Luận án Hiệu ứng lan tỏa của đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) tại tỉnh Savannakhet, Lào

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG --------***-------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ HIỆU ỨNG LAN TỎA CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI (FDI) TẠI TỈNH SAVANNAKHET, LÀO Ngành: Quản trị kinh doanh KHAMKEO MANIVONG Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG --------***-------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ HIỆU ỨNG LAN TỎA CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI (FDI) TẠI TỈNH SAVANNAKHET, LÀO Ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 9340101 KHAMKEO MANIVONG Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. HOÀNG XUÂN BÌNH Hà Nội - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình khoa học nào khác. Hà Nội, ngày 06 tháng 06 năm 2022 Tác giả luận án Khamkeo MANIVONG ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn PGS. TS Hoàng Xuân Bình đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, động viên và tạo mọi điều kiện cho tôi để tôi có thể hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Ngoại thương, Ban Chủ nhiệm khoa Quản trị kinh doanh, Khoa Sau đại học, Bộ môn kinh tế vĩ mô cùng các thầy cô, đồng nghiệp, bạn bè đã tạo điều kiện thuận lợi và nhiệt tình giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành chương trình học tiến sĩ tại trường. Tôi xin chân thành cảm ơn các chuyên gia từ các sở đã hỗ trợ tôi nhiệt tình trong quá trình nghiên cứu, thu thập dữ liệu, cung cấp thông tin và đưa ra những góp ý, nhận xét rất hữu ích và quý báu để tôi hoàn thiện luận án của mình. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới bố mẹ hai bên gia đình, vợ và con đã tin tưởng, động viên, khích lệ, tạo động lực để tôi phấn đấu hoàn thành chương trình học. Tác giả luận án Khamkeo MANIVONG iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................. vii DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ix DANH MỤC SƠ ĐỒ .................................................................................................. x PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI ............................................................................................................................... 9 1.1. Các nghiên cứu về hiệu ứng lan tỏa của FDI ........................................................ 9 1.1.1. Các nghiên cứu chung về hiệu ứng lan tỏa của FDI đến doanh nghiệp nội địa 9 1.1.2. Các nghiên cứu theo chiều lan tỏa của FDI đến các doanh nghiệp nội địa 17 1.2. Khoảng trống nghiên cứu .................................................................................... 24 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ HIỆU ỨNG LAN TỎA CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI .................................................................................. 26 2.1. Cơ sở lý luận về đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) ........................................... 26 2.1.1. Khái niệm về đầu tư trực tiếp nước ngoài ................................................... 26 2.1.2. Đặc điểm của đầu tư trực tiếp nước ngoài................................................... 27 2.2. Cơ sở lý luận về hiệu ứng lan tỏa của FDI ......................................................... 29 2.2.1. Khái niệm về hiệu ứng lan tỏa của FDI ....................................................... 29 2.2.2. Hiệu ứng lan tỏa của FDI theo chiều ........................................................... 30 2.2.3. Hiệu ứng lan tỏa của FDI theo kênh tác động ............................................. 33 2.3. Lý thuyết liên quan đến tác động lan tỏa của FDI .............................................. 41 2.3.1. Lý thuyết tăng trưởng nội sinh .................................................................... 41 2.3.2. Lý thuyết sản xuất và tiến bộ công nghệ ..................................................... 42 2.3.3. Lý thuyết về khả năng hấp thụ..................................................................... 43 2.3.4. Đề xuất khung lý thuyết cho luận án ........................................................... 44 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................................... 45 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI FDI TẠI TỈNH SAVANNAKHET GIAI ĐOẠN 2010-2020 ................................................ 46 iv 3.1. Khái quát chung về đặc điểm tự nhiên, xã hội, kinh tế của tỉnh Savannakhet, Lào ...................................................................................................................... 46 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên ........................................................................................ 46 3.1.2. Đặc điểm về xã hội ...................................................................................... 