Luận án Nghi lễ chuyển đổi của ngƣời hoa quảng đông ở thành phố Hồ Chí Minh hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN ……………………………….. TRẦN HẠNH MINH PHƢƠNG NGHI LỄ CHUYỂN ĐỔI CỦA NGƢỜI HOA QUẢNG ĐÔNG Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ TP. HỒ CHÍ MINH – 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN ……………………………….. TRẦN HẠNH MINH PHƢƠNG NGHI LỄ CHUYỂN ĐỔI CỦA NGƢỜI HOA QUẢNG ĐÔNG Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HIỆN NAY Chuyên ngành: Dân tộc học Mã số: 62.22.70.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. NGUYỄN VĂN TIỆP 2. PGS.TS. TRẦN HỒNG LIÊN TP.HỒ CHÍ MINH- 2013 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS.Nguyễn Văn Tiệp và PGS.TS. Trần Hồng Liên. Các số liệu, tài liệu nêu ra trong luận án là trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Lời cám ơn Để hoàn thành được luận án này tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiều từ thầy cô, đồng nghiệp, bạn bè và người thân. Trước hết, tôi chân thành biết ơn sự hướng dẫn nhiệt tâm của hai thầy, cô: PGS.TS. Nguyễn Văn Tiệp và PGS.TS. Trần Hồng Liên. Và tôi cũng nhận được sự giúp đỡ rất nhiều từ PGS.TS. Trần Hữu Quang, Ths. Đỗ Hồng Quân trong nghiên cứu định lượng. Tôi chân thành cám ơn những anh chị em nguyên là cán bộ Ban Công tác người Hoa Thành phố Hồ Chí Minh: Dao Nhiễu Linh (Nguyên là Trưởng ban Công tác người Hoa), Khưu Thiên Thành, Trần Chí Vĩ, Bành Chấn Thanh, Nhâm Thị Dung, Ths.Văn Trung Hiếu, và Trần Chí Minh đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong việc thực hiện nghiên cứu điền dã tại địa bàn. Luận án sẽ không thể hoàn thành nếu không có những người cung cấp thông tin nhiệt tình như Hòa thượng Thích Duy Trần, các chú ở Hội Cựu học sinh trường Mạch Kiếm Hùng: Lương Tài, Hà Kiến Dân, Huỳnh Cầu, của 140 người Hoa Quảng Đông ở địa bàn nghiên cứu của luận án. Tôi chân thành cám ơn hai em Ths.Lưu Hồng Sơn và Nguyễn Hữu Lộc đã tìm và dịch giúp tôi những tài liệu bằng tiếng Hoa. Tôi cũng vô cùng cảm ơn anh Nguyễn Thanh Lợi đã đọc và sửa chữa giúp tôi những lỗi chính tả, lỗi đánh máy để có được bản in cuối cùng hoàn chỉnh. Hơn nữa, nếu không có sự quan tâm, tạo điều kiện thuận lợi của Ban Giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa Sử, trường Đại học Thủ Dầu Một tôi cũng không thể hoàn thành luận án. Và để luận án này được bảo vệ, tôi xin gửi đến Ban giám hiệu, Khoa Nhân học, phòng Sau Đại học, Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn lòng biết ơn đã đào tạo và tổ chức cho tôi được bảo vệ luận án. Cuối cùng, tôi không thể nào quên ơn người mẹ, người chồng đã luôn sẳn sàng chia sẻ mọi việc để tôi có thể hoàn thành luận án này. MỤC LỤC Dẫn luận ..................................................................................................................... 1 1. Lý do – Mục đích nghiên cứu ........................................................................ 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 3 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn ....................................................................... 3 4. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ................................................ 5 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ................................................... 6 6. Đóng góp của luận án ..................................................................................... 9 7. Khung phân tích ...................................................................................... 10,14 8. Bố cục của luận án ....................................................................................... 10 9. Những khó khăn và thuận lợi ....................................................................... 12 Chƣơng 1 NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Các khái niệm liên quan ......................................................................... 