đến thời gian đặt ống nuôi ăn ..................... 63 iv 3.3.3. Can thiệp phục hồi chức năng ...................................................... 65 3.3.4. Nội soi đánh giá nuốt ................................................................... 66 3.3.5. Tự đánh giá ảnh hưởng của chức năng nuốt lên chất lượng sống 68 3.4. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG PHÁT ÂM ............................................. 70 3.4.1. Chất lượng cảm thụ ...................................................................... 70 3.4.2. Phân tích âm ................................................................................. 72 3.4.3. Thời gian phát âm tối đa .............................................................. 74 3.4.4. Tự đánh giá ảnh hưởng của giọng lên chất lượng sống ............... 75 3.4.5. Can thiệp phục hồi chức năng ...................................................... 77 Chương 4: BÀN LUẬN .................................................................................. 78 4.1. CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA MẪU NGHIÊN CỨU ................................. 78 4.1.1. Đặc điểm chung ............................................................................ 78 4.1.2. Đặc điểm phẫu thuật ..................................................................... 78 4.1.3. Kết quả ung thư học ..................................................................... 80 4.2. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG THỞ ....................................................... 81 4.2.1. Thời gian đặt ống khai khí đạo..................................................... 81 4.2.2. Các yếu tố ảnh hưởng lên thời gian đặt ống khai khí đạo ............ 85 4.2.3. Can thiệp phục hồi chức năng ...................................................... 86 4.3. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG NUỐT .................................................... 86 4.3.1. Thời gian đặt ống nuôi ăn ............................................................ 86 4.3.2. Các yếu tố liên quan đến thời gian đặt ống NA ........................... 89 4.3.3. Can thiệp phục hồi chức năng ...................................................... 90 4.3.4. Nội soi đánh giá nuốt ................................................................... 92 v 4.3.5. Tự đánh giá ảnh hưởng của chức năng nuốt lên cuộc sống ......... 95 4.4. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG PHÁT ÂM ............................................. 96 4.4.1. Chất lượng cảm thụ ...................................................................... 96 4.4.2. Phân tích âm ............................................................................... 101 4.4.3. Thời gian phát âm tối đa ............................................................ 104 4.4.4. Tự đánh giá ảnh hưởng của giọng đến chất lượng sống ............ 106 4.4.5. Can thiệp phục hồi chức năng .................................................... 107 KẾT LUẬN ................................................................................................... 110 KIẾN NGHỊ .................................................................................................. 112 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ANTL Âm ngữ trị liệu (16) bit (16) binary digit BN Bệnh nhân CT scan Computerized tomography scan FEV1/FVC Forced Expired Volume in one second /Forced Volume Capacity (Thang) GRBAS (Thang) General Rough Breathy Aesthenic Strained M Metastasis MDADI MD. Anderson Dysphagia Inventory MDADI E MD. Anderson Dysphagia Inventory Emotional MDADI F MD. Anderson Dysphagia Inventory Functional MDADI G MD. Anderson Dysphagia Inventory Global MDADI P MD. Anderson Dysphagia Inventory Physical MPT Maximum Phonation Time MRI Magnetic Resonance Imaging N Lymph nodes (Ống) NA (Ống) nuôi ăn Ng.(5) Ngày hậu phẫu (thứ 5) sau mổ NHR Noise-to-Harmonic Ratio NSĐGN Nội soi đánh giá nuốt PET Positron emission tomography vii T Tumour TGPATĐ Thời gian phát âm tối đa TP. Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh (Cắt) TQMPTCD (Cắt) thanh quản một phần theo chiều dọc (Cắt) TQTSN KH SNNXM (Cắt) thanh quản trên sụn nhẫn kết hợp sụn nhẫn, nắp và xương móng (Cắt) TQTSN KH SNXM (Cắt) thanh quản trên sụn nhẫn kết hợp sụn nhẫn và xương móng VHI10 Voice Handicap Index – 10 VHI E Voice Handicap Index Emotional VHI F Voice Handicap Index Functional VHI P Voice Handicap Index Physical VHI T Voice Handicap Index total viii BẢNG ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ ANH - VIỆT (dành cho các chữ viết tắt) Maximum Phonation Time Thời gain phát âm tối đa MD. Anderson Dysphagia Inventory Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson MD. Anderson Dysphagia Inventory Emotional Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson phần cảm xúc MD. Anderson Dysphagia Inventory Functional Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson phần chức năng MD. Anderson Dysphagia