46 3.1.3. Đặc điểm về kinh tế ..................................................................................... 48 3.2. Thực trạng đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Savannakhet, Lào giai đoạn 2010 - 2020 ................................................................................................................. 48 3.2.1. Cơ cấu đầu tư theo quy mô đầu tư ............................................................... 48 3.2.2. Cơ cấu đầu tư theo đối tác đầu tư ................................................................ 51 3.2.3. Cơ cấu đầu tư theo ngành ............................................................................ 52 3.2.4. Cơ cấu đầu tư theo hình thức đầu tư............................................................ 55 3.3. Đánh giá chung về đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Savannakhet, Lào trong giai đoạn 2010-2020 ................................................................................................... 56 3.3.1. Thành tựu đạt được ...................................................................................... 56 3.3.2. Những tồn tại, hạn chế ................................................................................. 66 Tiểu kết Chương 3 .................................................................................................... 69 CHƯƠNG 4: PHÂN TÍCH HIỆU ỨNG LAN TỎA TỪ ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI TẠI TỈNH SAVANNAKHET, LÀO GIAI ĐOẠN 2010-2020. 70 4.1. Hiệu ứng lan tỏa từ FDI đến các doanh nghiệp trong nước tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ................................................................................................... 70 4.1.1. Hiệu ứng lan tỏa FDI qua hoạt động chuyển giao công nghệ ..................... 70 4.1.2. Hiệu ứng lan tỏa FDI qua hoạt động R&D ................................................. 73 4.1.3. Dịch chuyển lao động giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước .. 75 4.1.4. Tạo sức ép cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong nước và các doanh nghiệp FDI.......................................................................................................................... 78 4.2. Lượng hóa tác động lan tỏa của đầu tư trực tiếp nước ngoài đến các doanh nghiệp trong nước tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 .............................................. 80 4.2.1. Mô hình nghiên cứu .................................................................................... 80 4.2.2. Phương pháp ước lượng và kiểm định ........................................................ 83 4.2.3 Nguồn dữ liệu................................................................................................ 88 4.2.4. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................................. 88 v 4.3. Kết quả ước lượng tác động lan tỏa của đầu tư trực tiếp nước ngoài đến các doanh nghiệp trong nước tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 .................................. 91 4.3.1. Giải thích các biến số ................................................................................... 91 4.3.2. Kết quả thống kê mô tả ................................................................................ 92 4.3.3. Kết quả hồi quy và thảo luận ....................................................................... 93 4.4. Đánh giá chung về tác động lan tỏa của FDI tại tỉnh Savannakhet, Lào giai đoạn 2010-2020 .................................................................................................................104 4.4.1. Những kết quả tích cực ..............................................................................104 4.4.2. Những kết quả tiêu cực ..............................................................................105 Tiểu kết chương 4 ...................................................................................................106 CHƯƠNG 5: ĐỊNH HƯỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO KHẢ NĂNG HẤP THỤ HIỆU ỨNG LAN TỎA TÍCH CỰC ..........................108 VÀ HẠN CHẾ HIỆU ỨNG LAN TỎA TIÊU CỰC CỦA FDI .........................108 TẠI TỈNH SAVANNAKHET, LÀO ....................................................................108 5.1. Bối cảnh quốc tế và trong nước ........................................................................108 5.1.1. Bối cảnh quốc tế.........................................................................................108 5.1.2. Bối cảnh trong nước ...................................................................................109 5.2. Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới trong việc hấp thụ các hiệu ứng lan tỏa của FDI ...............................................................................................................111 5.2.