15 Nghi lễ ............................................................................................................. 15 Nghi lễ chuyển đổi .......................................................................................... 16 Mạng lưới xã hội ............................................................................................ 18 Cấu trúc xã hội ................................................................................................ 19 Tiếp biến văn hóa ........................................................................................... 19 Biểu tượng ....................................................................................................... 20 Người Hoa Quảng Đông ................................................................................. 20 1.2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu đề tài ............................................ 21 1.3. Những hƣớng tiếp cận lý thuyết của luận án ....................................... 37 1.3.1. Lý thuyết nghi lễ chuyển đổi.................................................................. 37 1.3.2. Tiếp cận theo lý thuyết chức năng ......................................................... 44 1.3.3. Tiếp cận theo lý thuyết tương tác biểu tượng và biểu tượng trong nghi lễ ................................................................................................................. 45 1.4. Tổng quan về cộng đồng ngƣời Hoa Quảng Đông ở thành phố Hồ Chí Minh……. ................................................................................................................ 50 1.4.1. Quá trình định cư, địa bàn cư trú và phân bố dân cư: ............................ 50 1.4.2. Vài nét về cộng đồng ............................................................................ 52 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................... 57 Chƣơng 2 NGHI LỄ CHUYỂN ĐỔI CỦA NGƢỜI HOA QUẢNG ĐÔNG: MÔ TẢ DÂN TỘC HỌC 2.1. Lễ đầy tháng .............................................................................................. 60 2.2. Lễ khai học ................................................................................................ 66 2.3. Lễ cưới ...................................................................................................... 69 2.4. Lễ mừng thọ. ............................................................................................. 83 2.5. Lễ tang. ...................................................................................................... 86 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................ 99 Chƣơng 3 CHỨC NĂNG CỦA NGHI LỄ CHUYỂN ĐỐI 3.1. Chức năng tâm lý .................................................................................... 101 3.1.1. Nghi lễ nâng đỡ người thụ lễ ............................................................... 101 3.1.2. Nghi lễ mang ý nghĩa “phòng vệ” và “tạo dấu ấn” .............................. 106 3.2. Chức năng xã hội .................................................................................... 108 3.2.1. Nghi lễ tạo bối cảnh thừa nhận sự chuyển đổi của cá nhân ................ 108 3.2.2. Nghi lễ kiến tạo các chuẩn tắc của cộng đồng .................................... 111 3.2.3. Nghi lễ phản ánh bản chất của gia đình và cấu trúc xã hội của cộng đồng ..................................................................................................................... 117 3.3. Chức năng văn hóa-giáo dục ................................................................... 122 3.3.1. Nghi lễ chuyển tải và củng cố văn hóa cộng đồng .............................. 122 3.3.2. Nghi góp phần giáo dục con người ...................................................... 139 Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 142 Chƣơng 4 NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN NGHI LỄ CHUYỂN ĐỔI VÀ NHỮNG BIỂN ĐỔI TRONG NGHI LỄ CHUYỂN ĐỔI HIỆN NAY 4.1. Những yếu tố ảnh hưởng đến nghi lễ chuyển đổi ................................... 