Luận án Kiểm tra sức chịu đựng rủi ro tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam – Nghiên cứu điển hình ngân hàng thương mại cổ phần công thương Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------- VŨ TRUNG THÀNH KIỂM TRA SỨC CHỊU ĐỰNG RỦI RO TÍN DỤNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM – NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH NGÂN HÀNG TMCP CÔNG THƯƠNG VIỆT NAM Chuyên ngành : Tài chính - Ngân hàng Mã số : 62340201 LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Trần Thị Thanh Tú 2. PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Huệ Xác nhận của Người hướng dẫn 1 Xác nhận của Người hướng dẫn 2 PGS.TS. Trần Thị Thanh Tú PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Huệ HÀ NỘI - 2017 v LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Tôi xin cam đoan đề tài luận án “Kiểm tra sức chịu đựng rủi ro tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam – nghiên cứu điển hình Ngân hàng TMCP Công thương Việt Nam” là công trình nghiên cứu của tôi. Hà Nội, ngày..tháng. năm 2017 Tác giả luận án Vũ Trung Thành vi MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................. v MỤC LỤC ............................................................................................................. vi DANH MỤC VIẾT TẮT ...................................................................................... xi DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. xiv DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ ............................................................................... xvi DANH MỤC CÁC HÌNH .................................................................................. xvii DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC .......................................................................... xviii PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Giới thiệu công trình nghiên cứu ............................................................... 1 2. Tính cấp thiết của luận án .......................................................................... 2 3. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 4 5. Câu hỏi nghiên cứu ..................................................................................... 5 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 6 7. Những đóng góp của luận án ...................................................................... 7 8. Kết cấu của luận án .................................................................................... 8 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ................................. 9 1.1. Các nghiên cứu về Kiểm tra sức chịu đựng ở nước ngoài ........................ 9 1.1.1. Quá trình hình thành và phát triển lý thuyết về Kiểm tra sức chịu đựng9 1.1.2. Tác động của kinh tế vĩ mô đối với RRTD trong xây dựng kịch bản Kiểm tra sức chịu đựng ..................................................................................... 14 1.1.2.1. Chỉ số đại diện cho chu kỳ kinh tế .................................................. 14 1.1.2.2. Chỉ số giá bất động sản ................................................................... 16 1.1.2.3. Chỉ số chứng khoán ........................................................................ 16 1.1.2.4. Các chỉ số thể hiện mặt bằng lãi suất .............................................. 16 1.1.2.5. Chỉ số về tăng trưởng tín dụng ........................................................ 17 1.1.2.6. Tỷ giá ............................................................................................. 17 1.2. Các nghiên cứu về Kiểm tra sức chịu đựng vi mô tại Việt Nam ............. 18 vii 1.3. Khoảng trống nghiên cứu ......................................................................... 22 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .................................................................................... 23 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KIỂM TRA SỨC CHỊU ĐỰNG VI MÔ ĐỐI VỚI RRTD TẠI CÁC NHTM .................................................................... 24 2.1. Khái niệm Kiển tra sức chịu đựng vi mô ................................................. 24 2.2. Phân loại Kiểm tra sức chịu đựng vi mô .................................................. 27 2.3. Mô hình Kiểm tra sức chịu đựng vi mô ................................................... 29 2.3.1. Các mô hình kinh tế vĩ mô (Macroeconomic Modeling) .................... 30 2.3.1.1. Các mô hình hồi quy chuỗi thời gian phi cấu trúc ........................... 30 2.3.1.2. Các mô hình cân bằng tổng thể động .............................................. 32 2.3.1.3. Các mô hình dữ liệu bảng ............................................................... 33 2.3.2. Xây dựng kịch bản Kiểm tra sức chịu đựng vi mô .............................. 