Luận án Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- TÔ THỊ HỒNG NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN Ý ĐỊNH MUA BẢO HIỂM NHÂN THỌ TRỰC TUYẾN Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG HÀ NỘI – NĂM 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- TÔ THỊ HỒNG NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN Ý ĐỊNH MUA BẢO HIỂM NHÂN THỌ TRỰC TUYẾN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế bảo hiểm Mã số: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Thị Hải Đường 2. TS. Hoàng Bích Hồng HÀ NỘI – NĂM 2022 i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày..tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Tô Thị Hồng ii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT ...............................................................................................................i MỤC LỤC ..................................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................................ v DANH MỤC BẢNG BIỂU ..........................................................................................vi DANH MỤC HÌNH .................................................................................................... vii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN Ý ĐỊNH MUA BẢO HIỂM NHÂN THỌ TRỰC TUYẾN .............. 6 1.1. Giới thiệu chung về bảo hiểm nhân thọ ............................................................ 6 1.1.1 Khái niệm và đặc điểm của bảo hiểm nhân thọ ............................................... 6 1.1.2 Vai trò của bảo hiểm nhân thọ ....................................................................... 11 1.2. Kênh phân phối bảo hiểm nhân thọ ................................................................ 14 1.2.1 Khái niệm và sự cần thiết kênh phân phối bảo hiểm nhân thọ ...................... 14 1.2.2. Phân loại kênh phân phối bảo hiểm nhân thọ ............................................... 15 1.3. Ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến của khách hàng cá nhân .......... 21 1.3.1. Bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ....................................................................... 21 1.3.2. Đặc điểm bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ....................................................... 22 1.3.3. Ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ................................................... 24 1.3.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến ý định mua bảo hiểm nhân thọ qua kênh trực tuyến của khách hàng cá nhân ................................................................................ 28 1.4. Các mô hình lý thuyết nghiên cứu về ý định mua trực tuyến ....................... 36 1.4.1. Lý thuyết chấp nhận công nghệ (TAM) ....................................................... 36 1.4.2. Thuyết hành vi dự định- TPB ....................................................................... 38 1.4.3. Mô hình kết hợp C- TAM – TPB ................................................................. 40 1.4.4. Mô hình lý thuyết hợp nhất về việc chấp nhận và sử dụng công nghệ - UTAUT . 41 1.5. Tổng quan các mô hình nghiên cứu về ý định mua bảo hiểm trực tuyến của khách hàng cá nhân ................................................................................................. 44 1.5.1. Các nghiên cứu dựa trên mô hình chấp nhận công nghệ TAM và các yếu tố kết hợp .................................................................................................................... 44 1.5.2. Các nghiên cứu áp dụng lý thuyết thống nhất chấp nhận và sử dụng công nghệ (UTAUT) ....................................................................................................... 46 1.5.3. Các nghiên cứu áp dụng lý thuyết Lý thuyết đổi mới .................................. 50 1.5.4. Nghiên cứu dựa trên mô hình C-TAM-TPB................................................. 51 1.6. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................. 52 iii TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .............................................................................................. 55 CHƯƠNG 2: MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 56 2.1. Mô hình nghiên cứu .......................................................................................... 56 2.2. Nghiên cứu định tính ........................................................................................ 58 2.2.1. Mục tiêu nghiên cứu định tính ...................................................................... 58 2.2.2. Đối tượng phỏng vấn sâu .............................................................................. 59 2.2.3. Kết quả nghiên cứu định tính ........................................................................ 