Luận án Kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc bộ y tế trên địa bàn Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------

-------- VŨ THỊ THANH THỦY KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ TRONG CÁC BỆNH VIỆN CÔNG TRỰC THUỘC BỘ Y TẾ TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI Chuyên ngành: KẾ TOÁN, KIỂM TOÁN VÀ PHÂN TÍCH Mã số: 62340301 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN NGỌC QUANG HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM KẾT “Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.” Người hướng dẫn PGS.TS Nguyễn Ngọc Quang Tác giả luận án Vũ Thị Thanh Thủy MỤC LỤC LỜI CAM KẾT MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ TRONG BỆNH VIỆN ........................................................... 9 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ...................... 9 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ngoài nước ........................................................ 9 1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước ...................................................... 14 1.2. Cơ sở lý luận về kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện ........................... 17 1.2.1. Đặc điểm hoạt động kinh doanh dịch vụ và cơ chế tài chính ảnh hưởng đến kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện .............................................................. 17 1.2.2. Bản chất và vai trò của kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện ................ 28 1.2.3. Nội dung kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện ..................................... 31 1.2.4. Kế toán quản trị chi phí theo ABC ............................................................ 49 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 55 CHƯƠNG 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 56 2.1. Khung phân tích, quy trình nghiên cứu của luận án ................................... 56 2.2. Chọn mẫu nghiên cứu ................................................................................... 58 2.3. Công cụ nghiên cứu ....................................................................................... 59 2.4. Phương pháp thu thập thông tin ................................................................... 60 2.5. Phương pháp xử lý và phân tích dữ liệu ....................................................... 62 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 68 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ TRONG CÁC BỆNH VIỆN CÔNG TRỰC THUỘC BỘ Y TẾ TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ........ 69 3.1. Tổng quan về các Bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội .... 69 3.1.1. Đặc điểm hoạt động chung ........................................................................ 70 3.1.2. Cơ chế quản lý tài chínhbệnh viện ............................................................ 80 3.2. Thực trạng kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội. ..................................................................................... 86 3.2.1. Thực trạng về phân loại chi phí ................................................................. 86 3.2.2. Thực trạng về xây dựng định mức và dự toán chi phí ................................ 88 3.2.3. Thực trạng về phương pháp xác định chi phí và tính giá thành dịch vụ ..... 97 3.2.4. Thực trạng về đánh giá hiệu quả của các trung tâm chi phí ..................... 101 3.2.5. Thực trạng về phân tích thông tin chi phí để đưa ra quyết định ............... 102 3.2.6. Thực trạng về sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện .......................................................................................................... 104 3.3. Đánh giá thực trạng kế toán quản trị chi phí trong các Bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội .................................................................... 109 3.3.1. Những kết quả đạt được .......................................................................... 109 3.3.2. Những tồn tại .......................................................................................... 111 3.3.3. Nguyên nhân tồn tại ................................................................................ 113 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 115 CHƯƠNG 4 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ TRONG CÁC BỆNH VIỆN CÔNG TRỰC THUỘC BỘ Y TẾ TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ..................................................................................... 116 4.1. Định hướng chiến lược phát triển và nguyên tắc hoàn thiện kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội . 116 4.1.1. Định hướng chiến lược phát triển của các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ....................................................................................... 116 4.1.2. Nguyên tắc hoàn thiện kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ............................................................. 118 4.2. Các giải pháp hoàn thiện kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ............................................................ 119 4.2.1. Giải pháp về phân loại chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội........................................................................................... 119 4.2.2. Giải pháp về xây dựng định mức và dự toán chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội .................................................... 124 4.2.3. Giải pháp về sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí theo ABC trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ..................... 126 4.2.4. Giải pháp về đánh giá hiệu quả của các trung tâm chi phí trong các bẹnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ............................................. 133 4.2.5. Giải pháp về phân tích thông tin chi phí để đưa ra quyết định trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ............................................. 134 4.3. Điều kiện thực hiện các giải pháp ............................................................... 137 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 140 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 141 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHYT Bảo hiểm y tế BN Bệnh nhân BTC Bộ tài chính BV Bệnh viện BVCL Bệnh viện công lập BYT Bộ Y tế CBCNV Cán bộ công nhân viên CSSK Chăm sóc sức khỏe ĐVSN Đơn vị sự nghiệp HN Hà nội KCB Khám chữa bệnh KTQT Kế toán quản trị KTQTCP Kế toán quản trị chi phí NCKH Nghiên cứu khoa học NSNN Ngân sách Nhà nước QCCTNB Quy chế chi tiêu nội bộ QTCP Quản trị chi phí SXKD Sản xuất kinh doanh TSCĐ Tài sản cố định DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Danh sách các trung tâm chi phí cuối cùng ................................................ 42 Bảng 1.2: Tóm lược các nhân tố ảnh hưởng đến sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí từ các nghiên cứu trước đây ............................................ 48 Bảng 2.1: Tổng hợp các giả thuyết theo kỳ vọng của tác giả về các biến trong mô hình nghiên cứu đề xuất .................................................................................. 66 Bảng 3.1: Bảng đối tượng khảo sát ............................................................................ 69 Bảng 3.2: Quy mô giường bệnh ................................................................................. 74 Bảng 3.3: Mức độ hoạt động của bệnh viện ............................................................... 74 Bảng 3.4: Mô hình tổ chức bộ máy quản lý ................................................................ 76 Bảng 3.5: Mô hình tổ chức bộ máy kế toán ................................................................ 78 Bảng 3.6: Công việc kế toán tại bệnh viện ................................................................. 78 Bảng 3.7: Tổ chức mô hình kế toán quản trị............................................................... 78 Bảng 3.8: Bố trí nhân viên kế toán quản trị ................................................................ 79 Bảng 3.9: Phân loại chi phí ........................................................................................ 86 Bảng 3.10: Xây dựng định mức chi phí ...................................................................... 88 Bảng 3.11: Căn cứ xây dựng định mức chi phí ........................................................... 88 Bảng 3.12: Xây dựng dự toán chi phí ......................................................................... 94 Bảng 3.13: Căn cứ xây dựng dự toán chi phí .............................................................. 94 Bảng 3.14: Kỳ xây dựng dự toán chi phí .................................................................... 94 Bảng 3.15: Phương pháp xác định chi phí và tính giá thành ....................................... 99 Bảng 3.16: Hệ thống kế toán quản trị chi phí hiện nay tại bệnh viện ........................ 100 Bảng 3.17: Quý vị có mong muốn áp dụng phương pháp ABC ................................ 100 Bảng 3.18: Sử dụng Thẻ điểm cân bằng (BSC) để đánh giá ..................................... 102 Bảng 3.19: Chỉ tiêu sử dụng để đánh giá bộ phận .................................................... 102 Bảng 3.20: Phương pháp đánh giá bộ phận .............................................................. 