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc ...................................................................111 5.2.2. Kinh nghiệm của Thái lan..........................................................................113 5.2.3. Kinh nghiệm của Việt Nam .......................................................................115 5.2.4. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Lào trong việc hấp thụ các hiệu ứng lan tỏa của FDI .................................................................................................................117 5.3. Quan điểm và chính sách của Chính phủ Lào và tỉnh Savannakhet để hấp thụ các hiệu ứng lan tỏa của FDI tại tỉnh Savannakhet, Lào................................................118 5.3.1. Nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong nước. ...........118 5.3.2. Tăng quy mô và tiềm lực tài chính, nâng cao năng lực tổ chức, quản lý và nguồn nhân lực của các doanh nghiệp trong nước ..............................................118 5.3.3. Thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài vào các ngành hạ nguồn và chủ động liên kết với các doanh nghiệp nước ngoài. ..........................................................119 vi 5.3.4. Tăng cường hoạt động R&D giúp nâng cao năng lực công nghệ của doanh nghiệp ...................................................................................................................119 5.4. Kiến nghị giải pháp nhằm nâng cao khả năng hấp thụ hiệu ứng lan tỏa tích cực và hạn chế hiệu ứng lan tỏa tiêu cực của FDI tại tỉnh Savannakhet, Lào ...............120 5.4.1. Về phía các doanh nghiệp nội địa..............................................................120 5.4.2. Giải pháp đối với chính quyền tỉnh Savannakhet .....................................129 5.4.3. Kiến nghị giải pháp với Chính phủ và các bộ, ngành có liên quan ..........133 Tiểu kết chương 5 ...................................................................................................135 KẾT LUẬN .............................................................................................................137 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................141 PHỤC LỤC KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH ..................................................................154 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CGCN Chuyển giao công nghệ CLRM Classical Linear Regression Model Mô hình hồi quy tuyến tính cổ điển EU European Union Liên minh Châu Âu FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài FEM Fixed Effects Model Mô hình ảnh hưởng cố định FGLS Feasible Generalized Least Square Bình phương nhỏ nhất tổng quát GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm nội địa IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ Quốc tế LSDV Least Squares Dummy Variable Estimator Ước lượng biến giả bình phương tối thiểu MNCs Multinational corporation Công ty đa quốc gia ODA Official Development Assistance Hỗ Trợ Phát Triển Chính Thức R&D Research & Development Nghiên cứu và Phát triển REM Random Effects Model Mô hình ảnh hưởng ngẫu nhiên VAR Vector Autorewardsion Tự hồi quy Vector WB World Bank Ngân hàng thế giới WTO World Trade Organization Tổ Chức Thương Mại Thế Giới viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Tóm tắt các nghiên cứu chung về hiệu ứng lan tỏa của FDI đến các doanh nghiệp nội địa ............................................................................................................. 21 Bảng 3.2. Số dự án đầu tư FDI theo đối tác năm 2010-2020 .................................... 51 Bảng 3.3. Đầu tư trực tiếp nước ngoài theo đối tác đầu tư năm 2020....................... 52 Bảng 3.4. Đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Savannakhet theo ngành kinh tế giai đoạn 2010-2020 .......................................................................................................... 53 Bảng 3.5. Đầu tư trực tiếp nước ngoài theo lĩnh vực giai đoạn 2010-2020 .............. 54 Bảng 3.6. Đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Savannakhet theo hình thức đầu tư giai đoạn 2010- 2020 ......................................................................................................... 55 Bảng 3.7. Vốn đầu tư phát triển kinh tế xã hội của tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 ......................................................................................................................... 57 Bảng 3.8. Đóng góp của khu vực kinh tế có vốn FDI vào GDP bình quân của tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 .......................................................................... 60 Bảng 3.9. Đóng góp của khu vực FDI vào tổng kim ngạch xuất khẩu tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 .......................................................................... 61 Bảng 3.10. Thu ngân sách nhà nước từ khu vực các doanh nghiệp trong nước tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 .......................................................................... 