Inventory Global Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson phần tổng quát MD. Anderson Dysphagia Inventory Physical Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson phần thể chất Noise-to-Harmonic Ratio Tỉ số hài âm ồn trên hài âm Voice Handicap Index – 10 Chỉ số khuyết tật giọng nói bảng 10 câu hỏi Voice Handicap Index Emotional Chỉ số khuyết tật giọng nói phần cảm xúc Voice Handicap Index Functional Chỉ số khuyết tật giọng nói phần chức năng Voice Handicap Index Physical Chỉ số khuyết tật giọng nói phần thể chất Voice Handicap Index Total Chỉ số khuyết tật giọng nói điểm tổng ix BẢNG ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ VIỆT - ANH Tiếng Việt Tiếng Anh Ảnh phổ Spectrogram Ánh sáng thanh môn đồ Photoglottography Áp suất ngưỡng phát âm Phonation Threshold Pressure Áp suất nuốt huỳnh quang đồ Manofluorography Bài tập nuốt gắng sức The Effortful Swallow Exercise Bảng kê rối loạn nuốt của viện M.D. Anderson The M.D. Anderson Dysphagia Inventory Cắt niêm mạc dây thanh Vocal Cord Stripping Cắt thanh quản bảo tồn Conservative laryngectomy Cắt thanh quản bằng laser qua nội soi Endoscopic laser microsurgery for laryngeal cancer Cắt thanh quản một phần theo chiều dọc Vertical partial laryngectomy Cắt thanh quản một phần theo chiều dọc kiểu trán bên Frontal lateral vertical partial laryngectomy Cắt thanh quản một phần theo chiều dọc kiểu trán trước Anterior frontal vertical partial laryngectomy Cắt thanh quản một phần theo chiều dọc tiêu chuẩn Standard Hemilaryngectomy Cắt thanh quản trên sụn nhẫn kết hợp sụn nhẫn, nắp và xương móng Supracricoid laryngectomy with cricohyoidoepiglottopexy Cắt thanh quản trên sụn nhẫn kết hợp sụn nhẫn và xương móng Supracricoid laryngectomy with cricohyoidopexy x Tiếng Việt Tiếng Anh Cắt thanh quản trên thanh môn Supraglottic laryngectomy Chỉ số khuyết tật của giọng nói Voice handicap index (VHI) Chỉ số mờ Shimmer Chỉ số rung Jitter Chụp cộng hưởng từ Magnetic Resonance Imaging Chụp CT scan Computed tomography scan Dao động tức thời Perturbation Đo phế dung Spirometry Đổ thức ăn sớm Premature spillage Cằm ngực Chin tuck Giọng căng Straining voice Giọng hơi Breathiness Giọng mệt mỏi Voice fatigue Hài âm Harmonic Hít sặc Aspiration Hóa trị chọn lọc Exclusive Chemotherapy Hóa xạ trị đồng thời Concurrent chemotherapy Khối thức ăn Bolus Khởi phát phản xạ nuốt Trigger Kiểm tra nhuộm màu Blue dye test Máy ghi sóng Kymography Mi-crô Microphone Nội soi đánh giá nuốt Fiberoptic endoscopic evaluation of swallowing Nội soi video tốc độ cao High speed videoendoscopy Nuốt siêu trên thanh môn Super Supraglottic Swallowing xi Tiếng Việt Tiếng Anh Nuốt trên thanh môn Supraglottic Swallow Ống giọng Vocal tract Phân tích âm Acoustic analysis Phân tích âm ồn Noise analysis Phân tích ảnh phổ Spectral analysis Phân tích cảm thụ Perceptual analysis Phát âm nguyên âm bằng tiếng thé Rasp with vowel Quét đơn trục tốc độ cao High-Speed Single-Line Scanning Siêu âm thanh môn đồ Ultrasound glottography Soi hoạt nghiệm Videoendocopy with stroboscopy Soi thanh quản treo Suspension laryngoscopy Sụn nắp thanh quản Epiglottis Tần số cơ bản Fundamental frequency Thể tích phát âm Volume phonation Thô Roughness Thời gian phát âm tối đa Maximum Phonation Time Thức ăn dạng nghiền nát Pureed foods Tỉ số âm ồn trên hài âm Noise to Harmonics Ratio Tỉ số hài âm trên âm ồn Harmonics to Noise Ratio Tiền đình thanh quản Vestibule of larynx Tư thế thuận lợi (nuốt) Facilitating postures Ứ đọng thức ăn Pooling of the bolus Video x quang đánh giá nuốt Videofluoroscopy Xạ hình Scintigraphy Xâm nhập Penetration xii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 3.1. Vị trí bướu ...................................................................................... 52 Bảng 3.2. Biến chứng phẫu thuật.................................................................... 55 Bảng 3.3. Tỉ lệ tái phát theo loại phẫu thuật ................................................... 57 Bảng 3.4. Tỉ lệ sống còn 5 năm theo phương pháp Kaplan Meier ................. 59 Bảng 3.5. Thời gian đặt ống khai khí đạo ...................................................... 60 Bảng 3.6. Tương quan giữa tuổi và thời gian đặt ống khai khí đạo trong nhóm cắt TQTSN KH SNNXM ............................................................................... 60 Bảng 3.7. Tương quan giữa chỉ số FEV1/FVC trước phẫu thuật và thời gian đặt ống khai khí đạo trong nhóm cắt TQTSN KH SNNXM ......................... 61 Bảng 3.8. Số ca được can thiệp tập thở sớm sau phẫu thuật .......................... 61 Bảng 3.9. Thời gian đặt ống nuôi ăn ............................................................. 62 Bảng 3.10. Tương quan giữa tuổi và thời gian đặt ống nuôi ăn trong nhóm cắt TQMPTCD ..................................................................................................... 63 Bảng 3.11. Tương quan giữa thời gian đặt ống khai khí đạo và thời gian đặt ống nuôi ăn trong nhóm cắt TQMPTCD ....................................................... 