Luận án Một số đặc điểm dịch tễ và hiệu quả can thiệp đối với nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ dưới 5 tuổi tại huyện chợ mới, tỉnh Bắc Kạn

xv BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀM THỊ TUYẾT MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP ĐỐI VỚI NHIỄM KHUẨN HÔ HẤP CẤP Ở TRẺ DƯỚI 5 TUỔI TẠI HUYỆN CHỢ MỚI, TỈNH BẮC KẠN LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Thái Nguyên - 2010 xiv BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀM THỊ TUYẾT MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP ĐỐI VỚI NHIỄM KHUẨN HÔ HẤP CẤP Ở TRẺ DƯỚI 5 TUỔI TẠI HUYỆN CHỢ MỚI, TỈNH BẮC KẠN Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và Tổ chức y tế Mã số: 62.72.73.15 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thành Trung 2. GS.TS. Trương Việt Dũng Thái Nguyên - 2010 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chưa công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2010 NGHIÊN CỨU SINH Đàm Thị Tuyết ii LỜI CẢM ƠN * Tôi xin trân trọng cảm ơn tới: - Ban Giám đốc, Ban sau đại học - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. - Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, các phòng ban chức năng Trường Đại học Y - Dược đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập. - Ban chủ nhiệm và toàn thể cán bộ nhân viên Khoa Vi sinh - Bệnh viện Đa khoa Trung ương Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi hoàn thành luận án. - Bộ môn Y xã hội học, Bộ môn Nhi, Bộ môn Sức khoẻ nghề nghiệp cùng toàn cán bộ, giảng viên, kỹ thuật viên khoa Y tế công cộng đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. * Với lòng biết ơn chân thành, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới: - Phó giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Thành Trung - Phó Hiệu Trưởng Trường Đại học Y - Dược Thái Nguyên - Giám đốc bệnh viện ĐKTWTN, người thầy đã trực tiếp, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong nghiên cứu và hoàn thành luận án này. - Giáo sư, Tiến sỹ Trương Việt Dũng - Vụ Trưởng vụ Khoa học và Đào tạo - Bộ Y tế, người thầy đã trực tiếp, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong nghiên cứu và hoàn thành luận án này. - Phó giáo sư, Tiến sỹ Hoàng Khải Lập – Trưởng bộ môn Dịch tễ, Phó giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Hàm – Trưởng bộ môn Sức khoẻ nghề nghiệp ; Phó giáo sư, Tiến sỹ Đàm Khải Hoàn – Trưởng bộ môn Y học Cộng đồng Trường Đại học Y – Dược Thái Nguyên đã giúp đỡ và chỉ dẫn cho tôi những ý kiến qúy báu trong quá trình học tập và nghiên cứu. * Để góp phần vào sự thành công của luận án. Tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: - Ban Giám đốc sở Y tế tỉnh Bắc Kạn, Phòng Y tế, Trung tâm Y tế huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn, chính quyền địa phương, cán bộ y tế xã, nhân viên y tế thôn bản và nhân dân các xã: Quảng Chu, Yên Đĩnh, Như Cố, Bình Văn, Thanh Bình, Nông Hạ, Hoà Mục đã giúp tôi trong quá trình thực hiện luận án tốt nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã tạo điều kiện giúp đỡ, động viên, khích lệ tôi trong quá trình nghiên cứu luận án. Xin chân thành cảm ơn. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2010 Nghiên cứu sinh Đàm Thị Tuyết iii MỤC LỤC Lời cam đoan .......................................................................................................................................................................................................................... i Lời cảm ơn ................................................................................................................................................................................................................................ ii Mục lục .........................................................................................................................................................................................................................................iii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ................................................................................................................................vi Danh mục các bảng ..............................................................................................................................................................................................viii Danh mục các biểu đồ ........................................................................................................................................................................................xi Danh mục các hình ...............................................................................................................................................................................................xii Danh mục sơ đồ .........................................................................................................................................................................................................xiii ĐẶT VẤN ĐỀ...........................................................................................................................................................................................................................1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU .................................................................................................................................... 3 1.1. Tình hình bệnh nhiễm khuẩn hô hấp cấp ..............................................................................................................3 1.1.1. Tình hình mắc bệnh và tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp cấp trên Thế giới .......................................................................................................................................................................................................................3 1.1.2. Tình hình mắc bệnh và tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp cấp tại Việt Nam ....................................................................................................................................................................................................................5 1.2. Căn nguyên và các yếu tố nguy cơ của bệnh nhiễm khuẩn hô hấp cấp................6 1.2.1. Trên Thế giới ...........................................................................................................................................................................................6 1.2.2. Tại Việt Nam...................................................................................................................................................................................... 11 1.3. Một số giải pháp can thiệp phòng chống nhiễm khuẩn hô hấp cấp được thực hiện trên Thế giới và Việt Nam ................................................................................................................. 