33 2.3.2.1. Lựa chọn yếu tố gây sốc cho ngân hàng .......................................... 34 2.3.2.2. Đo lường quy mô cú sốc ................................................................. 35 2.3.3. Biến số đo lường RRTD .................................................................... 36 2.3.4. Mô hình đánh giá RRTD (Credit risk Satellite Modeling) .................. 42 2.3.4.1. Nghiên cứu của Schmeider và cộng sự (2013) xác định RWA ........ 43 2.3.4.2. Nghiên cứu của Buncic và Melecky (2013) xác định PD ................ 44 2.4. Ứng dụng Kiểm tra sức chịu đựng vi mô đối với RRTD trong quản trị ngân hàng ............................................................................................................. 45 2.4.1. Nhận thức về vai trò của Kiểm tra sức chịu đựng ............................... 49 2.4.2. Xác định đúng mục tiêu thực hiện Kiểm tra sức chịu đựng ................ 51 2.4.3. Phối hợp giữa các đơn vị chức năng ................................................... 52 2.4.4. Xây dựng và văn bản hóa quy trình .................................................... 53 2.4.5. Yếu tố hạ tầng công nghệ thông tin .................................................... 54 2.4.6. Đánh giá định kỳ việc thực hiện Kiểm tra sức chịu đựng ................... 56 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .................................................................................... 57 viii CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG VÀ TRIỂN KHAI KIỂM TRA SỨC CHỊU ĐỰNG VI MÔ ĐỐI VỚI RRTD TẠI VIETINBANK 58 3.1. Tình hình kinh tế và điều hành chính sách tín dụng của NHNN giai đoạn 2009-2015 ............................................................................................................. 58 3.1.1. Tình hình kinh tế vĩ mô ...................................................................... 58 3.1.1.1. Tốc độ tăng trưởng GDP................................................................. 58 3.1.1.2. Lạm phát, tăng cung tiền và tín dụng .............................................. 59 3.1.1.3. Tỷ giá ............................................................................................. 62 3.1.1.4. Cán cân vãng lai ............................................................................. 63 3.1.1.5. Chỉ số thị trường chứng khoán ........................................................ 64 3.1.1.6. Thị trường bất động sản .................................................................. 65 3.1.2. Nợ xấu và điều hành chính sách tín dụng của NHNN ......................... 67 3.1.2.1. Thực trạng nợ xấu giai đoạn 2009-2015.......................................... 67 3.1.2.2. Các chính sách điều hành tín dụng của NHNN ............................... 68 3.2. Thực trạng hoạt động tín dụng của Vietinbank ...................................... 70 3.2.1. Quá trình hình thành và vai trò của Vietinbank trong hệ thống NHTM Việt Nam. .......................................................................................................... 70 3.2.2. Kết quả hoạt động tín dụng của Vietinbank 2009 - 2015 .................... 72 3.3. Đánh giá thực trạng triển khai Kiểm tra sức chịu đựng vi mô đối với RRTD tại Vietinbank .......................................................................................... 76 3.3.1. Thực trạng triển khai Kiểm tra sức chịu đựng RRTD tại Vietinbank .. 76 3.3.1.1. Nhận thức về vai trò của Kiểm tra sức chịu đựng ............................ 77 3.3.1.2. Xây dựng kịch bản Kiểm tra sức chịu đựng .................................... 78 3.3.1.3. Văn bản quy định Kiểm tra sức chịu đựng ...................................... 80 3.3.1.4. Cơ sở hạ tầng thông tin ngân hàng .................................................. 80 3.3.2. Thành công và hạn chế trong triển khai Kiểm tra sức chịu đựng vi mô đối với RRTD tại Vietinbank ............................................................................. 81 3.3.2.1. Thành công ..................................................................................... 81 ix 3.3.2.2. Hạn chế .......................................................................................... 82 3.3.2.3. Nguyên nhân của những hạn chế .................................................... 84 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .................................................................................... 87 CHƯƠNG 4. HOÀN THIỆN MÔ HÌNH KIỂM TRA SỨC CHỊU ĐỰNG VI MÔ ĐỐI VỚI RRTD THEO CHUẨN MỰC QUỐC TẾ TẠI VIETINBANK . 88 4.1. Mô hình kinh tế vĩ mô ............................................................................... 89 4.1.1. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................ 89 4.1.2. Mô hình nghiên cứu ........................................................................... 92 4.1.3. Biến độc lập ....................................................................................... 