144 4.1.1 Yếu tố giới, tuổi, mạng lưới xã hội và điều kiện kinh tế ...................... 144 4.1.2.Tín ngưỡng - Tôn giáo .......................................................................... 150 4.1.3. Tiếp biến văn hóa ................................................................................. 180 4.2. Những biến đổi trong nghi lễ chuyển đổi ............................................... 183 4.2.1. Tính thiêng trong nghi lễ ...................................................................... 184 4.2.2. Sự chuyển đổi của người thụ lễ ............................................................ 186 4.2.3. Hình thức và nội dung của nghi lễ ....................................................... 187 Tiểu kết chương 4 .................................................................................. 194 Kết luận ........................................................................................................ 197 Tài liệu tham khảo ................................................................................................ 206 Phụ lục 1 (danh mục các nghi lễ tác giả tham dự và danh sách cộng tác viên) 1 Phụ lục 2 (trích biên bản phỏng vấn) ...................................................................... 8 Phụ lục 3 (trích nhật ký quan sát tham gia) ......................................................... 50 Phụ lục 4 (kết quả khảo sát bằng bản câu hỏi) ................................................... 67 Phụ lục 5 (Một số hình ảnh về nghi lễ) ................................................................. 75 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. Nghi lễ chuyển đổi NLCĐ 2. Nhật ký điền dã NKĐD 3. Ngưỡng kích thích dưới NKTD 4. Biên bản phỏng vấn BBPV 5. Phỏng vấn viên (tác giả) PVV 6. Trả lời (Người được phỏng vấn) TL 7. Chú thích CT 8. Khoa học xã hội KHXH 9. Khoa học Xã hội và Nhân văn KHXH&NV 10. Nhà xuất bản NXB 11. Phụ lục PL DẪN LUẬN 1. Lý do – mục đích nghiên cứu : Ở thành phố Hồ Chí Minh, dân số người Hoa là 414.045 người (chiếm 50,3% tổng số người Hoa tại Việt Nam), đứng thứ hai sau người Việt, gồm năm nhóm ngôn ngữ: Hẹ, Triều Châu, Hải Nam, Phúc Kiến và Quảng Đông, trong người Hoa Quảng Đông sống tập trung ở quận 5, quận 6 và quận 11 [7]. Do sống tập trung theo cộng đồng nên các yếu tố văn hóa truyền thống mang đặc trưng Quảng Đông còn rõ nét, là cơ sở để chúng ta tìm ra những nét tương đồng và dị biệt giữa văn hóa của người Hoa ở thành phố Hồ Chí Minh nói chung và người Hoa nhóm ngôn ngữ Quảng Đông nói riêng. Mặc dù đã rời bỏ quê hương đến định cư ở vùng đất Sài Gòn – Gia Định, hơn ba thế kỷ, nhưng các cộng đồng người Hoa (theo nhóm ngôn ngữ) vẫn giữ được bản sắc văn hóa của mình. Điều gì đã làm cho người Hoa Quảng Đông còn giữ lại được những nét văn hóa đặc sắc khác với những nhóm Hoa khác. Điều này đã thôi thúc chúng tôi tìm hiểu nghi lễ chuyển đổi của họ - vì nghi lễ chuyển đổi gắn với từng thành viên trong cộng đồng, dù ở hoàn cảnh nào con người cũng không thể chối bỏ những nghi lễ ấy, nên nghi lễ chuyển đổi là điểm mấu chốt giúp chúng tôi hiểu được bản sắc văn hóa cộng đồng. Từ miền Nam Trung Quốc di cư đến vùng đất Sài Gòn – Gia Định người Hoa đã cư trú tập trung theo nhóm phương ngữ nên văn hóa của người Hoa cũng mang dấu ấn cộng đồng ngôn ngữ - địa phương rõ rệt. Để hiểu văn hóa của người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh phải bắt đầu từ văn hóa của từng nhóm ngôn ngữ này và trong đó nghi lễ chuyển đổi là nghi lễ bảo lưu những yếu tố văn hóa truyền thống mang tính phương ngữ rõ rệt nhất. Hơn nữa, nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi không chỉ để hiểu rõ những nét văn hóa truyền thống mà còn thấy được những yếu tố văn hóa mới mà cộng đồng có được trong quá trình tiếp biến văn hóa với các tộc người khác ở Thành phố Hồ Chí Minh. Từ đó chỉ ra