63 Bảng 3.12. Liên quan giữa biến chứng và thời gian đặt ống nuôi ăn của nhóm cắt TQTSN KH SNNXM ............................................................................... 64 Bảng 3.13. Tương quan giữa tuổi và thời gian đặt ống nuôi ăn trong nhóm cắt TQTSN KH SNNXM ..................................................................................... 64 Bảng 3.14. Tương quan giữa thời gian đặt ống khai khí đạo và thời gian đặt ống nuôi ăn trong nhóm cắt TQTSN KH SNNXM ....................................... 64 Bảng 3.15. Thời điểm tập ăn .......................................................................... 65 Bảng 3.16. Số ca được nội soi đánh giá nuốt trong quá trình tập nuốt .......... 65 Bảng 3.17. So sánh trung bình số ngày đặt ống nuôi ăn giữa hai nhóm cắt TQTSN KH SNNXM có và không nội soi đánh giá nuốt . ............................ 66 xiii Bảng 3.18. Đặc điểm nuốt trên nội soi đánh giá nuốt của bệnh nhân cắt TQMPTCD ...................................................................................................... 66 Bảng 3.19. Điểm số nội soi đánh giá nuốt của bệnh nhân cắt TQMPTCD .... 67 Bảng 3.20. Đặc điểm nuốt trên nội soi đánh giá nuốt của bệnh nhân cắt TQTSN KH SNNXM ...................................................................................... 67 Bảng 3.21. Điểm số nội soi đánh giá nuốt của bệnh nhân của bệnh nhân cắt TQTSN KH SNNXM ...................................................................................... 68 Bảng 3.22. Tự đánh giá ảnh hưởng của nuốt lên chất lượng sống của bệnh nhân cắt dây thanh ........................................................................................... 68 Bảng 3.23. Tự đánh giá ảnh hưởng của nuốt lên chất lượng sống của nhóm cắt TQMPTCD ................................................................................................ 69 Bảng 3.24. Tự đánh giá ảnh hưởng của nuốt lên chất lượng sống của bệnh nhân cắt TQTSN KH SNNXM ....................................................................... 69 Bảng 3.25. Phân tích âm của bệnh nhân sau cắt dây thanh ............................ 73 Bảng 3.26. Phân tích âm giọng nói của bệnh nhân sau cắt TQMPTCD ........ 73 Bảng 3.27. Phân tích âm giọng nói của bệnh nhân sau cắt TQTSN KH SNNXM .......................................................................................................... 74 Bảng 3.28. Thời gian phát âm tối đa ............................................................. 75 Bảng 3.29. Tự đánh giá ảnh hưởng của giọng lên chất lượng sống ............... 75 Bảng 3.30. Tương quan giữa mức độ nặng chung của giọng và điểm số VHI10 ............................................................................................................. 76 Bảng 3.31. Liên quan giữa chỉ số khuyết tật giọng nói và tuổi ..................... 76 Bảng 3.32. Số buổi luyện thanh trong 6 tháng ............................................... 77 Bảng 4.33. Tỉ lệ bờ diện cắt dương tính sau phẫu thuật cắt thanh quản một phần trong một số nghiên cứu ......................................................................... 78 Bảng 4.34. Tỉ lệ biến chứng sau phẫu thuật ................................................... 79 xiv Bảng 4.35. Tỉ lệ tái phát và sống còn của bệnh nhân cắt thanh quản một phần theo chiều dọc trong một số nghiên cứu ......................................................... 80 Bảng 4.36. Tỉ lệ tái phát và sống còn của bệnh nhân cắt thanh quản trên sụn nhẫn KH SNNXM trong một số nghiên cứu. ................................................. 81 Bảng 4.37. Thời gian đặt ống khai khí đạo của cắt TQMPTCD trong một số nghiên cứu ....................................................................................................... 82 Bảng 4.38. Thời gian đặt ống khai khí đạo theo một số nghiên cứu .............. 84 Bảng 4.39. Các yếu tố liên quan đến thời gian đặt ống khai khí đạo trong cắt TQTSN KH SNNXM ...................................................................................... 85 Bảng 4.40. Thời gian đặt ống nuôi ăn sau cắt TQMPTCD trong một số nghiên cứu ....................................................................................................... 87 Bảng 4.41. Thời gian đặt ống nuôi ăn sau cắt TQTCN KH SNNXM theo một số nghiên cứu .................................................................................................. 88 Bảng 4.42. Các yếu tố liên quan thời gian đặt ống nuôi ăn của cắt TQTSN KH SNNXM trong một số nghiên cứu ........................................................... 89 Bảng 4.43. Đặc điểm rối loạn nuốt sau cắt TQTSN KH SNNXM ................. 92 Bảng 4.44. Kết quả điểm số MDADI của bệnh nhân cắt TQTSN KH SNNXM ......................................................................................................................... 95 Bảng 4.45. Phân tích cảm thụ trong một số nghiên cứu ................................. 96 Bảng 4.46. Phân tích cảm thụ th