102 Bảng 4.1: Bảng phân loại chi phí theo hoạt động ..................................................... 120 Bảng 4.2: Kế toán chi phí dựa trên hoạt động tại bệnh viện ..................................... 131 Bảng 4.3: Chỉ tiêu đánh giá trung tâm chi phí .......................................................... 134 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1: Phạm vi nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 5 Sơ đồ 1.1: Phân loại hoạt động dịch vụ trong bệnh viện ............................................. 23 Sơ đồ 1.2: Bản chất của kế toán quản trị chi phí ......................................................... 29 Sơ đồ 1.3: Phân loại chi phí trong bệnh viện .............................................................. 32 Sơ đồ 1.4: Hệ thống dự toán trong bệnh viện ............................................................. 37 Sơ đồ 2.1: Khung phân tích kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội ........................................................... 57 Sơ đồ 2.2: Mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công .................................... 64 Sơ đồ 3.1: Mô tả hoạt động khám và điều trị tại bệnh viện ......................................... 71 Sơ đồ 3.2: Sơ đồ bộ máy quán lý theo mô hình trực tuyến tại BV Da liễu TW ........... 77 Sơ đồ 3.3: Tổ chức bộ máy kế toán theo hình thức tập trung của BV Da liễu TW ...... 79 Sơ đồ 4.1: Tập hợp và phân bổ chi phí chung trong bệnh viện ................................. 130 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Con người là nguồn tài nguyên quý báu,quyết định sự phát triển của mỗi quốc gia, trong đó sức khỏe là vốn quý nhất của mỗi con người và của toàn xã hội. Vì vậy, đầu tư cho sức khỏe chính là đầu tư cho sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Ngày nay, chất lượng cuộc sống được cải thiện rõ rệt, nhu cầu khám, chữa bệnh chất lượng cao ngày càng gia tăng và cấp thiết của con người. Bệnh viện ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp các dịch vụ y tế, thực hiện hoạt động đào tạo, nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực y học. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển năng động của các doanh nghiệp trong cả nước, các bệnh viện công – là những đơn vị sự nghiệp y tế công lập, cũng ngày càng phát triển cả về quy mô lẫn chất lượng, với 1.071 bệnh viện, trong đó bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế là 46, chiếm 4,3%trong tổng số các bệnh viện công trong cả nước (Tổng cục thống kê, 2015). Ngoài việc sử dụng các nguồn vốn do Ngân sách Nhà nước cấp, các bệnh viện công còn có khác khoản thu trong các dịch vụ phục vụ người bệnh, thêm vào đó các loại hình dịch vụ khám chữa bệnh cũng rất đa dạng, chi phí cho mỗi loại dịch vụ này lại hoàn toàn khác nhau. Đây cũng là một vấn đề cần được kế toán đầy đủ, chính xác và chi tiết, giúp quản trị các bệnh viện công tăng cường giải pháp quản lý thu chi tài chính. Trong điều kiện hội nhập quốc tế và kinh tế - xã hội phát triển như hiện nay, các bệnh viện công bắt đầu phải đối mặt với rất nhiều khó khăn và thách thức trong việc cân đối giữa các nguồn lực hạn chế với chất lượng dịch vụ mà bệnh viện cung cấp. Để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của xã hội, các bệnh viện công không ngừng ứng dụng các kỹ thuật y tế hiện đại, các loại dược phẩm mới và sự gia tăng chi phí tiêu thụ, điều này tạo áp lực buộc các bệnh viện công phải áp dụng kỹ thuật của kế toán quản trị chi phí hiệu quả, các kỹ thuật này trước kia thường chỉ được sử dụng trong doanh nghiệp hoạt động vì mục tiêu lợi nhuận.Theo Robert Kaplan & Anthony A Atkinson (2014, tr1) “Thông tin kế toán quản trị có vai trò quan trọng đối với các đơn vị. Nó giúp tăng cường việc ra quyết định, góp phần định hướng cho sự phát triển chiến lược và đánh giá các chiến lược hiện tại, đồng thời giúp tập trung các nỗ lực để cải thiện hiệu năng của đơn vị cũng như để đánh giá sự đóng góp và hiệu quả hoạt động của các bộ phận, các thành viên trực thuộc. Một trong những loại thông tin quan trọng nhất của Kế toán quản trị là thông tin chi phí. Các đơn vị sử dụng thông tin chi phí để ra các quyết định quan trọng về đặc tính và cơ cấu của các loại sản phẩm”. 