59 2.3. Giả thuyết nghiên cứu ....................................................................................... 63 2.4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 63 2.4.1. Thiết kế nghiên cứu ...................................................................................... 63 2.4.2. Nghiên cứu định lượng và thu thập dữ liệu .................................................. 66 2.4.3 Phương pháp phân tích dữ liệu ...................................................................... 70 2.4.4. Kết quả nghiên cứu định lượng sơ bộ ........................................................... 72 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 77 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN Ý ĐỊNH MUA BẢO HIỂM NHÂN THỌ TRỰC TUYẾN Ở VIỆT NAM ............................ 78 3.1 Thực trạng triển khai bảo hiểm nhân thọ ở Việt Nam giai đoạn 2017 -2021 ... 78 3.1.1. Khái quát về thị trường bảo hiểm nhân thọ Việt Nam ................................. 78 3.1.2. Tình hình khai thác hợp đồng bảo hiểm mới của các doanh nghiệp BHNT trên thị trường bảo hiểm Việt Nam ......................................................................... 82 3.1.3. Thực trạng chi trả tiền bảo hiểm ................................................................... 86 3.2. Thực trạng khai thác BHNT qua các kênh phân phối .................................. 87 3.3 Ảnh hưởng của các nhân tố đến ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến của khách hàng cá nhân tại Việt Nam .................................................................... 95 3.3.1 Mẫu nghiên cứu và các yếu tố nhân khẩu học ............................................... 95 3.3.2. Kiểm định độ tin cậy trong nghiên cứu định lượng chính thức .................... 99 3.3.3. Kết quả phân tích CFA ............................................................................... 102 3.3.4 Kiểm định mô hình và các giả thuyết nghiên cứu ....................................... 106 3.3.5 Đánh giá ảnh hưởng của các nhân tố tới ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến của khách hàng cá nhân tại Việt Nam ........................................................ 108 3.4 Đánh giá chung về hoạt động triển khai bảo hiểm nhân thọ trực tuyến trên thị trường bảo hiểm nhân thọ Việt Nam .............................................................. 116 3.4.1 Những kết quả đạt được khi triển khai bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ........ 116 3.4.2 Những tồn tại khi triển khai bảo hiểm nhân thọ trực tuyến tại thị trường Việt Nam ....................................................................................................................... 117 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ............................................................................................ 119 iv CHƯƠNG 4: MỘT SỐ ĐỀ XUẤT VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM THÚC ĐẨY Ý ĐỊNH MUA BẢO HIỂM NHÂN THỌ TRỰC TUYẾN Ở VIỆT NAM .......................... 120 4.1 Đánh giá tiềm năng và điều kiện phát triển BHNT trực tuyến tại Việt Nam đến năm 2030 .......................................................................................................... 120 4.2 Một số giải pháp gia tăng ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến tại Việt Nam .......................................................................................................................... 123 4.2.1 Các giải pháp tác động vào nhận thức kiểm soát hành vi ............................ 123 4.2.2 Giải pháp gia tăng thái độ tích cực cho người tham gia bảo hiểm .............. 124 4.2.3 Giải pháp gia tăng niềm tin trong mua bảo hiểm trực tuyến cho khách hàng mua bảo hiểm nhân thọ ......................................................................................... 126 4.2.4 Các giải pháp tác động vào chuẩn mực chủ quan ....................................... 131 4.3 Một số kiến nghị nhằm gia tăng ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến tại Việt Nam ............................................................................................................ 132 4.3.1 Kiến nghị đối với Bộ Tài Chính .................................................................. 132 4.3.2 Kiến nghị với Bộ Công Thương .................................................................. 134 4.3.3 Kiến nghị với Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam ............................................... 135 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 137 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................... 