được những biến đổi trong văn hóa truyền thống của cộng đồng người Hoa Quảng Đông trong đời sống đô thị hiện đại. Arnold van Gennep đã định nghĩa “các nghi thức chuyển đổi” là “các nghi thức đi kèm bất kỳ một sự thay đổi nào về địa điểm, trạng thái, địa vị xã hội và tuổi tác” [48: 327]. Nghi lễ chuyển đổi đánh dấu sự chuyển đổi của cá nhân trong suốt vòng đời, hợp nhất những kinh nghiệm của con người và kinh nghiệm văn hóa với vận số sinh học: ra đời, trưởng thành, kết hôn, lên lão và chết đi. Mỗi một nghi lễ chuyển đổi, mỗi người chỉ trải qua một lần trong đời, nên nghi lễ này rất quan trọng và đáng nhớ, được tổ chức chu đáo, phản ánh sâu sắc bản chất văn hoá của từng tộc người. Mặt khác “nghi lễ không phải là một hình thức đặc biệt của sự kiện nhưng là lĩnh vực có ý nghĩa nhất của tất cả các hoạt động của con người. Nghi lễ chuyển tải thông điệp về tình trạng văn hóa, xã hội của những cá nhân, bất cứ hành động nào của con người đều có khuôn khổ mang tính nghi lễ. Nghi lễ cung cấp cho nhà nhân học nguồn thông tin dồi dào nhất về văn hóa. Trong rất nhiều trường hợp, nghi lễ giải thích và kịch tính hóa thần thoại của một nền văn hóa. Nghi lễ chứa đựng dồi dào thông tin mang tính biểu tượng về thế giới văn hóa và xã hội của những người tham dự” [91: 410]. Những giá trị của con người, của nhóm cũng được bộc lộ qua nghi lễ và hình thức nghi lễ mang tính quy ước và bắt buộc. Nghiên cứu nghi lễ là một cách để hiểu kết cấu thiết yếu của xã hội loài người. Như Victor Turner đã chứng minh việc phân tích biểu tượng và hành vi nghi lễ được sử dụng như chìa khóa để hiểu cấu trúc và tiến trình xã hội. Hiểu được “giai đoạn ngưỡng” của nghi lễ chuyển đổi có thể hiểu được phạm vi bao quát những hiện tượng xã hội [96:2] và “những nghi lễ này có liên quan đến lịch sử và cấu trúc của một xã hội nhất định” [100: 5]. Do đó, nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi là nghiên cứu một thành tố quan trọng của văn hóa tộc người và qua đó khái quát hệ thống giá trị đạo đức, cấu trúc xã hội của cộng đồng người Hoa Quảng Đông ở thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. Với xu hướng hiện đại hóa và toàn cầu hóa, mọi dân tộc trên thế giới nói chung và người Hoa Quảng Đông nói riêng đang có khuynh hướng từ bỏ hay đơn giản hóa những lễ nghi cổ truyền để tổ chức theo nghi thức hiện đại mang tính phổ quát, làm mai một đi những yếu tố văn hóa mang tính tộc người. Phân tích chức năng nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông để có được những cơ sở khoa học chứng minh sự cần thiết của việc bảo tồn và phát huy những nghi lễ chuyển đổi này đối với việc ổn định trật tự xã hội, duy trì sự cố kết cộng đồng, gìn giữ bản sắc văn hóa tộc người. Mục tiêu của đề tài này nhằm: - Nhận diện những nghi lễ nào của người Hoa Quảng Đông là nghi lễ chuyển đổi, những biểu hiện của giai đoạn trước ngưỡng, trong ngưỡng và sau ngưỡng ở mỗi nghi lễ. Các yếu tố (giới, tuổi, điều kiện kinh tế, mạng lưới xã hội và niềm tin tôn giáo, giao lưu và tiếp xúc văn hóa) ảnh hưởng đến hình thức và nội dung của nghi lễ. Khái quát giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng được thể hiện qua nghi lễ chuyển đổi. - Chỉ ra những nguyên nhân và sự biến đổi của những nghi lễ chuyển đổi hiện nay so với những nghi lễ diễn ra trong những năm nửa đầu thế kỷ XX. - Làm rõ chức năng của nghi lễ chuyển đổi đối với cá nhân và cộng đồng người Hoa Quảng Đông ở thành phố Hồ Chí Minh hiện nay: chức năng tâm lý, chức năng xã hội và chức năng văn hóa-giáo dục. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu  Đối tượng nghiên cứu: đối tượng nghiên cứu chính của luận án là những nghi lễ chuyển đổi của người Hoa nhóm ngôn ngữ Quảng Đông, đặt trong bối cảnh kinh tế, văn hóa và xã hội thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. Thông qua nghi lễ tìm hiểu chiến lược ứng xử của cá nhân, gia đình, cộng đồng trong mối tương quan với giá trị đạo đức, và cấu trúc xã hội của cộng đồng.  