2 Qua thực tiễn, hệ thống kế toán quản trị chi phí truyền thống (phương pháp tính giá thành toàn bộ, phương pháp tính giá thành trực tiếp) đã bộc lộ một số hạn chế, gây ảnh hưởng đến hoạt động ra quyết định của nhà quản trị trong bệnh viện. Những hạn chế lớn nhất có thể kể đến đó là việc lựa chọn đối tượng tập hợp chi phí và kỹ thuật phân bổ chi phí. Để khắc phục những hạn chế đó, các nhà kinh tế nghiên cứu và ứng dụng phương pháp tính giá thành sản phẩm mới - phương pháp tính giá thành dựa trên cơ sở hoạt động (Activity-based costing - ABC). Phương pháp ABC ngày nay đã được gắn liền với một triết lý mới trong quản trị là quản trị dựa trên hoạt động (Activity based Management - ABM). Quản trị dựa trên hoạt động là một trong những phương pháp quan trọng nhất để dành chiến thắng trong cạnh tranh. Hệ thống này không thay thế hệ thống kế toán quản trị chi phí truyền thống, mà nhằm bổ sung khả năng xử lý và cung cấp thông tin trong việc ra quyết định ngắn hạn và dài hạn của đơn vị. Một vấn đề nữa, hoạt động của các bệnh viện công đã và đang có những thay đổi đáng kể dưới tác động của cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm về thực hiện nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế và tài chính. Trong đó, cơ chế tự chủ về tài chính đã cho phép các Bệnh viện công được chủ động trong việc sử dụng nguồn kinh phí do Nhà nước cấp và các khoản thu được để lại nhằm thực hiện nhiệm vụ khám chữa bệnh trên cơ sở tiết kiệm chi phí, tự chủ trong việc phân phối khoản chênh lệch thu chi nhằm từng bước tăng cường cơ sở vật chất, đào tạo đội ngũ, cải thiện và nâng cao đời sống cán bộ viên chức của đơn vị. Do đó, thực hiện kế toán quản trị chi phí tốt là rất cần thiết, đảm bảo cung cấp chính xác, kịp thời và đầy đủ các thông tin về hoạt động tài chính của bệnh viện cho lãnh đạo bệnh viện, quản lý các cấp tại bệnh viện, các cơ quan quản lý Nhà nước về y tế và các đối tượng khác có liên quan đến hoạt động của bệnh viện, giúp họ đưa ra các quyết định đúng đắn, kịp thời. Kế toán quản trị chi phí thực hiện chức năng ghi chép, theo dõi, phản ánh và giám sát chặt chẽ các loại tài sản, nguồn kinh phí của bệnh viện, giúp cho việc nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, nguồn kinh phí trong các bệnh viện công. Tính đến thời điểm hiện nay, các công trình nghiên cứu trên thế giới về kế toán quản trị chi phí cũng chỉ đề cập một cách riêng lẻ các nội dung của kế toán quản trị chi phí và được nghiên cứu trong một số các bệnh viện công và bệnh viện tư, chưa công trình nào nghiên cứu toàn diện và có hệ thống nội dung của kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu trong nước cũng chưa có công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống và toàn diện về nội dung của kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công, và đặc biệt chưa có bất kỳ một công trình nào nghiên cứu về 3 sự phát triển của hệ thống kế toán quản trị chi phí cũng như các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển của hệ thống kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện. Chính vì các lý do đã được trình bày ở trên, “Kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội” được tác giả chọn làm đề tài luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài Trên cơ sở tính cấp thiết của đề tài, mục tiêu nghiên cứu tổng quát được xác định là: Giải pháp hoàn thiện kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội. Để đạt được mục tiêu tổng quát trên tác giả xác định các mục tiêu nghiên cứu cụ thể như sau: - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện (một loại hình tiêu biểu đơn vị sự nghiệp có Thu). - Phân tích và đánh giá thực trạng kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội. - Lượng hóa mức độ tác động của các nhân tố đến sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện. - Đưa giải pháp hoàn thiện về phân loại chi phí; về xây dựng định mức và dự toán chi phí; về sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí theo ABC, về đánh giá hiệu quả của các trung tâm chi phí và về phân tích thông tin chi phí để đưa ra quyết định trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội. 3. Câu hỏi nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu cụ thể như trên, luận án phải trả lời được các câu hỏi nghiên cứu sau: Kế toán quản trị chi phí trong bệnh viện bao gồm những nội dung nào? Có những nhân tố nào tác động đến sự vận dụng của hệ thống kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện và mức độ tác động như thế nào đến sự vận dụng đó? Hiện nay, nội dung kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội được thực hiện như thế nào? Sự vận dụng kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội đã đạt được những ưu điểm và còn những hạn chế gì? Nguyên nhân vì sao? 4 Có những giải pháp nào để hoàn thiện kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà Nội? 4. Đối tượng, nội dung, phạm vi và đơn vị nghiên cứu của đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là “Kế toán quản trị chi phí trong các bệnh viện công trực thuộc Bộ Y tế trên địa bàn Hà nội”, bao gồm: Phân loại chi phí, xây dựng định mức và dự toán chi phí, phương pháp xác định chi phí và tính giá thành dịch vụ, đánh