139 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 140 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 153 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BHNT: Bảo hiểm nhân thọ DNBH: Doanh nghiệp bảo hiểm ATT: Thái độ bảo hiểm PU: Nhận thức tính hữu ích của sản phẩm SN: Chuẩn mực chủ quan PBC: Nhận thưc kiểm soát hành vi PEOU Nhận thức về tính dễ sử dụng NIEMTIN Niềm tin YĐ: Ý đinh TAM: Mô hình chấp nhận công nghệ TPB: Lý thuyết hành vi dự định UTAUT Lý thuyết hợp nhất về việc chấp nhận và sử dụng công nghệ KQNC: Kết quả nghiên cứu vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Căn cứ và giả thuyết nghiên cứu của mô hình .............................................. 63 Bảng 2.2. Bảng mô tả thang đo likert ............................................................................ 68 Bảng 2.3: Mã hóa thang đo và biến quan sát của mô hình nghiên cứu ......................... 68 Bảng 2.4: Đánh giá thang đo ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ...................... 72 Bảng 2.5: Đánh giá thang đo thái độ mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ..................... 73 Bảng 2.6: Đánh giá thang đo niềm tin mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ................... 73 Bảng 2.7: Đánh giá thang đo nhận thức hữu ích mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ... 74 Bảng 2.8: Đánh giá thang đo nhận thức về tính dễ sử dụng khi mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ....................................................................................................................... 75 Bảng 2.9: Đánh giá thang đo PBC mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ......................... 75 Bảng 2.10: Đánh giá thang đo chuẩn mực chủ quan khi mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến .............................................................................................................................. 76 Bảng 3.1. Danh mục các doanh nghiệp BHNT trên thị trường Việt Nam tính đến 31/12/2021 ..................................................................................................................... 79 Bảng 3.2. Tình hình khai thác mới của hợp đồng bảo hiểm giai đoạn 2017 -2021 ...... 83 Bảng 3.3: Cơ cấu các loại hình khai thác trong kỳ giai đoạn 2017 – 2021 ................... 84 Bảng 3.4: Tình hình chi trả bảo hiểm theo các loại hình bảo hiểm giai đoạn 2017 - 2021 ... 86 Bảng 3.5: Thống kê số lượng đại lý có mặt đến cuối kỳ của các DNBH Nhân thọ giai đoạn 2017- 2021 ............................................................................................................ 89 Bảng 3.6: Cơ cấu doanh thu phí bảo hiểm toàn thị trường theo các kênh phân phối giai đoạn 2017 -2021 ............................................................................................................ 91 Bảng 3.7: Kết quả về giới tính đối tượng được khảo sát ............................................... 95 Bảng 3.8: Kết quả về độ tuổi của đối tượng được khảo sát........................................... 97 Bảng 3.9: Kết quả về trình độ học vấn của đối tượng được khảo sát ............................ 97 Bảng 3.10: Kết quả về thu nhập của đối tượng được khảo sát ...................................... 98 Bảng 3.11: Kết quả tình trạng tiếp cận BHNT trực tuyến của đối tượng được khảo sát ...... 99 Bảng 3.12: Tổng hợp độ tin cậy của các thang đo ........................................................ 99 Bảng 3.13: Kết quả kiểm định KMO và Bartlett’s test ............................................... 100 Bảng 3.14: Kết quả phân tích nhân tố EFA trong mô hình ......................................... 100 Bảng 3.15: Kết quả tổng hợp C.R và A.V.E các thang đo .......................................... 106 Bảng 3.16: Kết quả kiểm định mô hình nghiên cứu .................................................... 107 Bảng 3.17: Kết luận về giả thuyết nghiên cứu ............................................................ 109 Bảng 3.18: Thống kê mô tả các yếu tố tác động đến ý định mua bảo hiểm nhân thọ trực tuyến ở Việt Nam......................................................................................................... 113 vii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mô hình chấp nhận công nghệ ...................................................................... 38 Hình 1.2: Lý thuyết hành vi dự định ............................................................................. 39 Hình 1.3: Mô hình kết hợp C- TAM – TPB .................................................................. 41 Hình 1.4: Mô hình UTAUT ........................................................................................... 44 Hình 2.1: Mô hình nghiên cứu đề xuất .......................................................................... 58 Hình 2.2: Quy trình nghiên cứu của luận án ................................................................. 64 Hình 3.1. Thị phần theo doanh thu phí bảo hiểm khai thác của các DNBH nhân thọ năm 2021 .................................................................................................... 