62 Bảng 3.11. Thu ngân sách nhà nước từ khu vực FDI tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 ................................................................................................................ 63 Bảng 3.12. Số lao động tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 - 2020 ........................ 65 Bảng 4.1. Tỷ lệ chi cho hoạt động R&D so với doanh thu ....................................... 74 Bảng 4.2. Đánh giá về sức ép cạnh tranh của các doanh nghiệp hoạt động tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ............................................................................. 78 Bảng 4.3. Ký hiệu, giải thích và kỳ vọng chiều tác động của các biến số đưa vào mô hình ............................................................................................................................. 91 Bảng 4.4. Bảng thống kê mô tả các biến.................................................................... 92 Bảng 4.5. Kết quả kiểm định lựa chọn mô hình ........................................................ 94 Bảng 4.6. Kết quả kiểm định chuẩn đoán cho mô hình FEM ................................... 94 Bảng 4.7. Kết quả ước lượng của mô hình phân tích ................................................ 95 ix DANH MỤC HÌNH 13 Hình 2.1. Hiệu ứng lan tỏa ngang, ngược, xuôi trong chuỗi cung ứng ..................... 33 Hình 3.1. Thực trạng số dự án, vốn đăng ký và vốn thực hiện FDI của Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ................................................................................................... 49 Hình 3.2. Tỷ trọng số dự án trong cơ cấu FDI theo lĩnh vực giai đoạn 2010-2020 ...... 54 Hình 3.3. Tỷ trọng vốn đăng ký trong cơ cấu FDI theo lĩnh vực giai đoạn 2010-2020 55 Hình 3.4. Vốn đầu tư phát triển kinh tế xã hội của tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 - 2020 ................................................................................................................. 58 Hình 3.5. Nguồn thu ngân sách nhà nước của khu vực trong nước và khu vực FDI tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010 – 2020 ................................................................... 63 Hình 4.1. Cơ cấu chuyển giao công nghệ trong các doanh nghiệp tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ................................................................................................... 70 Hình 4.2. Cơ cấu chuyển giao công nghệ từ các doanh nghiệp FDI tới các doanh nghiệp nội địa theo quy mô tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ................... 71 Hình 4.3. Cơ cấu chuyển giao công nghệ theo ngành tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ................................................................................................................... 72 Hình 4.4. Cơ cấu kinh phí dành cho hoạt động R&D của các doanh nghiệp tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ............................................................................. 74 Hình 4.5. Cơ cấu trình độ học vấn của lao động trong doanh nghiệp tại tỉnh Savannakhet giai đoạn 2010-2020 ............................................................................. 76 Hình 4.6. Cơ cấu về trình độ học vấn của lao động theo ngành kinh tế tại tỉnh Savanakhet giai đoạn 2010-2020 ............................................................................... 77 x DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 0.1. Khung phân tích của nghiên cứu ................................................................ 6 Sơ đồ 2.1. Mối quan hệ giữa lan tỏa công nghệ, dịch chuyển lao động hoạt động R&D với đầu ra của doanh nghiệp....................................................................................... 38 Sơ đồ 2.2. Khung lý thuyết đề xuất của luận án ........................................................ 44 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong thời đại ngày nay, xu hướng hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ. Điều này đã giúp cho nền kinh tế thế giới ngày càng thống nhất, đòi hỏi các quốc gia cần phải mở cửa, tham gia tích cực vào các mối quan hệ kinh tế quốc tế. Cùng chung xu thế đó, nước Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào nói chung và tỉnh Savannakhet nói riêng đã và đang đề ra những chính sách, phương án nhằm tích cực tham gia vào quá trình thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI. Trong điều kiện nguồn vốn trong nước còn hạn chế, việc thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài có vai trò rất quan trọng đối với Lào nói chung và tỉnh Savannakhet nói riêng. Bên cạnh những tác động trực tiếp đến nền kinh tế - xã hội, đầu tư trực tiếp nước ngoài còn có thể tạo ra những tác động gián tiếp hay còn được gọi là hiệu ứng lan tỏa. Hiệu ứng lan tỏa từ doanh nghiệp FD