96 4.1.4. Giả thuyết nghiên cứu ...................................................................... 101 4.1.5. Mô tả và thống kê mẫu nghiên cứu .................................................. 103 4.1.6. Kiểm định mô hình .......................................................................... 104 4.1.6.1. Kiểm định tính dừng ..................................................................... 104 4.1.6.2. Kiểm định phương sai của sai số không đổi (nhân tử Lagrange) .. 105 4.1.6.3. Kiểm định đa cộng tuyến .............................................................. 105 4.1.6.4. Kiểm định Hausmann ................................................................... 106 4.1.7. Kết quả mô hình .............................................................................. 107 4.1.7.1. Mô hình đầy đủ ............................................................................ 107 4.1.7.2. Mô hình rút gọn ............................................................................ 110 4.2. Xây dựng kịch bản Kiểm tra sức chịu đựng .......................................... 112 4.2.1. Mô hình dự báo GDP ....................................................................... 112 4.2.2. Kịch bản chuẩn ................................................................................ 115 4.2.3. Kịch bản xấu .................................................................................... 116 4.2.4. Kịch bản căng thẳng ........................................................................ 117 4.3. Mô hình Kiểm tra sức chịu đựng RRTD tại Vietinbank trong các kịch bản 119 4.3.1. Dự báo tỷ lệ nợ xấu của Vietinbank trong các kịch bản .................... 119 4.3.2. Dự báo tỷ lệ an toàn vốn của Vietinbank trong các kịch bản ............ 120 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .................................................................................. 124 x CHƯƠNG 5. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NHẰM TĂNG CƯỜNG ỨNG DỤNG MÔ HÌNH KIỂM TRA SỨC CHỊU ĐỰNG VI MÔ ĐỐI VỚI RRTD TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM ........................................................................................... 125 5.1. Hoàn thiện mô hình Kiểm tra sức chịu đựng đối với RRTD tại các NHTM Việt Nam ............................................................................................... 125 5.2. Một số đề xuất khác đối với các NHTM ................................................ 127 5.2.1. Nâng cao nhận thức về Basel II và Kiểm tra sức chịu đựng .............. 127 5.2.2. Xây dựng khung quản trị doanh nghiệp, QTRR theo chuẩn quốc tế . 128 5.2.3. Đầu tư phát triển công nghệ và hệ thống dữ liệu .............................. 130 5.2.4. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực về QTRR ............................... 132 5.3. Khuyến nghị đối với các cơ quan quản lý nhà nước ............................. 134 5.3.1. Xây dựng lộ trình triển khai Kiểm tra sức chịu đựng phù hợp với điều kiện Việt Nam .................................................................................................. 134 5.3.2. Hoàn thiện hệ thống số liệu kinh tế vĩ mô ........................................ 137 5.3.3. Lành mạnh hóa hệ thống ngân hàng ................................................. 139 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .................................................................................. 141 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 142 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................... 145 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 146 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 161 xi DANH MỤC VIẾT TẮT STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 1. ACB Ngân hàng thương mại cổ phần Á Châu 2. Agribank Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam 3. A-IRB Phương pháp đo lường rủi ro dựa trên hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ ngân hàng, dạng nâng cao (Advanced Internal Ratings-Based approach) 4. AL Giá trị tổn thất rủi ro tín dụng (Actual Loss) 5. Basel I Hiệp ước vốn Basel I (The Capital Accord) 6. Basel II Đồng thuận quốc tế về đo lường vốn và tiêu chuẩn vốn (The International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards) 7. Basel III Basel III - Khung pháp lý toàn cầu vì nền tảng ngân hàng và hệ thống tài chính vững mạnh (Basel III: A global regulatory framework for more resilient banks and banking systems) 8. BCBS Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng (Basel Committee of Banking Supervision) 9. BID Ngân hàng thương mại cổ phần đầu tư và phát triển Việt Nam 10. CAR Tỷ lệ an toàn vốn (Capital Adequacy Ratio) 11. CIC Trung tâm Thông tin tín dụng 12. CPI Chỉ số giá tiêu dùng (Consumer Price Index) 13. CTG, Vietinbank Ngân hàng thương mại cổ phần Công thương Việt Nam 14. DPDA Phương pháp phân tích hồi quy