14 1.3.1. Tình hình trên Thế giới ...................................................................................................................................................... 14 1.3.2. Tình hình tại Việt Nam .................................................................................................................................................... 17 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............................................. 21 2.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................................................................................................... 21 2.1.1. Nghiên cứu mô tả ...................................................................................................................................................................... 21 2.1.2. Nghiên cứu can thiệp ........................................................................................................................................................... 21 iv 2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ................................................................................................................................ 21 2.2.1. Địa điểm nghiên cứu ............................................................................................................................................................ 21 2.2.2. Thời gian nghiên cứu .......................................................................................................................................................... 21 2.3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................................................................................ 22 2.3.1. Thiết kế nghiên cứu ............................................................................................................................................................... 22 2.3.2. Phương pháp chọn mẫu ................................................................................................................................................... 24 2.3.3. Chỉ số nghiên cứu ..................................................................................................................................................................... 27 2.3.4. Phương pháp thu thập số liệu ................................................................................................................................ 31 2.4. Nội dung can thiệp.................................................................................................................................................................................. 32 2.4.1. Chuẩn bị cộng đồng ............................................................................................................................................................... 32 2.4.2. Triển khai truyền thông - giáo dục sức khoẻ tại cộng đồng ................................ 33 2.4.3. Triển khai theo dõi dọc tình hình mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp của trẻ tại cộng đồng .................................................................................................................................................................................. 33 2.4.4. Can thiệp dự phòng bằng uống thuốc tăng cường miễn dịch (Broncho - Vaxom)........................................................................................................................................................................... 34 2.4.5. Triển khai theo dõi dọc trẻ mắc NKHHC đến trạm y tế xã .................................. 34 2.4.6. Giám sát các hoạt động can thiệp ................................................................................................................... 35 2.4.7. Đánh giá sau can thiệp ...................................................................................................................................................... 35 2.5. Phương pháp xử lý số liệu ........................................................................................................................................................ 36 2.6. Khía cạnh đạo đức trong nghiên cứu ...................................................................................................................... 36 2.7. Phương pháp xử lý hạn chế sai số ............................................................................................................................... 37 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .............................................................................................................................. 40 3.1. Thông tin chung về địa điểm nghiên cứu ........................................................................................................ 40 3.2. Một số đặc điểm dịch tễ nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ dưới 5 tuổi tại địa điểm nghiên cứu ...................................................................................................................................................................... 42 3.3. Căn nguyên và yếu tố liên quan đến nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp ................. 47 3.3.1. Kết quả cấy dịch tỵ hầu ở trẻ nhiễm khuẩn hô hấp cấp tại khu vực nghiên cứu ..................................................................................................................................................................................................... 47 3.3.2. Các yếu tố liên quan đến nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp............................................. 48 v 3.4. Hiệu quả can thiệp phòng chống nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ ................................ 51 3.4.1. Kết quả thực hiện hoạt động can thiệp tại cộng đồng .................................................... 51 3.4.2. Hiệu quả của biện pháp can thiệp ................................................................................................................... 52 CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN .............................................................................................................................................................................. 77 4.1. Thực trạng NKHHC trẻ em dưới 5 tuổi tại Chợ Mới, Bắc Kạn ................................. 77 4.1.1. Tình hình nhiễm khuẩn hô hấp cấp chung ....................................................................................... 