81 Hình 3.2: Doanh thu phí bảo hiểm theo nghiệp vụ năm 2021....................................... 82 Hình 3.3: Kết quả CFA mô hình đo lường tới hạn ...................................................... 105 Hình 3.4: Kết quả phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính SEM .................................. 107 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, việc mua sắm trực tuyến ngày càng phổ biến ở những nước đang phát triển trong đó có Việt Nam. Đến những năm 2020, số người dùng Internet tham gia mua sắm trực tuyến đã tăng lên 88% so với 77% của năm 2019. Theo Google, Temasek và Bain & Company dự đoán tốc độ tăng trưởng trung bình của thương mại điện tử Việt Nam giai đoạn 2020-2025 là 29%. Mua sắm trực tuyến hay thương mại trực tuyến tạo thành một khuynh hướng kinh doanh mới. Ngày càng nhiều các tổ chức và cá nhân sử dụng công nghệ để thực hiện hành vi mua sắm của mình do những ưu điểm và lợi ích mà hệ thống trực tuyến mang lại (Brown và cộng sự, 2003). Trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra một cách mạnh mẽ trên thế giới, các doanh nghiệp còn nhận định rằng lợi thế cạnh tranh sẽ không được xác định bởi một mình doanh nghiệp của họ, mà bởi sức mạnh của các đối tác và hệ sinh thái kỹ thuật số mà họ lựa chọn (Jessie Guo, 2020). Thêm vào đó, dưới tác động của đại dịch Covid-19 cùng với các giai đoạn giãn cách xã hội đã thúc đẩy khách hàng tiếp cận với các kênh phân phối trực tuyến một cách mạnh mẽ, phổ biến hơn đặc biệt là trong lĩnh vực tài chính và xu hướng phân phối các sản phẩm bảo hiểm nhân thọ cũng không nằm ngoài xu thế này. Đã có nhiều nghiên cứu nhằm kiểm tra các thách thức và cơ hội khác nhau của việc áp dụng thương mại điện tử trong các lĩnh vực khác nhau như kinh doanh trực tuyến, đào tạo trực tuyến, ngân hàng trực tuyến, chính phủ điện tử (Oblinger, 2001; Featherman, Valacich, & Wells, 2006; Dasgupta & Sengupta, 2002; Dwivedi & Bharti, 2010; Hariharaputhiran, 2012; Raghunath & Panga, 2013; Keivani và cộng sự, 2013, Phichitchaisopa & Naenna, 2013). Tuy nhiên đối với lĩnh vực bảo hiểm nhân thọ thì có rất ít nghiên cứu điển hình về lĩnh vực bảo hiểm trực tuyến. Bảo hiểm nhân thọ là một nhân tố thuộc thị trường tài chính, tuy nhiên đặc điểm của ngành kinh doanh bảo hiểm nhân thọ là hoàn toàn khác biệt so với các dịch vụ tài chính khác. Theo Aarabi & Bromideh (2006), bảo hiểm trực tuyến, có nghĩa là sử dụng Internet và công nghệ thông tin trong việc phát triển, phân phối và bán các dịch vụ bảo hiểm. Cụ thể hơn, bảo hiểm trực tuyến được hiểu là đơn bảo hiểm có thể được yêu cầu, trình bày, đàm phán và ký kết trực tuyến. Việc sử dụng internet đảm bảo việc truyền tải thông tin tốt hơn với chi phí hiệu quả hơn trên một phạm vi rộng lớn. Nó đã thay đổi vai trò của các nhà đại lý hay môi giới bảo hiểm từ một "trung gian bảo hiểm" thành "người truyền tải thông tin" cho khách hàng (Arora, 2003). 2 Trước đây, việc phân phối các sản phẩm bảo hiểm nói chung đến người tiêu dùng tương đối khó khăn chủ yếu thông qua hệ thống đại lý tư vấn và hỗ trợ (Nguyễn Văn Định, 2010) do sản phẩm bảo hiểm nhân thọ là sản phẩm vô hình với nhiều điều khoản phức tạp cùng với thời hạn tham gia dài do đó khách hàng rất khó có thể tư mình lựa chọn các sản phẩm bảo hiểm cho chính mình. Ngoài ra, với những đặc điểm về tính rủi ro, nhiều sản phẩm bảo hiểm được cho là không mong đợi, do đó, sản phẩm bảo hiểm thông thường “được bán” thay vì “được mua” như các sản phẩm thông thường khác. Do đó, việc phát triển kênh phân phối bảo hiểm nhân thọ trực tuyến gặp nhiều khó khăn và trở ngại hơn so với các lĩnh vực phân phối trực tuyến khác. Mặc dù công nghệ đang chuyển động rất nhanh nhưng ngành bảo hiểm ở Việt Nam vẫn còn chậm trong việc áp dụng thương mại điện tử. Ngay cả các khách hàng cũng không muốn chuyển sang công nghệ mới nhất này vì nó là một thách thức đối với khách hàng để làm quen với nó. Việc triển khai bảo hiểm nhân thọ trực tuyến là một đòi hỏi đáp ứng được nhu cầu của khách hàng cũng như xu thế của thế giới về ứng dụng công nghệ 4.0 vào kinh doanh lĩnh vực rất trừu tượng này. Xu hướng ứng dụng công nghệ và việc sử dụng Internet, các kênh cung cấp bảo hiểm và dịch vụ tài chính đang trải qua những thay đổi to lớn (Grossman và cộng sự, 2004). Mặc dù vậy hiện nay có rất ít các nhà nghiên cứu đã xem xét sự ảnh hưởng của thương mại điển tử đến ý định hành vi mua bảo hiểm. Cụ thể là các nhà nghiên cứu đã tập trung vào nghiên cứu các tác động trên khía cạnh doanh nghiệp bảo hiểm. Các nghiên cứu về bảo hiểm trực tuyến của Arora (2003) đã cố gắng phân tích tác động và tác động của thương mại điện tử lên ngành bảo hiểm. Các tác giả Alipour, Dorodi, & Pishgahi (2011) đã phân tích tính khả thi về kỹ thuật, kinh tế, pháp lý, hoạt động và theo mùa (sử dụng Mô hình TELOS) của bảo hiểm trực tuyến trong công ty bảo hiểm châu Á của Iran. Trường hợp của Taylor & Cleuc