dữ liệu bảng kiểu động (Dynamic Panel Data Regression Analysis) 15. EAD Giá trị danh mục khi khách hàng không trả được nợ (Exposure at Default) 16. EIB Ngân hàng thương mại cổ phần Xuất nhập khẩu Việt Nam xii STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 17. EL Tổn thất dự kiến (Expected Loss) 18. Fed Cục dự trữ liên bang Mỹ (Federal Reserves System) 19. F-IRB Phương pháp đo lường rủi ro dựa trên hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ ngân hàng, dạng cơ bản (Foundation Internal Ratings-Based Approach) 20. FSAP Chương trình đánh giá ổn định tài chính (Financial Stability Assessment Program) 21. GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) 22. ICAAP Quy trình nội bộ ngân hàng nhằm đánh giá mức độ an toàn vốn (Internal Capital Adequacy Assessment Process) 23. IMF Quỹ tiền tệ thế giới (International Monetary Fund) 24. IRB Phương pháp đo lường rủi ro dựa trên hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ ngân hàng (Internal Ratings-Based Approach) 25. LGD Tỷ lệ tổn thất khi khách hàng không trả được nợ (Loss at Given Default) 26. Macro-prudential Stress Testing Kiểm tra sức chịu đựng để giám sát mức độ an toàn của hệ thống ngân hang 27. MBB Ngân hàng thương mại cổ phần Quân đội 28. Micro- prudential Stress Testing Kiểm tra sức chịu đựng để quản trị rủi ro nội bộ ngân hang 29. NCB Ngân hàng thương mại cổ phần Quốc dân 30. NH Ngân hang 31. NH TMCP, NHTM CP Ngân hàng thương mại Cổ phần 32. NH TMNN Ngân hàng thương mại Nhà nước 33. NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam 34. NHTM Ngân hàng thương mại xiii STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 35. NPL Tỷ lệ nợ xấu (Non-performing Loans) 36. OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (The Organisation for Economic Co-operation and Development) 37. PD Xác suất khách hàng không trả được nợ (Probability of Default) 38. ROA Tỷ suất sinh lời trên tổng tài sản 39. ROE Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu 40. RRTD Rủi ro tín dụng 41. RWA Tài sản điều chỉnh rủi ro (Risk-weighted Asset) 42. SHB Ngân hàng thương mại cổ phần Sài gòn – Hà Nội 43. STB Ngân hàng thương mại cổ phần Sài gòn thương tín 44. STD Phương pháp đo lường rủi ro chuẩn (Standardized Approach) 45. Stress Testing Kiểm tra sức chịu đựng 46. UL Tổn thất ngoài dự kiến (Unexpected Loss) 47. VAMC Công ty TNHH một thành viên quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt Nam 48. VaR Khung lý thuyết về giá trị tổn thất (Value at Risk) 49. VCB Ngân hàng thương mại cổ phần ngoại thương Việt Nam 50. VN-Index Chỉ số giá cổ phiếu giao dịch tại Sở giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh 51. WB Ngân hàng thế giới (World Bank) 52. XHTDNB Hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ xiv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Phương pháp thực hiện Kiểm tra sức chịu đựng theo cách lựa chọn biến số đo lường RRTD ................................................................................................ 40 Bảng 3.1: Cán cân vãng lai và giá trị xuất nhập khẩu hàng hoá, dịch vụ của Việt Nam trong giai đoạn 2009 - 2015 .......................................................................... 64 Bảng 3.2: Hoạt động kinh doanh của các NHTM CP niêm yết trong năm 2015 ..... 72 Bảng 3.3: Tín dụng theo phân khúc khách hàng trong giai đoạn 2009 - 2015......... 74 Bảng 4.1: Tỷ trọng dư nợ của các ngân hàng niêm yết so với dư nợ tín dụng toàn hệ thống tại 31/12/2015 .............................................................................................. 90 Bảng 4.2 : So sánh số lượng quan sát của một số nghiên cứu ................................. 91 cùng chủ đề tại Việt Nam ...................................................................................... 91 Bảng 4.3: Các yếu tố kinh tế vĩ mô được sử dụng trong các nghiên cứu khác ........ 99 Bảng 4.4: Các biến kinh tế vĩ mô được lựa chọn vào mô hình định lượng ........... 100 Bảng 4.5: Các giả thuyết nghiên cứu về mối quan hệ giữa kinh tế vĩ mô và tỷ lệ nợ xấu ngân hàng ..................................................................................................... 102 Bảng 4.6: Mô tả thống kê các biến trong mô hình ................................................ 103 Bảng 4.7: Hệ số tương quan giữa các biến số độc lập trong mô hình ................... 104 Bảng 4.8: Kết quả kiểm định tính dừng ............................................................... 104 Bảng 4.9: Kết quả kiểm định đa cộng tuyến ......................................................... 105 Bảng 4.10: Kết quả mô hình hồi quy mô hình đầy đủ .......................................... 107 Bảng 4.11: Kết quả mô hình hồi quy được sử dụng để dự đoán tỷ lệ nợ xấu ........ 111 Bảng 4.12: Kết quả chỉ số AIC và BIC cho mô hình dự báo GDP ........................ 114 Bảng 4.13: Dự báo tăng trưởng GDP năm 2016 ................................