Phạm vi nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu những nghi lễ chuyển đổi được tổ chức tại nhà, tại các nơi tổ chức của cộng đồng (nhà hàng, nhà tang lễ) ở quận 5, quận 6 và quận 11, nơi có người Hoa Quảng Đông sống tương đối tập trung, và là địa bàn cư trú lâu đời của cộng đồng tại Thành phố Hồ Chí Minh. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Ý nghĩa khoa học: Nghi lễ vòng đời không phải là đề tài mới của dân tộc học Việt Nam, nhưng nghiên cứu nghi lễ vòng đời theo lý thuyết Nghi lễ chuyển đổi của Anorld van Gennep là hướng tiếp cận chưa được nhiều người quan tâm mặc dù đây là lý thuyết đã ra đời ở châu Âu từ đầu thế kỷ XX. Kết quả nghiên cứu luận án góp phần giới thiệu một khung lý thuyết nghiên cứu về nghi lễ vòng đời – với khái niệm nghi lễ chuyển đổi – nhấn mạnh những bước ngoặt quan trọng ở mỗi giai đoạn của một đời người. Với lý thuyết nghi lễ chuyển đổi của Arnold van Gennep luận án nhận diện những nghi lễ chuyển đổi của người Hoa, chỉ ra ba giai đoạn phân ly, chuyển tiếp và hội nhập của các nghi lễ. Victor Turner đã cống hiến cho ngành nhân học thế giới một công trình rất có giá trị - The forest of Symbols (Rừng biểu tượng). Vận dụng phương pháp nghiên cứu biểu tượng của Victor Turner, tác giả luận án giải mã những biểu tượng trong nghi lễ chuyển đổi qua đó khái quát giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng người Quảng Đông hiện nay. Nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông theo hướng tiếp cận chức năng của Radcliffe – Brown và Bronislaw Malinowski góp phần làm sáng tỏ một trường phái lý thuyết nhân học ra đời từ đầu thế kỷ XX vào nghiên cứu trường hợp ở Việt Nam. Nội dung luận án là sự vận dụng thuyết cấu trúc qua nghi lễ chuyển đổi của Arnold van Gennep, thuyết chức năng của Radcliffe - Brown, Bronislaw Malinowski, biểu tượng trong nghi lễ của Victor Turner vào nghiên cứu những nghi lễ chuyển đổi của một cộng đồng tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay – người Hoa Quảng Đông. - Ý nghĩa thực tiễn: Từ việc phân tích và lý giải các chức năng của nghi lễ chuyển đổi khẳng định vai trò và lý do cần duy trì những nghi lễ ấy cho dù cuộc sống có thay đổi theo chiều hướng ngày càng hiện đại. Công trình còn chỉ ra phương cách người Hoa Quảng Đông giữ gìn, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống cũng như tiếp thu những yếu tố văn hóa mới do hoàn cảnh sống thay đổi. 4. Những câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu Xuất phát từ mục tiêu trên, cuộc nghiên cứu này cần trả lởi những câu hỏi nghiên cứu chính yếu như sau: - Những nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông bao gồm những nghi lễ nào – trình tự và ý nghĩa của sự chuyển đổi, các giai đoạn chuyển đổi được thể hiện như thế nào? Giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội người Hoa được thể hiện qua nghi lễ là gì? - Tại sao có sự khác nhau trong việc thực hành nghi lễ chuyển đổi giữa các cá nhân trong cộng đồng? Những nguyên nhân nào dẫn đến những biến đổi trong nghi lễ chuyển đổi và những biến đổi đó là gì? - Chức năng của nghi lễ chuyển đổi là gì – xét dưới góc độ cá nhân và cộng đồng? Từ những câu hỏi nghiên cứu trên, chúng tôi có thể đưa ra những giả thuyết nghiên cứu chính: 1. Nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông ở Thành phố Hồ Chí là những nghi lễ gắn liền với sự thay đổi từng giai đoạn của một đời người. Sau mỗi nghi lễ vai trò, vị thế của cá nhân thay đổi. Giải mã ý nghĩa các biểu tượng trong nghi lễ có thể biết được giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng. 2. Trong những nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông hiện nay ngoài những yếu tố văn hóa truyền thống mang tính tộc người còn có những yếu tố văn hóa mới mang dấu ấn văn hóa đô thị thời hiện đại. Các yếu tố giới, tuổi, mạng lưới xã hội, điều kiện kinh tế, niềm tin tôn giáo có ảnh hưởng đến hình thức và nội dung của