77 4.1.2. Thực trạng vi khí hậu tại Chợ Mới, Bắc Kạn................................................................................ 79 4.1.3. Thực trạng vi khuẩn gây nhiễm khuẩn hô hấp cấp ............................................................. 81 4.2. Các yếu tố liên quan đến nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp.......................................................... 82 4.3. Hiệu quả của can thiệp cộng đồng phòng chống NKHHC ở trẻ em ................... 87 4.3.1. Mô hình can thiệp phòng chống NKHHC ở trẻ em .......................................................... 87 4.3.2. Hiệu quả của can thiệp phòng chống NKHHC........................................................................... 95 KẾT LUẬN .......................................................................................................................................................................................................................105 1. Một số đặc điểm dịch tễ nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ dưới 5 tuổi tại huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn trước can thiệp .............................................................................105 2. Yếu tố liên quan đến nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp .....................................................................105 3. Hiệu quả của biện pháp can thiệp đối với nhiễm khuẩn hô hấp cấp tại cộng đồng ....................................................................................................................................................................................................105 KHUYẾN NGHỊ .......................................................................................................................................................................................................107 TÀI LIỆU THAM KHẢO vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ALRI : Nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp (Acute lower Respiratory infection) ARI : Nhiễm khuẩn hô hấp cấp (Acute Respiratory infection) BVĐKTW : Bệnh viện đa khoa trung ương CAP : Viêm phổi mắc phải cộng đồng (Community Acquired Pneumonia) CBCC : Cán bộ công chức CBYT : Cán bộ y tế CSSKBĐ : Chăm sóc sức khỏe ban đầu CSYT : Cơ sở y tế CT : Can thiệp CYO : Năm quan sát trẻ (Child – years of observation) ĐC : Đối chứng IMCI : Lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh (Intergrated management of childhood illness) KAP : Kiến thức, thái độ, thực hành ( Knowledge, Attitude, Practice) KVP : Không viêm phổi LĐTB – XH : Lao động thương binh xã hội NC : Nghiên cứu NCS : Nghiên cứu sinh NKHH : Nhiễm khuẩn hô hấp NKHHC : Nhiễm khuẩn hô hấp cấp NKHHCT : Nhiễm khuẩn hô hấp cấp tính NVYTTB : Nhân viên y tế thôn bản vii OR : Tỷ suất chênh (Odds Ratio) PL : Phụ lục RLLN : Rút lõm lồng ngực RVS : Virus hợp bào hô hấp ( Respiratory Syncytial Vius) SARS : Hội chứng hô hấp cấp tính ( Severe Acute Respiratory Syndrome) SCT : Sau can thiệp SĐK : Số đăng ký T0 Webb : Nhiệt độ hiệu dụng TCT : Trước can thiệp TCYTTG : Tổ chức y tế Thế giới THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông Tm : Nhiệt độ thấp nhất tháng TT – GDSK : Truyền thông giáo dục sức khỏe Ttb : Nhiệt độ trung bình Tx : Nhiệt độ cao nhất tháng TYTX : Trạm y tế xã UNICEF : Quỹ nhi đồng liên hiệp quốc (United Nations Chidren’s Fund) URTI : Nhiễm khuẩn đường hô hấp trên (Upper Respiratory Tract Infection) WHO Tổ chức Y tế Thế giới : ( World health Organization) viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Bảng tổng hợp (khung lô gíc của vấn đề nghiên cứu) .......................................... 37 Bảng 3.1. Tình hình kinh tế, văn hoá, xã hội tại khu vực nghiên cứu ...................................... 40 Bảng 3.2. Vi khí hậu nhà ở trong nhà và ngoài nhà tại khu vực nghiên cứu ................... 41 Bảng 3.3. Phân loại vi khí hậu theo mùa tại địa điểm nghiên cứu (n = 100) ....... 41 Bảng 3.4. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo các nhóm tuổi ......... 42 Bảng 3.5. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo giới............................................ 42 Bảng 3.6. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo từng nhóm dân tộc............................................................................................................................................................................................................................... 43 Bảng 3.7. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo học vấn mẹ................... 44 Bảng 3.8. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo nghề nghiệp mẹ .... 45 Bảng 3.9. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo tình trạng vệ sinh nhà ở ..................................................................................................................................................................................................... 45 Bảng 3.10. Phân bố tỷ lệ nhiễm khuẩn hô hấp cấp trẻ em theo tuổi của mẹ ............ 46 Bảng 3.11. Mối liên quan giữa trình độ học vấn của người mẹ với nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp ........................................................................................................................................................... 48 Bảng 3.12. Mối liên quan giữa điều kiện vệ sinh nhà ở với nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp.............................................................................................................................................................................................. 48 Bảng 3.13. Mối liên quan giữa thời gian cai sữa và tình trạng tiêm chủng của trẻ với nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp .............................................................................................................. 49 Bảng 3.14. Mối liên quan giữa kiến thức chăm sóc trẻ của bà mẹ với nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp ......................................................................................................................................................... 49 Bảng 3.15. Mối liên quan giữa thực hành của mẹ với nhiễm khuẩn hô hấp dưới cấp .......................................................................................................................................................................................................... 50 Bảng 3.16. Đánh giá các yếu tố liên quan theo mô hình hồi quy logistic....................... 51 Bảng 3.17. Kết quả của can thiệp đối với tình trạng tiêm chủng của trẻ .......................... 52 Bảng 3.18. Kết quả của can thiệp đối với tình trạng cai sữa của trẻ ........................................ 53 ix Bảng 3.19. Kết quả của can thiệp đối với điều kiện vệ sinh nhà ở............................................. 53 Bảng 3.20. Kết quả của can thiệp đến hiểu biế